Żałować czy nie żałować? Jak spoglądanie wstecz pomaga nam ruszyć naprzód ebook

„Na­wet gdy­by­śmy chcieli żyć bez żalu i nie­kiedy z dumą upie­ramy się, że go w ogóle nie od­czu­wamy, nie jest to tak na­prawdę moż­liwe, cho­ciażby dla­tego że je­ste­śmy śmier­telni”.

JAMES BAL­DWIN, 1967

CZĘŚĆ PIERW­SZA

ŻAL OD­ZY­SKANY

1.

SZKO­DLIWE PRZE­KO­NA­NIEO ŻY­CIU BEZ ŻALU

Dwu­dzie­stego czwar­tego paź­dzier­nika 1960 roku kom­po­zy­tor Char­les Du­mont przy­był do ele­ganc­kiego pa­ry­skiego apar­ta­mentu Édith Piaf z obawą w sercu i nu­tami w teczce. Piaf była wów­czas naj­sław­niej­szą ar­tystką es­tra­dową we Fran­cji i jedną z naj­bar­dziej zna­nych śpie­wa­czek na świe­cie. Była rów­nież dość wą­tłego zdro­wia. Cho­ciaż miała do­piero czter­dzie­ści cztery lata, na­łogi, wy­padki i w ogóle nie­ła­twe ży­cie od­ci­snęły piętno na jej or­ga­ni­zmie. Wa­żyła nie­całe czter­dzie­ści pięć ki­lo­gra­mów. Trzy mie­siące wcze­śniej była w śpiączce z po­wodu nie­wy­dol­no­ści wą­troby.

Po­mimo swej kru­cho­ści Piaf była znana z nie­prze­wi­dy­wal­nego i wy­bu­cho­wego tem­pe­ra­mentu. Uwa­żała Du­monta, jak i to­wa­rzy­szą­cego mu w trak­cie wi­zyty jego za­wo­do­wego part­nera, tek­ścia­rza Mi­chela Vau­ca­ire’a, za dru­go­rzęd­nych ar­ty­stów. Wcze­śniej tego dnia jej se­kre­tarka zo­sta­wiała im wia­do­mo­ści, pró­bu­jąc od­wo­łać spo­tka­nie. Po­cząt­kowo Piaf nie chciała się zo­ba­czyć z męż­czy­znami, ska­zu­jąc ich na nie­zręczne ocze­ki­wa­nie w sa­lo­nie. Jed­nak tuż przed uda­niem się na spo­czy­nek ar­tystka ustą­piła i po­ja­wiła się, odziana w błę­kitny szla­frok.

Po­słu­cha jed­nej pio­senki, oznaj­miła. To wszystko.

Du­mont usiadł przy pia­ni­nie Piaf. Spo­cony i zde­ner­wo­wany, za­czął grać, re­cy­tu­jąc pół­gło­sem słowa na­pi­sane przez Vau­ca­ire’a[1].

Non, rien de rien.

Non, je ne re­grette rien.

Nie, ab­so­lut­nie ni­czego.

Nie, nie ża­łuję ni­czego.

Piaf po­pro­siła Du­monta, aby za­grał pio­senkę jesz­cze raz, za­sta­na­wia­jąc się na głos, czy na­prawdę jest jego au­tor­stwa. Po­tem przy­wo­łała kil­koro przy­ja­ciół, któ­rzy byli u niej w od­wie­dzi­nach, aby wy­słu­chali utworu. Na­stęp­nie ze­brała do­mowy per­so­nel, by oni rów­nież po­słu­chali kom­po­zy­cji.

Mi­jały go­dziny. Du­mont grał swoją kom­po­zy­cję raz za ra­zem, we­dług jed­nej z re­la­cji, po­nad dwu­dzie­sto­krot­nie. Piaf za­te­le­fo­no­wała do dy­rek­tora Olym­pii, naj­lep­szej sali kon­cer­to­wej w Pa­ryżu, i ten tuż przed świ­tem przy­był, by po­słu­chać utworu.

