Słowenia pod rządami Tity (1945–1980). W cieniu Jugosławii - ebook

Wstęp

Początki państwowości dzisiejszej Słowenii, zarówno pod względem terytorialnym, jak i elit politycznych, sięgają okresu istnienia socjalistycznej Jugosławii. W latach 1945–1980 głównym elementem tego państwa był Josip Broz-Tito. Dlatego też najważniejszym zamiarem autora niniejszej książki jest przedstawienie dziejów Słowenii w okresie jej funkcjonowania jako jugosłowiańskiej republiki w państwie rządzonym przez marszałka Titę. Przy czym początkową cezurę wyznacza moment tworzenia się Słowenii jako określonej terytorialnie republiki, a końcową – śmierć Tity w lublańskiej klinice.

W książce zwrócono również uwagę na bardzo ważny czynnik, a mianowicie na rolę, jaką Słoweńcy odgrywali w funkcjonowaniu i kształtowaniu jugosłowiańskiego modelu komunizmu, często nazywanego titoizmem. Należy tutaj podkreślić, że panujący w komunistycznej Jugosławii system znacznie odbiegał od modelu funkcjonującego w innych krajach demokracji ludowej. Najbardziej widocznymi czynnikami, które diametralnie odróżniały jugosłowiański model komunizmu od innych państw o tym ustroju, były otwartość na świat oraz dużo wyższy standard życia i rozwój cywilizacyjny.

W titowskiej Jugosławii Słoweńcy często obejmowali najważniejsze stanowiska państwowe i byli głównymi architektami panującego tam systemu polityczno-gospodarczego. Poza tym mieli oni niemały wpływ na kształtowanie jugosłowiańskiej polityki zagranicznej. Mam tutaj przede wszystkim na myśli osoby Borisa Kidriča i Edvarda Kardelja. Z tego grona szczególnie ten ostatni zasłynął jako autor wszystkich konstytucji komunistycznej Jugosławii i twórca systemu samorządowego, czyli głównego wyznacznika jugosłowiańskiej drogi do socjalizmu. Niezaprzeczalnym faktem jest również to, że silna pozycja Słoweńców we władzach komunistycznej Jugosławii gwarantowała Słowenii specjalny status w tym państwie i możliwość rozwoju.

W monografii tej dzieje Słowenii są poruszane nie tylko w kontekście wewnętrznej sytuacji w tej republice, ale także z uwzględnieniem szerszego aspektu jugosłowiańskiego. Dotyczy to zarówno wydarzeń rozgrywających się na terytorium całej federacji, jak i całokształtu polityki zagranicznej Jugosławii. Tutaj starano się zwrócić szczególną uwagę na dyplomację Jugosławii w dobie zimnej wojny, jej neutralność i niezaangażowanie. W niniejszej pracy nie można było również pominąć kwestii stosunków polsko-słoweńskich.

Ponieważ w ówczesnej Słowenii istniał kult Josipa Broza-Tito, a jego osoba odgrywała najważniejszą rolę w polityce wewnętrznej i zagranicznej Jugosławii, w książce zwrócono uwagę na osobiste relacje jugosłowiańskiego prezydenta ze Słowenią i Słoweńcami. Chodzi tutaj o jego wpływ nie tylko na kształtowanie się tej republiki jako jednostki administracyjno-terytorialnej, ale także na powstawanie fundamentów przyszłej niepodległości Słowenii. W tym kontekście znaczące wydaje się to, że matka Tity była Słowenką, a późniejszy prezydent Jugosławii pierwsze lata życia spędził w domu swojego dziadka w Słowenii. Szczególnie widoczne było to w języku mówionym Broza-Tito, zawierającym elementy słoweńskiego dialektu bizeljskiego.

Bardzo ważne wydaje się również to, że elity komunistyczne wychowane w titowskiej Jugosławii zapoczątkowały i przeprowadziły sfinalizowany w 1991 roku proces niepodległości Słowenii.

Głównym założeniem autora tej monografii było skupienie się przede wszystkim na politycznej historii Słowenii, a właściwie jej dziejach w komunistycznej Jugosławii. Dlatego też mniej miejsca poświęcono aspektom gospodarczym, społecznym oraz kulturalnym.

