Maria Kuncewiczowa, Sándor Márai. Późny wiek – późna twórczość. Interakcje. Materiały do studiów nad psychologią starości ebook

Marii Kuncewiczowej i Sándorowi Máraiowi z podziękowaniem za lekcje życia w późnej dorosłości

Wstęp

Strudzone ciało wypoczynku żąda:Wytchnąłem nieco przed góry zaporą,i brzegiem, który tak pusto wygląda dalej w wędrówkę puściłem się skorą,zawsze na stoku tak stawiając nogę,iż ta co niżej, była mi podporą.Dante Alighieri1

W artykuleDoświadczenia kryzysu rozwojowego wbiegu życia uXX-wiecznych pisarzy. Sándor Márai iMaria Kuncewiczowa (Manek, 2021), posługując się procedurą analizy zaproponowaną przez Charlottę Bühler (1933/1999), scharakteryzowałam kryzysowy proces rozwojowy przechodzenia od integracji przeżyć autorów wokół życia do integracji wokół śmierci, wykorzystując jako dane ich twórczość z ostatniego okresu życia, po śmierci współmałżonka (por. Aneks)2.

W tej publikacji pragnę zwrócić uwagę na procesy stabilizacji i zmian życiowych w późnej starości obojga autorów, obejmując szerszy zakres danych, kiedy to analizie została poddana treść utworów powstałych nieco wcześniej, choć w późnej dorosłości – w siedemdziesiątych latach ich życia; na taki zabieg pozwala rodzaj ich twórczości, na czym dokładniej zogniskuję uwagę w rozdziale drugim, charakteryzując późną twórczość obojga autorów. Natomiast w rozdziale pierwszym przedstawiłam ramy teoretyczne psychologicznej analizy treści utworów o charakterze autobiograficznym, powstałych w podeszłym wieku ich twórców, oparte głównie na rozwijanych przez Ch. Bühler w późniejszym okresie aniżeli Bieg życia ludzkiego koncepcjach badania rozwoju osób starszych. Te dwa rozdziały składają się na pierwszą część książki: teoretycznego wprowadzenia do analizy psychologicznej treści opublikowanych w okresie starości prac Marii Kuncewiczowej i Sándora Máraia.

Z kolei w części drugiej, w rozdziale trzecim, ukazałam konkretne założenia i praktyczny sposób potwierdzania stopnia ich słuszności, zaś treścią rozdziału czwartego jest wskazanie wyników tej problemowo ukierunkowanej analizy oraz ich interpretacja na podstawie teoretycznych ram przedstawianego badania.

Zestawienie biografii tych dwojga wybitnych pisarzy XX wieku, swego rodzaju jukstapozycja, staje się okazją do zwrócenia uwagi na niektóre czynniki mające istotny związek z ich twórczością, w zakresie formy i treści, dokumentującą indywidualne doświadczenia schyłkowego okresu życia dwu dopełnionych egzystencji pisarzy: Marii Kuncewiczowej (30.10.1895 – 15.07.1989) i Sándora Máraia (11.04.1900 – 22.02.1989).

Na zakończenie chciałabym wyrazić wdzięczność za, znakomicie integrującą treści niniejszego opracowania, recenzję Pani Profesor Elżbiety Rydz. Pani Profesor ma szersze, aniżeli autorka tej pracy, spojrzenie na problematykę psychologiczną rozwoju w starości ze względu na doświadczenia zawodowe i dorobek naukowy. Ta opinia upewniła mnie w sensowności podjętego studium. Skłoniła mnie również do zmiany treści podtytułu pracy, który brzmiał Ćwiczenia ze starości w biegu życia na proponowany w obecnej wersji: Materiały do studiów nad psychologią starości.

Część I. Wprowadzenie do analizy

Rozdział 1.

Starość jako faza rozwoju człowieka i jej funkcje w całości biegu życia

Jak wskazują autorzy podręczników i opracowań z zakresu psychologii rozwojowej człowieka dorosłego, wiek średni, po okresie przygotowawczym w uprzednich fazach rozwoju, jest początkiem zmian rozwojowych ugruntowanych w dorosłości i realnym odpowiedzialnym życiu. Wychodząc z takiego założenia, np. Lars Tornstam (1989), twórca teorii gerotranscendencji (teorii starzenia się), przyjął założenie, zgodnie z którym okres późnej dorosłości należy traktować jako jakościowo różny od wieku średniego (za: Brudek, 2016; Steuden, 2011).