Non, rien de rien.

Non, je ne re­grette rien.

C’est payé, ba­layé, oublié.

Je me fous du passé.

Nie, ab­so­lut­nie ni­czego.

Nie, nie ża­łuję ni­czego.

Wszystko spła­cone, po­za­mia­tane, za­po­mniane.

Nie ob­cho­dzi mnie prze­szłość.

Kilka ty­go­dni póź­niej Piaf za­śpie­wała trwa­jącą dwie mi­nuty i dzie­więt­na­ście se­kund pio­senkę w pa­ry­skiej te­le­wi­zji. W grud­niu, gdy wy­ko­nała ją jako po­ry­wa­jący fi­na­łowy nu­mer kon­certu, który po­mógł uchro­nić Olym­pię przed ban­kruc­twem, bi­so­wała dwa­dzie­ścia dwa razy. Do końca ko­lej­nego roku fani ar­tystki ku­pili po­nad mi­lion eg­zem­pla­rzy na­gra­nia Je ne re­grette rien, co spra­wiło, że z szan­so­nistki stała się ikoną.

Trzy lata póź­niej Piaf nie żyła.

W pe­wien zimny nie­dzielny po­ra­nek, w lu­tym 2016 roku, Am­ber Chase obu­dziła się w swoim miesz­ka­niu w Cal­gary, w za­chod­niej Ka­na­dzie. Jej ów­cze­sny chło­pak, a obec­nie mąż, wy­je­chał z mia­sta, dla­tego po­przed­niego wie­czoru spo­tkała się z ko­le­żan­kami. Kilka z nich spę­dziło u niej noc. Przy­ja­ciółki roz­ma­wiały i po­pi­jały drinki Mi­moza, kiedy Chase pod wpły­wem kom­bi­na­cji na­tchnie­nia i nudy za­pro­po­no­wała: „Zróbmy so­bie dzi­siaj ta­tu­aże!”. Wsia­dły do auta i wy­lą­do­wały w Jo­kers Tat­too & Body Pier­cing przy au­to­stra­dzie nu­mer je­den, gdzie tam­tej­szy ar­ty­sta wy­ta­tu­ował na skó­rze Chase dwa słowa.

Ta­tuaż, na jaki tam­tego dnia zde­cy­do­wała się Chase, był nie­mal iden­tyczny z tym, który pięć lat wcze­śniej i nie­mal cztery ty­siące ki­lo­me­trów da­lej wy­brała Mi­rella Bat­ti­sta. Bat­ti­sta do­ra­stała w Bra­zy­lii, ale prze­pro­wa­dziła się do Fi­la­del­fii, by tam stu­dio­wać. Mia­sto z wy­boru przy­pa­dło jej do gu­stu. Stu­diu­jąc, pod­jęła pracę w miej­sco­wej fir­mie zaj­mu­ją­cej się księ­go­wo­ścią. Na­wią­zała mnó­stwo przy­jaźni. Za­częła na­wet na po­waż­nie spo­ty­kać się z pew­nym Fi­li­piń­czy­kiem. Wy­da­wało się, że we­zmą ślub, ale po pię­ciu la­tach zwią­zek się roz­padł. I tak, dzie­więć lat po przy­by­ciu do Sta­nów, szu­ka­jąc, jak to okre­ślała, „no­wego otwar­cia”, Bat­ti­sta wró­ciła do Bra­zy­lii. Jed­nak kilka ty­go­dni przed po­wro­tem wy­ta­tu­owała so­bie za pra­wym uchem dwa słowa.