W rozdziale pierwszym książki nieodzowne okazało się przedstawienie procesu powstania i ukształtowania granic Federalnej Słowenii jako pierwszej de facto słoweńskiej jednostki terytorialnej − republiki w Demokratycznej Federacyjnej Jugosławii (DFJ). Zwrócono tutaj także uwagę na bratobójczy charakter drugiej wojny światowej na ziemiach słoweńskich i jej konsekwencje. Starano się też odpowiedzieć na pytanie, jaki wkład wywarł Front Wyzwolenia (OF) w realizację idei Zjednoczonej Słowenii. Bardzo istotne było również przedstawienie udziału czołowych słoweńskich liderów komunistycznych w powstawaniu i funkcjonowaniu powojennej Słowenii i Jugosławii. Dlatego w rozdziale drugim zaprezentowano pierwsze lata ludowej Słowenii i titowskiej Jugosławii. Rozdziały trzeci i czwarty zostały poświęcone dziejom Słowenii w czasie konfliktu Tity ze Stalinem. W związku z tym omówiono w nich przyczyny tego sporu i podjęto próbę wyjaśnienia, jaką rolę odgrywały w nim hegemonistyczne ambicje komunistów jugosłowiańskich skupione na realizacji porozumienia z Bled (1947). Przeprowadzając charakterystykę sytuacji panującej w tym okresie w Słowenii, i to w kontekście całej Jugosławii, zwrócono uwagę na zjawiska antystalinowskiej fobii, ślepego terroru, kolektywizacji oraz poszukiwania argumentacji dla nowej samorządowej ideologii systemu. Poza tym bardzo istotne było tutaj zaprezentowanie udziału komunistów słoweńskich w walkach wewnątrzpartyjnych i ich wpływu na ówczesną politykę jugosłowiańską. W rozdziale piątym podjęto zagadnienie roli, jaką odegrali Słoweńcy w powstaniu jugosłowiańskiej polityki niezaangażowania. Natomiast w rozdziałach szóstym i siódmym przedstawiono funkcjonowanie Jugosławii na podstawie zasad samorządowości i niezaangażowania, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia Słoweńców dla ukształtowania się tego systemu oraz ukazania wewnątrzjugosłowiańskiej opozycji do ich działań. Rozdział ósmy odnosi się do ery rządów premiera Stane Kavčiča w Słowenii. Tutaj zamiarem autora było przedstawienie reprezentowanej przez Kavčiča polityki tak zwanego partyjnego liberalizmu. Dwa ostatnie rozdziały, dziewiąty i dziesiąty, pokazują w ujęciu jugosłowiańskim dzieje Słowenii u schyłku życia Kardelja i Tity.

Należy tutaj również zauważyć, że w całej monografii przewija się kwestia sporu o Triest i relacji władz komunistycznych z Kościołem katolickim.

Praca została oparta głównie na ogłoszonych drukiem słoweńskich materiałach naukowych. Nieodzowne było sięgnięcie do dorobku historyków chorwackich, serbskich oraz czarnogórskich i bośniackich. To samo dotyczy też publikacji rosyjskich i anglosaskich. W dużym stopniu przywołano także ustalenia polskiej historiografii. Warto wspomnieć również o wykorzystaniu opublikowanych zbiorów dokumentów, w tym tych udostępnionych przez WikiLeaks.

W trakcie powstawania tej pracy pojawił się problem transkrypcji nazw i terminów słoweńskich. Ponieważ wśród języków słowiańskich język słoweński często uchodzi za najtrudniejszy, niemożliwe było zastosowanie jednej zasady transkrypcji. W większości wypadków imiona osób historycznych oraz nazwy własne zostały podane według ich brzmienia słoweńskiego z zachowaniem liter alfabetu słoweńskiego (na przykład Prekmurje, Dolenjska, nie Dolna Kraina). W terminach o już utrwalonym ekwiwalencie polskim zastosowano wersję przyjętą w Polsce (na przykład UDBA, JNA, AVNOJ).

Praca niniejsza nie powstałaby bez życzliwości i wsparcia dyrekcji oraz pracowników Instytutu Slawistyki Uniwersytetu w Lublanie, zwłaszcza prof. dr. Niko Ježa, dzięki którym kilkakrotnie mogłem gościć w Słowenii i zebrać potrzebne materiały.