W związku z tym, że coraz więcej osób żyje długo, psychologia rozwoju człowieka staje przed koniecznością wypełnienia białych plam w wiedzy na temat tak zwanej IV fazy życia i jej zróżnicowania (Levinson, 1986; Pietrasiński, 1990; Bee, 2004; Brzezińska i in., 2005; Rudinger, 2019).

W wielu przypadkach autorzy tekstów dotyczących późnej dorosłości unikają pojęcia „starość”. Używane jest w zamian pojęcie: wiek podeszły, bądź też stopniowanie etapów późnej dorosłości. Biorąc pod uwagę kryterium wieku, Światowa Organizacja Zdrowia wyróżnia następujące kategorie (biologiczne, medyczne) wieku po dorosłości:

– wczesną starość (wiek podeszły), czyli okres między 65. a 74. rokiem życia,

– wiek starczy (późną starość), okres między 75. a 90. rokiem życia,

– długowieczność (sędziwość), okres po ukończeniu 90. roku życia (Świderska, 2015).

Psychologowie rozwoju człowieka natomiast (Bee, 2004; Brzezińska i in., 2005) proponują następujące fazy psychologicznych zmian w okresie późnej dorosłości:

– „najmłodsi starsi”: 60–75 lat;

– „starsi starsi”: 75–85 lat;

– „najstarsi starsi”: powyżej 85. roku życia.

Pionierski charakter w zakresie potrzeby i realizacji badań nad rozwojem osób w podeszłym wieku na gruncie psychologii ma działalność Charlotty Bühler (por. Manek, w druku). Podstawowym narzędziem zastosowanej w tym opracowaniu formalnej i treściowej analizy tekstów późnej twórczości obojga pisarzy XX wieku będzie stanowić teoria biegu życia Charlotty Bühler (1999/1935), a przede wszystkim rozwinięta w toku dalszych badań teoria Podstawowych Tendencji Życiowych (1959) tejże badaczki.

1.1. Charlotty Bühler Teoria Podstawowych Tendencji Życiowych oraz zagadnienie schyłkowego okresu biegu życia

We wcześniejszej publikacji Charlotty Bühler (1999/1935), na wiele lat przed ogłoszeniem Teorii Podstawowych Tendencji Życiowych, obejmującej wyniki badań biograficznych, poprzedzająca starość dorosłość, jako faza rozwoju, oznacza realizację ukształtowanego już w młodości przeznaczenia życiowego, rozumianego jako planowe wytwarzanie rezultatów – poprzez aktywność i uważną obecność. Treścią przeznaczenia mogą być: działanie dla czegoś, kogoś, jakiejś sprawy bądź też włas­ny rozwój osobisty. Ponadto treść przeznaczenia może być zgodna z życiowymi pragnieniami, a może się również wiązać z chęcią uczestnictwa w innym niż przeciętny świecie, rozwijaniem się ku wyższemu zadaniu, zaprzeczającemu podstawowym potrzebom życiowym.

Przestrzeń wyboru przeznaczenia życiowego jest ograniczona zarówno właściwościami psychofizycznymi podmiotu, jak i możliwościami oraz okolicznościami zewnętrznymi. Przeznaczenie może mieć charakter poszukiwania istniejącego przeznaczenia – wówczas obiektywne fakty tworzą skłonność do przeznaczenia, ma ono charakter pasywno-biorący. W wypadku aktywności tworzącej fakty umożliwiające przeznaczenie jest mowa o występowaniu przeznaczenia w sposób aktywny. Autorka uważa za prawo ogólne następujące stwierdzenie: „tam, gdzie w ogóle pojawi się przeznaczenie, zaczyna pewnego dnia przeważać nad potrzebami” (Bühler, 1999, s. 184). Zaangażowanie w realizację przeznaczania się po coś i dla czegoś może być prawidłowe i błędne, a także autentyczne bądź nieautentyczne. „Zaangażowanie jest (…) ryzykiem, w którym naraża się na niebezpieczeństwo część lub całość własnej egzystencji lub też rezygnuje się z niej w całości lub w części dla «czegoś»; dla przeforsowania, uratowania, istnienia rzeczy lub innych ludzi” (Bühler, 1999, s. 238–239). Można również rozpatrywać kwestię zależności pomiędzy zaangażowaniem a szansą jego zrealizowania z sukcesem. „Dla realizacji zaangażowania, refleksja co do szansy nie jest w tak oczywisty sposób miarodajna, tzn. również ryzyko zaangażowania bez widoków na sukces może pod pewnymi warunkami być podejmowane, jeżeli jednostka jest przekonana o jego wartości, względnie jeśli uważa jego realizację za swoje przeznaczenie” (Bühler, 1999, s. 248).