Nie wie­działa, że jej brat, Ger­manno Te­les, rok wcze­śniej zde­cy­do­wał się na nie­mal iden­tyczny ta­tuaż. Te­les od dzie­ciń­stwa fa­scy­no­wał się mo­to­cy­klami, cho­ciaż jego prze­czu­leni na punk­cie bez­pie­czeń­stwa ro­dzice – oboje le­ka­rze – nie po­dzie­lali i nie wspie­rali tej pa­sji. Mimo to chło­pak nie prze­sta­wał uczyć się o jed­no­śla­dach i od­kła­dał cen­ta­vos tak długo, aż wresz­cie ku­pił so­bie mo­to­cykl su­zuki. Uwiel­biał go. Pew­nego po­po­łu­dnia, gdy je­chał au­to­stradą nie­da­leko ro­dzin­nego mia­sta For­ta­leza, ude­rzył go z boku inny po­jazd – Te­les miał ob­ra­że­nia le­wej nogi, co mo­gło znacz­nie utrud­niać mu jazdę w przy­szło­ści. Nie­długo po­tem tuż pod ko­la­nem uszko­dzo­nej koń­czyny wy­ta­tu­ował so­bie wi­ze­ru­nek mo­to­cy­kla. Obok niego zna­la­zły się dwa słowa, któ­rych ozdobne li­tery bie­gły łu­kiem obok bli­zny.

Ta­tuaż, który tego dnia zro­bił so­bie Te­les, był nie­mal iden­tyczny z tym, jaki w 2013 roku wy­brał Bruno San­tos z Bar­ce­lony. San­tos jest dy­rek­to­rem działu HR i nie zna ani Chase, ani Bat­ti­sty, ani Te­lesa. Pew­nego po­po­łu­dnia, sfru­stro­wany pracą, wy­szedł z biura i udał się pro­sto do sa­lonu ta­tu­ażu. Wy­szedł z niego z trój­sy­la­bo­wym ha­słem uwiecz­nio­nym na pra­wym przed­ra­mie­niu.

Cztery osoby, miesz­ka­jące na trzech kon­ty­nen­tach, każda z ta­tu­ażem skła­da­ją­cym się z tych sa­mych dwóch słów:

BEZ ŻALU.

CZA­RU­JĄCA, ALE NIE­BEZ­PIECZNA ZA­SADA

Nie­które prze­ko­na­nia funk­cjo­nują dys­kret­nie, ni­czym mu­zyka w tle na­szego ist­nie­nia. Inne stają się hym­nem da­nego spo­sobu ży­cia. Nie­wiele jest ha­seł tak gło­śnych jak to, że żal jest nie­mą­dry – że sta­nowi stratę czasu szko­dliwą dla na­szego do­bro­stanu. Ten prze­kaz wy­lewa się z nie­mal każ­dego za­ka­marka na­szej kul­tury. Za­po­mnij­cie o prze­szło­ści; chwy­taj­cie przy­szłość. Uni­kaj­cie tego, co gorz­kie; roz­ko­szuj­cie się sło­dy­czą. Do­bre ży­cie sku­pia się na jed­nym celu (na­przód) i ma nie­zmienną war­tość (po­zy­tywną). Żal szko­dzi jed­nemu i dru­giemu. Za­chęca do spo­glą­da­nia wstecz i jest nie­przy­jemny – to tok­syna w krwio­biegu szczę­ścia.

Nic dziw­nego za­tem, że pio­senka Piaf po­zo­staje kla­syczną po­zy­cją, do któ­rej od­wo­łują się mu­zycy. Wśród ar­ty­stów, któ­rzy na­grali pio­senkę za­ty­tu­ło­waną No Re­grets, mo­żemy zna­leźć le­gendę jazzu Ellę Fit­zge­rald, gwiaz­dora pop Rob­biego Wil­liamsa, ka­pelę gra­jącą mu­zykę Ca­jun, Steve Ri­ley & the Ma­mou Play­boys, ame­ry­kań­skiego blu­esmana Toma Ru­sha, nową w Alei Sław mu­zyki co­un­try Em­my­lou Har­ris i ra­pera Emi­nema. Opo­wia­dają się za tą fi­lo­zo­fią za­równo marki luk­su­so­wych sa­mo­cho­dów, cze­ko­la­do­wych ba­to­ni­ków, jak i firmy ubez­pie­cze­niowe, wy­ko­rzy­stu­jąc pio­senkę Piaf w re­kla­mach te­le­wi­zyj­nych swo­ich pro­duk­tów[2].

