Choroby zatok przynosowych - ebook

1 TROCHĘ WIADOMOŚCI Z ANATOMII I FIZJOLOGII ZATOK PRZYNOSOWYCH (aliquantum enuntiatio de sinus paranasales) J. Bożydar Latkowski

1.1.
KILKA SŁÓW O ANATOMII ZATOK PRZYNOSOWYCH (pauca verba de anatomiae sinus paranasales)

Nim przejdziemy do zarysu anatomii zatok przynosowych, należy zwrócić uwagę na elementy ich udrożnienia. Są to tzw. ciągi ujść zatokowych pozwalające określić, które zatoki mają swoje ujście pod daną małżowiną. Ujście zatok czołowych, szczękowych i sitowych przednich znajduje się pod małżowiną nosową środkową, natomiast zatok sitowych tylnych i zatoki klinowej – w przewodzie nosowym górnym i zachyłku klinowo-sitowym. Występowanie treści patologicznej w odpowiednim miejscu, np. pod małżowiną nosową środkową, czyli treści ropnej na małżowinie dolnej, może świadczyć o zapaleniu zatok czołowych, szczękowych i komórek sitowych przednich, a na małżowinie środkowej – o zapaleniu komórek sitowych tylnych i zatok klinowych. Są to oczywiście teoretyczne rozważania, które w codziennej praktyce klinicznej mogą ulegać odchyleniom.

W zespole zatok zatoka szczękowa jest największa, a jej objętość wynosi kilkanaście mililitrów. U dziecka przed ukończeniem 7. roku życia zatoki szczękowe są małe. Rozwijają się one po pojawieniu się zębów stałych.

Zatoka ta to jedna jama, która może mieć uchyłki, będące przyczyną trudności diagnostycznych. Ujście zatoki szczękowej otwiera się do nosa w przewodzie środkowym, co nie sprzyja jej opróżnianiu. Dno oczodołu tworzy ściana górna zatoki szczękowej. Przebiega tam nerw podoczodołowy. Przyśrodkowa ściana jest jednocześnie boczną ścianą nosa i znajduje się tam ujście zatoki.

Rycina 1.1 a, b. Schemat lokalizacji zatok przynosowych: A przekrój czołowy, B przekrój strzałkowy; 1 – zatoki czołowe, 2 – zatoki sitowe, 3 – ujście zatoki szczękowej, 4 – zatoka szczękowa, 5 – zatoka klinowa.

Od dołu skrzydłowo-podniebiennego oddziela zatokę szczękową jej ściana tylna. Znajdują się w nim tętnica szczękowa i zwój skrzydłowo-podniebienny należący do nerwu trójdzielnego. Dno zatoki szczękowej leży blisko korzeni zębów trzonowych, co może dawać początek zapaleniu zatok.

1.1.1.
ZATOKA CZOŁOWA (sinus frontalis)

Jest różnych kształtów, przypomina skrzydła motyla i ma pojemność do 7 ml. Może być brak zatoki (wada genetyczna). Z jamą nosa zatokę czołową łączy przewód nosowo-czołowy uchodzący pod małżowiną nosową środkową.

Zatoka jest w pełni rozwinięta w drugiej dekadzie życia. Między dwiema zatokami znajduje się przegroda. Dno zatoki tworzy częściowo strop oczodołu i stanowi drogę powikłań. W dnie zatoki przebiega kanał nerwu nadoczodołowego.

Drogą szerzenia się powikłań wewnątrzczaszkowych nosowopochodnych jest tylna ściana zatoki czołowej.

1.1.2.
ZATOKI SITOWE (sinus ethmoidales)

Są zbudowane z kilku komórek powietrznych o objętości ok. 3–5 ml. W każdej z dwóch zatok sitowych wyróżniamy dwie grupy komórek sitowych: przednie i tylne, które położone są w błędniku sitowym.

Od góry komórki sitowe przylegają do przedniej części podstawy czaszki. Jest to droga zakażeń rynologicznych. Drogą szerzenia się powikłań oczodołowych jest ściana boczna błędnika sitowego, a szczególnie blaszka oczodołowa. W najbardziej tylnym położeniu ze wszystkich zatok przynosowych znajduje się zatoka klinowa (sinus sphenoidalis), która leży na podstawie czaszki. Pod małżowiną nosową środkową mieści się system drenażu przedniego, czyli zatoki czołowej, szczękowej i komórek sitowych przednich. System drenażu tylnego obejmuje ujścia komórek sitowych tylnych (przewód nosowy górny) i zatok klinowych (zachyłek klinowo-sitowy).