W związku z realizacją przeznaczenia można dokonywać oceny powodzenia życiowego. Warunki udanego życia zależą od tego, czy było ono nastawione na zaspokojenie potrzeb, czy też było nastawione na realizację działania, wobec tego dla oceny powodzenia życiowego istotny jest jego stan końcowy, a kryteriami oceny są:

– subiektywne zaspokojenia w związku z potrzebami, oraz

– obiektywne spełnienie założone w ramach zadania.

Spełnienie życiowe, w sferze stosunków zarówno osobistych, jak i rzeczowych, Ch. Bühler definiuje w sposób następujący: „subiektywnie i obiektywnie rozpoznawalne, pełne udanie się życia; życia jako całości, w odróżnieniu od zaspokojenia i satysfakcji, które pokazują spełnienie zawsze tylko w jednym kierunku” (Bühler, 1999, s. 270).

Schyłkowy okres biegu życia skłania do przeżywania owoców realizacji życiowego przeznaczenia, oceny rezultatu swej egzystencji.

Wyróżniane przez Bühler obiektywne tendencje życiowe: biologiczne, społeczne, psychologiczne, w trakcie biegu życia rodzą nowe potrzeby jako subiektywne tendencje występujące w związku z obiektywnymi, stając się przyczyną tworzenia się nowego poziomu aktywności życiowej. Wraz z obiektywnymi zmianami w przebiegu starości rodzą się więc nowe potrzeby oraz nowy poziom aktywności życiowej. Nowy poziom aktywności pojawia się w związku z obiektywnymi tendencjami życiowymi podmiotu.

Teoria Podstawowych Tendencji Życiowych wywodzi się z późniejszego okresu twórczości Charlotty Bühler (1959, 1962, 1971, 1972). Po raz pierwszy swą propozycję, jako teoretyczną koncepcję, autorka przedstawiała, opisując i wyjaśniając najważniejsze pojęcia składające się na całościowy obraz podstawowych tendencji życiowych (1959). W pierwszej części artykułu koncentruje ona zatem uwagę na pojęciu i zjawisku homeostazy, jako tendencji życiowej organizmu, skłaniającej do osiągania bezpieczeństwa i równowagi, uważając ją za co prawda podstawową, niewystarczającą jednak dla wyjaśnienia motywacji ludzkich zachowań. Proponuje, by uznać za równie istotną podstawę motywacji przeciwstawną wobec poczucia bezpieczeństwa tendencję – dążenie do zmian, do rozwoju.

Już wcześniej Bühler (1935) podkreślała, iż na podstawie badań biograficznych zauważa pewne prawidłowości rozwojowe. Jedna z nich jest związana z charakterem aktywności życiowej osoby dorosłej. W przypadku gdy aktywność osoby dorosłej ma charakter intelektualny, duchowy, kreatywny – najwyższe osiągnięcia pojawiają się w krzywej życia w jej późnej lub końcowej fazie. Krzywa rozwoju psychologicznego może także ulec zniszczeniu później aniżeli kondycja fizyczna organizmu.

Jeśli natomiast w aktywności życiowej przeważają czynniki o charakterze fizycznym, jak np. siła lub uroda, krzywa rozwoju psychologicznego przyspiesza w stosunku do krzywej rozwoju biologicznego. Drugą ogólną prawidłowość stanowi fakt, iż w rozwoju biegu życia daje się zauważyć tendencja do specyfikacji dążeń i zróżnicowania określenia stopnia osiąg­nięcia rezultatu. We wcześniejszych niż dorosłość stadiach rozwojowych mamy do czynienia z aktywnością różnorodną, nieprofesjonalną. Ten stan rzeczy zmienia się, bądź winien ulec zmianie po osiągnięciu dojrzałości, po zawarciu małżeństwa i wyborze pracy zawodowej. Na początku późniejszej dorosłości dochodzą do głosu umiejętność i możliwość oceny uzyskanych w dotychczasowym życiu rezultatów: bilans życia, spojrzenie wstecz i wypełnianie własnego przeznaczenia, refleksyjne prowadzenie linii życia do jego finału.