Ja­każ może być po­waż­niej­sza de­kla­ra­cja wiary w ze­spół prze­ko­nań niż wy­pi­sa­nie jej na wła­snej skó­rze – jak w przy­padku Bruno San­tosa, który po­pro­sił, by ważne dla niego ha­sło zo­stało uwiecz­nione czar­nymi li­te­rami po­mię­dzy łok­ciem a nad­garst­kiem jego pra­wej ręki.

Je­śli nie prze­ko­nują was ty­siące wy­ta­tu­owa­nych czę­ści ciała, po­słu­chaj­cie dwojga gi­gan­tów ame­ry­kań­skiej kul­tury, któ­rych nie łą­czy płeć, re­li­gia ani po­glądy po­li­tyczne, a któ­rzy zga­dzają się co do tego „do­gmatu wiary”. „Nie ża­łuj ni­czego”, do­ra­dzał pio­nier po­zy­tyw­nego my­śle­nia Nor­man V. Pe­ale, który ukształ­to­wał dwu­dzie­sto­wieczne chrze­ści­jań­stwo i do­ra­dzał Ri­char­dowi Ni­xo­nowi oraz Do­nal­dowi Trum­powi. „Nie mar­nuj czasu na... żal”, ra­dzi sę­dzia Ruth Ba­der Gins­burg, druga ko­bieta za­sia­da­jąca w ame­ry­kań­skim Są­dzie Naj­wyż­szym, wy­znaw­czyni ju­da­izmu, która pod ko­niec ży­cia osią­gnęła nie­mal bo­ski sta­tus wśród ame­ry­kań­skich li­be­ra­łów[3].

Albo uwierz­cie ce­le­bry­tom, je­śli wo­li­cie. „Nie wie­rzę w żal”, mówi An­ge­lina Jo­lie. „Nie wie­rzę w żal”, mówi Bob Dy­lan. „Nie wie­rzę w żal”, mówi John Tra­volta. Oraz gwiazda trans­gen­der La­verne Cox. Oraz cho­dzący po roz­ża­rzo­nych wę­glach mistrz mo­ty­wa­cyjny Tony Rob­bins. Oraz po­trzą­sa­jący grzywą gi­ta­rzy­sta Guns N’ Ro­ses, Slash[4]. Oraz za­pewne po­łowa pu­bli­ka­cji do­stęp­nych w dziale po­rad­ni­ków wa­szej lo­kal­nej księ­garni. Bi­blio­teka Kon­gresu Sta­nów Zjed­no­czo­nych ma w swo­ich zbio­rach po­nad pięć­dzie­siąt ksią­żek za­ty­tu­ło­wa­nych Bez żalu[5].

Praw­dzi­wość wy­śpie­wy­wa­nej w pio­sen­kach, ozda­bia­ją­cej skórę i wy­zna­wa­nej przez mę­dr­ców fi­lo­zo­fii ży­cia bez żalu tak bar­dzo nie wy­maga uza­sad­nie­nia, że czę­ściej stwier­dza się ją jako fakt, niż jej do­wo­dzi. Po co fun­do­wać so­bie ból, gdy mo­żemy go unik­nąć? Po co wzy­wać desz­czowe chmury, gdy mo­żemy wy­grze­wać się w pro­mie­niach po­zy­tyw­nego na­sta­wie­nia? Po co ża­ło­wać tego, co zro­bi­li­śmy wczo­raj, je­śli mo­żemy ma­rzyć o nie­ogra­ni­czo­nych moż­li­wo­ściach ju­tra?