Za pomoc w prowadzeniu badań szczególne podziękowania składam pracownikom lublańskiego Instytutu Historii Najnowszej. Dziękuję także profesorom Jože Pirjevcowi z Triestu oraz Božo Repe z Uniwersytetu w Lublanie za liczne konsultacje naukowe. Odrębne słowa wdzięczności winny jestem prof. dr. Marko Snojowi z SAZU.SPIS TREŚCI

WSTĘP

Rozdział I

POWSTANIE FEDERALNEJ SŁOWENII

1. W ogniu bratobójczej wojny (1941–1945)

2. Batalia o granice. Początek sporu o Triest

3. Likwidacje

4. Federalna Słowenia w komunistycznej Jugosławii

Rozdział II

SŁOWENIA KIDRIČA I KARDELJA (1946–1947)

1. Proklamowanie Ludowej Republiki Słowenii

2. Terror i procesy polityczne

3. Plan pięcioletni

4. Konferencja paryska i powołanie Wolnego Terytorium Triestu

5. Zmierzch idei Zjednoczonej Słowenii

Rozdział III

MIĘDZY STALINIZMEM A TITOIZMEM

1. Porozumienie z Bled i ekspansjonistyczne plany Komunistycznej Partii Jugosławii

2. Powołanie Kominformu

3. Realizacja porozumienia z Bled

4. Zerwanie z Moskwą

5. Wrogowie Tity

6. W osamotnieniu. Porzucenie polityki hegemonizmu

Rozdział IV

SŁOWENIA W NOWEJ POLITYCE JUGOSŁOWIAŃSKIEJ

1. Otwarcie na Zachód

2. Przymus kolektywizacji

3. Słoweńskie korzenie jugosłowiańskiego systemu samorządowego

4. Groźba sowieckiej inwazji

5. Konflikt ze słoweńskim Kościołem katolickim

6. Triest bramą na Zachód

7. Kardelj kontra Đilas

Rozdział V

W POSZUKIWANIU NOWEJ DROGI

1. „Dyplomacja Kardelja i Beblera”

2. Utrata Triestu

3. U źródeł niezaangażowania

4. Wobec poznańskiego czerwca i powstania węgierskiego

Rozdział VI

W TRYBACH SAMORZĄDOWOŚCI I NIEZAANGAŻOWANIA

1. Drugi plan pięcioletni

2. Kolejne pogorszenie relacji z Kremlem

3. Konflikt Kardelj–Ranković

4. Konferencja belgradzka

5. Spór centralistów i federalistów

6. Ponowne zbliżenie z ZSRR

Rozdział VII

UPADEK RANKOVICIA

1. Ósmy Kongres ZKJ – Słoweńcy przeciwko centralizmowi

2. Boris Kraigher filarem jugosłowiańskiej reformy gospodarczej

3. Normalizacja stosunków państwo–Kościół

4. Briońskie plenum. Zwycięstwo grupy Kardelja

Rozdział VIII

ERA STANE KAVČIČA

1. Postrankoviciowska odwilż

2. Słoweński „partyjny liberalizm”

3. W dobie wojny sześciodniowej

4. W duchu „praskiej wiosny”. Studenckie demonstracje

5. Wobec inwazji na Czechosłowację

6. Nowa doktryna obronna. Zalążki Terytorialnej Obrony Słowenii

7. Kulminacja „partyjnego liberalizmu”

8. Afera drogowa

9. Meandry „chorwackiej wiosny”. Upadek Kavčiča

Rozdział IX

W OCZEKIWANIU NA ROZPAD TRIUMWIRATU TITO–KARDELJ–BAKARIĆ

1. Słowenia w ostatnich latach życia Kardelja

2. Życie gospodarcze w latach 1972–1980

3. Uregulowanie granicy z Włochami

4. Stany Zjednoczone a jugosłowiański program atomowy

5. Kto po Ticie?

6. Słoweńcy i Jovanka

7. Wzlot i upadek Stane Dolanca

Rozdział X

OD ŚMIERCI KARDELJA DO ŚMIERCI TITY

1. Ostatnie działania marszałka

2. Pożegnanie w Lublanie

ZAKOŃCZENIE

BIBLIOGRAFIA

WYKAZ SKRÓTÓW

SPIS ILUSTRACJI

SUMMARY

INDEKS NAZWISK