W późniejszym artykule Ch. Bühler (1961) poruszyła problem rozumienia przez podmiot biografii celu życia jako najistotniejszego czynnika prowadzącego do oceny samopoczucia w trakcie starzenia się. Jak twierdzi autorka, na podstawie badań biograficznych i doświadczenia psychoterapeutycznego, interpretacja, jaką dana osoba nadaje swojemu życiu, jest bardziej decydująca dla tego, jak się czuje, niż większość innych doświadczeń. Niepewność, zapaść psychiczna i fizyczna, a nawet choroba mają zupełnie inny wpływ, w zależności od interpretacji, jaką starzejący się człowiek nadaje całemu swojemu życiu oraz temu ostatniemu okresowi życia (Bühler, 1961, s. 129). W przypadku gdy życie jest postrzegane nie tylko jako proces wzrostu i upadku, nie jedynie jako proces radzenia sobie w określonych okolicznościach, najlepiej jak potrafisz, ale jako coś w rodzaju znaczącego projektu, rola wieku i fazy życia staje się inna. Każdy okres życia ma w tym projekcie określoną funkcję. W tej koncepcji starość pełni podwójną rolę. Z jednej strony jest to niewątpliwie okres, w którym w różnym stopniu następuje spadek zdolności fizycznych i umysłowych, a śmierć traktuje się jako kres egzystencji. Z drugiej – starość może być przeżywana jako okres spełnienia, do którego człowiek doszedł, jeśli pojął swe życie jako całość, z sekwencją celów i celem końcowym do osiągnięcia. W dalszej części artykułu Bühler wyróżnia cztery grupy osób starzejących się, biorąc pod uwagę ich ustosunkowanie się do własnego biegu życia jako całości; są to:

1. osoby oceniające swe życiowe dokonania jako zadowalające i pragnące w końcowym okresie życia odpocząć, zrelaksować się;

2. osoby oceniające, że ich aktywność nigdy się nie kończy i uważające, iż do końca będą kontynuować swą działalność;

3. osoby, które nie są do końca zadowolone z życia i swych osiągnięć, lecz brakuje im siły i możliwości, by zmienić coś w swym życiu ogarniają je rezygnacja i rodzaj frustracji;

4. osoby, które w ich ocenie prowadziły życie bezmyślne, pozbawione sensu i dopiero teraz postrzegają swe życie w całości jako nieudane, nieszczęśliwe, czują się zaniepokojone tym, że przeszłości nie mogą cofnąć; często czują się skrzywdzone i winą za to obarczają środowisko, w którym żyją.

Rozważając zagadnienie rozwoju, naturalnego dążenia systemu żywego do osiągania wyższego etapu rozwoju, badaczka proponuje wzbogacenie zjawiska homeostazy, wskazując, iż składają się na nią dwie równoważne, a zarazem przeciwstawne tendencje, pozostające w dynamicznej równowadze: dążenie do stabilności (maintenance) i do zmiany (change) – do zachowania status quo i do reorganizacji (adaptacji bądź rozwoju).

Równowaga biologiczna organizmu jest kształtowana przez dwa zjawiska: funkcjonalną relację ze środowiskiem (zaspokajanie potrzeb) oraz utrzymywanie spójności organizmu, organizowanie procesów informacyjnych będących źródłem wskazówek do podejmowania adekwatnego działania. Dążność do zmiany (change) postrzegana i charakteryzowana jest przez dwie tendencje, często opozycyjne wobec siebie: jedna to przystosowanie się, adaptacja, druga – ekspansja i produktywność, kreatywność.

W analizie biegu życia rozumianego jako całość, jako swego rodzaju system, Bühler wyróżnia cztery dynamiczne tendencje, cztery podsystemy składające się na zindywidualizowany wzorzec całości biegu życia. Są to:

– system potrzeb,

– system samoograniczającej się adaptacji,

– system twórczej ekspansji,

– system podtrzymywania ładu wewnętrznego, poczucia sensu.

Szczegółowiej poszczególne tendencje charakteryzowane są w sposób następujący:

– tendencja do zaspokojenia potrzeb; funkcjonalne relacje ze środowiskiem (seks, miłość, rozpoznawanie potrzeb ego) zyskanie osobistej satysfakcji; przypisać tu można konflikty motywacyjne między pragnieniami a postanowieniami (wolą),

– tendencja utrzymywania wewnętrznej równowagi (organizacja i podtrzymywanie spójności, zmniejszanie entropii); wiążą się z nią konflikty motywacyjne między wartościami, aktywnościami powodującymi napięcia przy rozpoznawaniu sensu życia,

– tendencja do przystosowania się; adaptacja w celu dopasowania się, przynależności i poczucia bezpieczeństwa; wchodzi w konflikty motywacyjne z następną tendencją życiową, kreatywnością, to konflikty między dążeniami: podporządkowania się i przekraczania granic sytuacji życiowej,

– tendencja do produktywności; ekspansja, wzrost, produktywność, kreatywność i ekspresja siebie (1959, 1964a, 1968, 1971, 1972).