Taki świa­to­po­gląd ma in­tu­icyjny sens. Wy­daje się wła­ściwy. Brzmi prze­ko­ny­wa­jąco. Ale ma też jedną dość po­ważną wadę.

Jest cał­ko­wi­cie nie­praw­dziwy.

To, co pro­po­nują prze­ciw­nicy żalu, nie sta­nowi spo­sobu na do­brze prze­żyte ży­cie. Ich pro­po­zy­cja jest – wy­bacz­cie ter­mi­no­lo­gię, ale ko­lejne słowa wy­bra­łem nie­zwy­kle sta­ran­nie – wie­rutną bzdurą.

Żal nie jest czymś nie­bez­piecz­nym czy nie­pra­wi­dło­wym, nie sta­nowi od­chy­le­nia od usta­lo­nej ścieżki ku szczę­ściu. Jest zdrowy i uni­wer­salny, to in­te­gralna część czło­wie­czeń­stwa. Żal jest rów­nież cenny. Roz­ja­śnia. Po­ucza. Prze­ży­wany od­po­wied­nio nie musi nas za­ła­my­wać; może nas pod­nieść na du­chu.

I nie są to mrzonki, ckliwe za­pew­nie­nia, które mają spra­wić, że zrobi nam się cie­pło na sercu i po­czu­jemy, że ktoś się o nas trosz­czy w tym zim­nym i okrut­nym świe­cie. To wnio­sek z pro­wa­dzo­nych przez na­ukow­ców ba­dań, które roz­po­częły się po­nad pół wieku temu.

Ta książka mówi o żalu – świ­dru­ją­cym żo­łą­dek po­czu­ciu, że te­raź­niej­szość wy­glą­da­łaby le­piej, a przy­szłość za­po­wia­da­łaby się ja­śniej, gdy­by­śmy tylko w prze­szło­ści nie do­ko­nali tak fa­tal­nego wy­boru, nie pod­jęli złej de­cy­zji lub nie za­cho­wali się tak nie­mą­drze. Mam na­dzieję, że dzięki ko­lej­nym trzy­na­stu roz­dzia­łom tej książki spoj­rzy­cie na żal w no­wym, wła­ściw­szym świe­tle i na­uczy­cie się wy­ko­rzy­sty­wać jego po­dat­ność na me­ta­mor­fozę dla wła­snego do­bra.

Nie ma po­wodu wąt­pić w szcze­rość lu­dzi, któ­rzy twier­dzą, że nie ża­łują ni­czego. Trak­tujmy ich jed­nak jak ak­to­rów od­gry­wa­ją­cych rolę – wcie­la­ją­cych się w nią wy­star­cza­jąco czę­sto i z ta­kim za­an­ga­żo­wa­niem, że za­czy­nają uwa­żać to za prawdę. Ten psy­cho­lo­giczny me­cha­nizm oszu­ki­wa­nia sa­mego sie­bie jest dość po­wszechny. Bywa wręcz do­bro­czynny. Jed­nak od­gry­wa­nie ról unie­moż­li­wia na ogół wy­ko­na­nie nie­ła­twej pracy, która ro­dzi au­ten­tyczne za­do­wo­le­nie.