1.1.3.
UNERWIENIE JAM NOSA I ZATOK PRZYNOSOWYCH (nervorum conexes nasi et sinus paranasales)

Część czuciową unerwiają gałęzie nerwu trójdzielnego. Pierwsza gałąź (V₁) – nerw oczny – po oddzieleniu nerwu nosowo-rzęskowego oddaje należące do końcowych gałęzi: nerw sitowy tylny, który zaopatruje okolicę tylną błędnika sitowego i zatokę klinową, oraz nerw sitowy przedni unerwiający czuciowo błonę śluzową przedniej części jamy nosa (ścianę boczną i przegrodę). Druga gałąź (V₂) – nerw szczękowy – oddaje gałęzie m.in. do zwoju skrzydłowo-podniebiennego.

1.1.4.
UNACZYNIENIE JAM NOSA I ZATOK PRZYNOSOWYCH (vasorum conexes nasi et sinus paranasales)

Błona śluzowa nosa jest bogato unaczyniona i charakteryzuje się obfitością połączeń tętniczo-żylnych. Dwa źródła tętnicze zaopatrują jamę nosową wraz z zatokami – tętnica szyjna wewnętrzna i tętnica szyjna zewnętrzna. Od tętnicy szyjnej wewnętrznej odchodzi tętnica oczna. Z gałęziami – tętnicami sitowymi (przednią i tylną) – wnika do jamy nosowej i zaopatruje w krew okolicę węchową oraz jej część przednią i górną. Tętnica szczękowa, jako odgałęzienie tętnicy szyjnej zewnętrznej, doprowadza ukrwienie do jamy nosowej poprzez tętnicę klinowo-podniebienną i zaopatruje boczną ścianę, dno nosa oraz zatokę szczękową.

Ukrwienie żylne obejmuje układ żylny, który towarzyszy gałęziom tętnicy klinowo-podniebiennej.

1.2.
KŁOPOTLIWA SPRAWA Z FIZJOLOGIĄ ZATOK PRZYNOSOWYCH: TEORIE I MECHANIZMY OBRONNE (qui molestiae causa est de physiologiae sinum paranasales)

Z 12 teorii próbujących wyjaśnić znaczenie zatok przynosowych jedynie dwie znalazły naukowe uzasadnienie: konstrukcyjna i amortyzacyjna. Natomiast King i Marby uważają, że: „nie odgrywają one istotnej roli u człowieka”. Znaczy to, że autorzy ci niedokładnie zapoznali się z fachowym piśmiennictwem niemieckim (J.B. Latkowski, Die Rolle der Nasennebenhöhlen bei der Verteilung und Dämpfung einwirkender Gewalten).

1.3.
OCHRONNE ZNACZENIE ZATOK PRZYNOSOWYCH PODCZAS URAZÓW (partes defensores sinum paranasales)

Rozwój osobniczy czaszki ludzkiej wyraźnie wskazuje na to, że zatoki przynosowe pełnią funkcję konstrukcyjną w całym układzie pneumatycznym. Podczas gdy część mózgowa czaszki powiększa jedynie swą objętość, część twarzowa kształtuje się na skutek rozwoju układu pokarmowego i oddechowego. Aby jednak mogła „nadążyć” za częścią mózgową, potrzebne jest albo tworzenie się nowej kości, albo powstawanie „pustych” przestrzeni, czyli zatok. W ten sposób rola konstrukcyjna zatok przynosowych jest ściśle związana z ich znaczeniem amortyzacyjnym.

Jak wiadomo, sprężystość ciał ma w mechanice bardzo duże znaczenie podczas występowania zjawiska amortyzacji. Można to także odnieść bez zastrzeżeń do mechaniki urazów części twarzowej czaszki. Siła urazu oraz powstające siły składowe doprowadzają do ugięcia ścian kostnych układu pneumatycznego, powodując opóźnienie spadku prędkości siły niszczącej i tym samym – stratę energii. Połączenie w części twarzowej wielu delikatnych elementów kostnych wydaje się opierać na założeniach zgodnych z podstawowymi zasadami mechaniki.