W artykule z 1962 roku Bühler przedstawia dalszy tok swego myślenia na temat podstawowych tendencji życiowych, uważając je za podstawową teorię wyjaśniającą tendencje motywacyjne życia ludzkiego oraz rozwoju i zarazem źródło zróżnicowania celów życiowych. Tym sposobem teoretyczny model rozumienia życia ludzkiego, poprzez podstawowe tendencje życiowe, staje się punktem wyjścia do obserwacji praktycznych celów życiowych w przebiegu życia jako terminów operacyjnych w stosunku do podstawowych tendencji życiowych.

Przypomina omawiane wcześniej cztery podstawowe tendencje życiowe, przejawiające się zarówno świadomie, jak i podświadomie – są to:

– potrzeby, nawiązujące do psychoanalitycznej koncepcji napięcia i przyjemności, satysfakcji, zadowolenia płynącej z redukcji napięcia;

– adaptacja, ograniczona możliwościami organizmu, a widoczna już w zachowaniach noworodka mających charakter nieświadomy;

– kreatywność rozumiana jako ekspansja na zewnątrz, a także

– utrzymywanie spójności organizmu.

Pozostają one poza świadomością w wypadku niemowlęcia, pojawiają się zaś na etapie dzieciństwa – kreatywność w drugim, trzecim roku życia w postaci zabawy, kiedy po raz pierwszy dziecko podejmuje pewne decyzje dotyczące swoich działań. Tendencja do utrzymywania wewnętrznego porządku, integracji, spójności natomiast pojawia się dopiero wtedy, gdy zachowanie osoby ma charakter świadomy.

Istnieje również przewidywana rozwojowo dominacja tendencji życiowych w poszczególnych fazach życia. Potrzeby są podstawową tendencją życia niemowlaków, adaptacja wypatrywaną i spodziewaną w dzieciństwie, ekspansja kreatywna – w okresie dojrzewania i dorosłości, natomiast zainteresowanie porządkiem wewnętrznym jest spodziewane jako charakterystyczne dla wieku starszego, okresu po klimakterium (Bühler, 1962). Podobnie odnośnie do wieku starszego tę kwestię ujmuje Kazimierz Popielski:„Czasem problematyka sensu życia intensyfikuje się szczególnie silnie dopiero w okresie starzenia się ludzi. Po okresie sukcesów, dokonań i osiągnięcia znaczenia pojawia się czas «wtórnej refleksji» (…). Wówczas dominują nie tyle młodzieńcze pytania o sens życia, ile raczej pytania o sens dokonań, o wartość tego, co było treścią życia. Chodzi tu o pytania o przeszłość i o sens ostateczny (Popielski, 2013, s. 27, 30). Victor Frankl wyróżnia trzy kategorie sensu życia: 1) to co człowiek osiąga lub daje światu jako własny wytwór, 2) to, co bierze od świata w spotkaniach i doświadczeniach, 3) stosunek człowieka do cierpienia, do losu, którego nie może zmienić (za: Yalom, 2008, s. 286).

Kontynuując badania nad charakterystycznym układem podstawowych tendencji życiowych w starości, Bühler wraz ze współpracowniczkami, na podstawie badań biograficznych, kwestionariuszowych i wywiadów, stworzyły listę 64 celów życiowych charakterystycznych dla dorosłości, zgrupowanych w 16 kategoriach istotnych dla czterech podstawowych tendencji życiowych, tworząc Kwestionariusz Celów Życiowych. W opisywanym tu projekcie dodatkowo uczestniczyło 29 osób w wieku 60–67 lat, podczas gdy podstawowa grupa osób badanych mieściła się w granicach wieku 18–59 lat (150 osób z klasy średniej z okolic Los Angeles). Przeciętne dla podstawowej grupy wyniki badania oraz wyniki wybranych przez Bühler sześciu osób najlepiej przystosowanych w ramach podstawowej grupy były kryterium porównawczym dla wyników dodatkowo badanych osób starszych. Średni profil osób starszych znacznie różnił się od profilu celów życiowych osób dorosłych, zarówno osób standardowych, jak i osób dobrze dostosowanych. Wyniki okazały się znacznie wyższe w zakresie celów skupionych wokół strategii adaptacyjnej („podporządkowanie”, „unikanie trudności”, „akceptacja ograniczeń i ostrożność”), zaś niższe w zakresie tendencji twórczych („samoaktualizacja”, „rola w życiu publicznym”). Szczególnie dotyczy to osób starszych nieprzystosowanych. Dwie pierwsze z wyodrębnionych grup (A i B) nie różniły się pod względem uzyskanych profili od standardowych wyników grupy dorosłych, lecz w ich profilach pojawiły się wyniki analogiczne jak w grupie osób dobrze przystosowanych w zakresie następujących celów życiowych: „miłość rodzinna”, „samoaktualizacja”, „wartości moralne”. Niemal wszystkie badane osoby starsze wskazują na jednakowo silne zainteresowanie sensem swego życia, nadaniem własnemu życiu znaczenia.