Przy­wo­łajmy Piaf, speł­nioną ar­tystkę. Twier­dziła – a wręcz ob­wiesz­czała wszem i wo­bec – że nie ża­łuje ni­czego. Jed­nak szybki rzut oka na czter­dzie­ści sie­dem lat, które spę­dziła na ziemi, ujaw­nia ży­cie wy­peł­nione tra­ge­diami i pro­ble­mami. Ma­jąc sie­dem­na­ście lat, uro­dziła dziecko, które prze­ka­zała in­nym pod opiekę i które umarło, za­nim skoń­czyło trzy lata. Czy nie czuła choćby cie­nia żalu na myśl o tej śmierci? Przez pewną część ży­cia była uza­leż­niona od al­ko­holu, a przez ko­lejne lata od mor­finy. Czy nie ża­ło­wała, że uza­leż­nie­nia tłam­siły jej ta­lenty? Pro­wa­dziła, de­li­kat­nie mó­wiąc, dość burz­liwe ży­cie oso­bi­ste, na które zło­żyły się ka­ta­stro­falne mał­żeń­stwo, śmierć ko­chanka, a po­tem dru­gie mał­żeń­stwo i po­pa­da­jący przez nią w długi mąż. Czy nie zda­rzało się jej ża­ło­wać przy­naj­mniej nie­któ­rych wy­bo­rów uczu­cio­wych? Trudno wy­obra­zić so­bie Piaf na łożu śmierci ce­le­bru­jącą swoje de­cy­zje, skoro wiele z nich przy­czy­niło się do tego, że umie­rała kil­ka­dzie­siąt lat za wcze­śnie.

A może przyj­rzyjmy się na­szemu roz­sia­nemu po ca­łym świe­cie, wy­ta­tu­owa­nemu to­wa­rzy­stwu. Po­roz­ma­wiajmy z nimi chwilę, a okaże się, że ze­wnętrzna de­kla­ra­cja „Bez żalu” – to, co na po­kaz – i we­wnętrzne do­świad­cze­nie cał­ko­wi­cie się roz­cho­dzą. Na przy­kład Mi­rella Bat­ti­sta po­świę­ciła wiele lat po­waż­nej re­la­cji. Po ze­rwa­niu z part­ne­rem czuła się okrop­nie. Gdyby miała szansę na po­wtórkę, za­pewne do­ko­na­łaby in­nych wy­bo­rów. To jest żal. Jed­nak uznała fakt, że jej de­cy­zje były nie naj­lep­sze i wy­cią­gnęła z nich na­uczkę. „Każda de­cy­zja do­pro­wa­dziła mnie do miej­sca, w któ­rym obec­nie je­stem, i uczy­niła mnie tym, kim je­stem”, po­wie­działa mi. To po­zy­tywne skutki żalu. I wcale nie ozna­cza to, że Bat­ti­sta wy­kre­śliła żal ze swo­jego ży­cia. (W końcu słowo to ma na za­wsze wy­pi­sane na ciele). Nie­ko­niecz­nie też żal zmi­ni­ma­li­zo­wała. Za­miast tego po­sta­no­wiła go zop­ty­ma­li­zo­wać.

Trzy­dzie­sto­pię­cio­let­nia Am­ber Chase, kiedy pew­nego wie­czoru roz­ma­wia­li­śmy przez Zooma, po­wie­działa mi: „W ży­ciu można wy­brać tyle nie­wła­ści­wych ście­żek”. Jedną z nich było jej pierw­sze mał­żeń­stwo. W wieku dwu­dzie­stu pię­ciu lat wy­szła za czło­wieka, który, jak się oka­zało, „miał wiele pro­ble­mów”. Zwią­zek by­wał burz­liwy i czę­sto czuła się nie­szczę­śliwa. Pew­nego dnia jej mąż znik­nął bez uprze­dze­nia. „Wsiadł do sa­mo­lotu i prze­padł [...], nie wie­dzia­łam, gdzie był przez dwa ty­go­dnie”. Kiedy w końcu za­dzwo­nił, oświad­czył: „Już cię nie ko­cham. Nie wra­cam”. Jej mał­żeń­stwo skoń­czyło się w mgnie­niu oka. Gdyby Chase miała szansę prze­żyć wszystko raz jesz­cze, czy wy­szłaby za tego czło­wieka? Nie ma mowy. Jed­nak tamta nie­mą­dra de­cy­zja stała się dla niej po­cząt­kiem po­dróży do szczę­śli­wego związku, w któ­rym jest obec­nie.

Zresztą ta­tuaż Chase drwi nieco z fi­lo­zo­fii, którą de­kla­ruje. Za­miast „bez żalu”, głosi „bez rzalu” – przy czym w tym dru­gim sło­wie błąd po­ja­wia się spe­cjal­nie. To ukłon w stronę filmu Mil­le­ro­wie, nie­war­tej za­pa­mię­ta­nia ko­me­dii z 2013 roku, w któ­rej Ja­son Su­de­ikis gra Da­vida Clarka, drob­nego han­dla­rza ma­ri­hu­aną, który musi ze­brać fał­szywą ro­dzinę (żonę i dwoje na­sto­let­nich dzieci), by od­pra­co­wać dług u waż­nego di­lera. W jed­nej ze scen Da­vid spo­tyka Scot­tiego P., po­dej­rza­nego mło­dego chło­paka, który przy­je­chał na mo­to­cy­klu, by za­brać na randkę „córkę” Da­vida.

Scot­tie P. ma na so­bie przy­bru­dzony biały pod­ko­szu­lek od­sła­nia­jący liczne ta­tu­aże, w tym je­den bie­gnący wzdłuż oboj­czy­ków, który składa się z dru­ko­wa­nych li­ter two­rzą­cych ha­sło Bez Rzalu. Ro­dzina siada, by przez chwilę po­roz­ma­wiać z go­ściem, a Da­vid wy­py­tuje o ta­tu­aże Scot­tiego P., co pro­wa­dzi do na­stę­pu­ją­cego dia­logu:

DA­VID

(wska­zu­jąc na ta­tuaż „Bez Rzalu”)

A to co za ta­tuaż?

SCOT­TIE P.

A, ten? To moje motto ży­ciowe. Bez żalu.

DA­VID

(ze scep­tycz­nym wy­ra­zem twa­rzy)

Coś ta­kiego. Ni­czego nie ża­łu­jesz?

SCOT­TIE P.

Nie...

DA­VID

Na przy­kład... ani jed­nej li­tery?

SCOT­TIE P.

Nie, nic nie przy­cho­dzi mi do głowy.

Je­śli Scot­tie P. za­cznie się kie­dyś za­sta­na­wiać nad tym, ja­kie słowa bie­gną wo­kół jego szyi, nie bę­dzie sam. Mniej wię­cej jedna na pięć osób, które de­cy­dują się na ta­tu­aże (w tym za­pewne rów­nież osoby z ta­tu­ażami o tre­ści „Bez żalu”), osta­tecz­nie ża­łuje pod­ję­tej de­cy­zji. Z tego po­wodu branża usług usu­wa­nia ta­tu­aży w sa­mych Sta­nach Zjed­no­czo­nych ge­ne­ruje przy­chody rzędu stu mi­lio­nów do­la­rów rocz­nie[6]. Jed­nak Chase nie ża­łuje, że ma ta­tuaż, być może dla­tego że pra­wie nikt go nie zo­ba­czy. Tej chłod­nej nie­dzieli w Cal­gary, w 2016 roku, zde­cy­do­wała się umie­ścić ta­tuaż na po­śladku.

PO­ZY­TYWNY PO­TEN­CJAŁ NE­GA­TYW­NYCH EMO­CJI

Na po­czątku lat pięć­dzie­sią­tych XX wieku Harry Mar­ko­witz, ab­sol­went eko­no­mii Uni­wer­sy­tetu Chi­cago, stwo­rzył kon­cep­cję na tyle pod­sta­wową, że te­raz wy­daje się oczy­wi­sta – ale jed­no­cze­śnie na tyle re­wo­lu­cyjną, że za­pew­niła mu Na­grodę No­bla[7]. Ważny po­mysł au­tor­stwa Mar­ko­witza stał się znany jako „no­wo­cze­sna teo­ria port­fe­lowa”. Udało mu się roz­pra­co­wać – je­śli mogę nieco rzecz upro­ścić w imię kon­ty­nu­owa­nia opo­wie­ści – teo­rię ma­te­ma­tyczną znaj­du­jącą się u pod­staw po­wie­dze­nia „Nie wkła­daj wszyst­kich ja­jek do jed­nego ko­szyka”.