Wymienione podstawowe tendencje życiowe składają się na proces życia od niemowlęctwa przez kolejne fazy życia motywowane różnymi tendencjami. Niektórzy poszukują przede wszystkim realizacji potrzeb i zadowolenia z ich zaspokojenia, poczucia szczęścia z powodu ich realizacji, inne osoby są nastawione na przystosowanie, pierwszoplanową dla nich kwestią jest adaptacja, szukają więc takich okoliczności, które na to pozwalają; celem ich jest przede wszystkim poczucie bezpieczeństwa i trudno radzą sobie w przypadku napotkania przeszkód, przeciwności. Poszukują wówczas autorytetów, pomocy ze strony innych, silniejszych osób. Jeżeli ktoś jest przede wszystkim motywowany siłą kreatywnej ekspansji, to wierzy w swoją siłę, zdolność do mistrzostwa w dziedzinie swej działalności i uważa, że może wpływać na rzeczywistość tak, by służyła jego celom. Natomiast osoby, które przede wszystkim chcą spokoju, harmonii, spójności, grupują swoją aktywność wokół ważnych dla nich wartości, które chcą osiągnąć jako swój szczególny, ostateczny cel życia. Ludzie zdrowi przejawiają w życiu i rozwoju wszystkie cztery tendencje w pewnej, zmieniającej się w biegu życia co do proporcji występowania poszczególnych tendencji, równowadze i rozwoju, kierowane przez „ja”. Eileen Gavin (1990) przedstawia zwięzły opis Charlotty Bühler koncepcji rdzennej jaźni jako „podświadomego rdzennego systemu, który integruje, kieruje i aktualizuje cztery podstawowe tendencje: jaźń jest źródłem unikalnych wzorców osobowości, ponieważ każda osoba dostosowuje się i dąży do realizowania tendencji w wyjątkowy sposób” (Gavin, 1990, s. 53). W wyniku realizacji poszczególnych tendencji życiowych i ich równoważenia się osoba tworzy zindywidualizowany wzorzec całości biegu życia.

Z przyczyn wewnętrznych bądź zewnętrznych może wystąpić brak możliwości realizacji potrzeb prowadzący do frustracji, brak realizacji tendencji adaptacyjnych może wieść do nieprzystosowania, trudności w ramach tendencji do kreatywności do nieproduktywności, brak wewnętrznej równowagi wiąże się natomiast z odczuciem niepokoju, wewnętrznego nieładu. W przypadku braku równoważenia się podstawowych tendencji życiowych możemy mówić o trudnościach, neurozach, psychozach itp. (por. też Bühler, 1968, s. 71).

W omawianym już artykule z 1968 roku, który Bühler opublikowała wraz ze współpracowniczkami, wyniki badań dorosłych (17–60) kwestionariuszem celów życiowych poddano analizie statystycznej i w rezultacie ustalono dwanaście czynników, dwanaście grup celów życiowych realizowanych w dorosłości. Wyróżnione grupy celów życiowych są następujące:

– potrzeby życiowe,

– miłość i rodzina,

– seks i atrakcyjność (zaspokajanie potrzeb),

– ostrożność (uważność?),

– podporządkowanie,

– unikanie trudności (adaptacja, przystosowanie),

– rozwój wsobny, samodoskonalenie,

– przywództwo, sława, moc, siła,

– rola, pozycja w życiu publicznym (status; twórczość, generatywność, ekspresja siebie),

– wartości moralne,

– wartości społeczne,

– odniesienie sukcesu (utrzymywanie wewnętrznej równowagi).

Cele