Nim po­ja­wił się Mar­ko­witz, wielu in­we­sto­rów wie­rzyło, że spo­so­bem na bo­gac­two jest za­in­we­sto­wa­nie w ak­cje jed­nej lub dwóch firm z roz­wo­jo­wym po­ten­cja­łem. W efek­cie na­wet kilka ak­cji czę­sto ge­ne­ro­wało ko­lo­salny zysk. Po­staw­cie na zwy­cięz­ców, a zbi­je­cie ma­ją­tek. Wsku­tek tej stra­te­gii czę­sto ku­po­wało się nie­wy­pały. Ale, hej, w końcu na tym po­lega in­we­sto­wa­nie. Jest ry­zy­kowne. Mar­ko­witz udo­wod­nił, że in­we­sto­rzy, za­miast po­stę­po­wać zgod­nie z tą re­gułą, mogą ogra­ni­czać ry­zyko in­we­sty­cji i no­to­wać za­do­wa­la­jące zy­ski dzięki dy­wer­sy­fi­ka­cji. Za­in­we­stuj­cie w ko­szyk ak­cji za­miast w je­den ich ro­dzaj. Zwiększ­cie swoje szanse, in­we­stu­jąc w wa­chlarz branż. In­we­sto­rzy nie za­no­tują wy­so­kiego zy­sku na każ­dej ak­cji, ale w per­spek­ty­wie cza­so­wej za­ro­bią o wiele wię­cej przy znacz­nie ogra­ni­czo­nym ry­zyku. Je­śli część wa­szych oszczęd­no­ści zo­stała za­in­we­sto­wana w fun­du­sze in­dek­sowe lub ETF-y, to z po­wodu no­wo­cze­snej teo­rii port­fe­lo­wej.

Teo­ria Mar­ko­witza jest nie­zwy­kle wni­kliwa, jed­nak czę­sto za­nie­dbu­jemy sto­so­wa­nie jej w in­nych dzie­dzi­nach ży­cia. Weźmy taki przy­kład: lu­dzie dys­po­nują czymś, co można by okre­ślić port­fe­lem emo­cji. Nie­które z nich są po­zy­tywne – na przy­kład mi­łość, duma, po­dziw, inne zaś ne­ga­tywne – smu­tek, fru­stra­cja czy wstyd. Zwy­kle mamy skłon­ność do prze­ce­nia­nia pierw­szej ka­te­go­rii i umniej­sza­nia dru­giej. Zgod­nie z ra­dami in­nych oraz wła­sną in­tu­icją za­peł­niamy na­sze port­fele po­zy­tyw­nymi emo­cjami, wy­zby­wa­jąc się tych ne­ga­tyw­nych. Jed­nak ta­kie po­dej­ście do emo­cji – od­rzu­ca­nie ne­ga­tyw­nych i gro­ma­dze­nie po­zy­tyw­nych – jest tak samo nie­wła­ściwe jak po­dej­ście do in­we­sto­wa­nia, które prze­wa­żało przed po­ja­wie­niem się no­wo­cze­snej teo­rii port­fe­lo­wej.

Ow­szem, po­zy­tywne emo­cje są nie­zbędne. Bez nich by­li­by­śmy zgu­bieni. Ważne jest, aby pa­trzeć na świat opty­mi­stycz­nie, my­śleć po­zy­tyw­nie, do­strze­gać świa­tełko w ciem­no­ściach. Z opty­mi­zmem jest łą­czone lep­sze zdro­wie fi­zyczne. Emo­cje ta­kie jak ra­dość, wdzięcz­ność czy na­dzieja zna­cząco po­pra­wiają nasz do­bro­stan[8]. Po­trze­bu­jemy wielu po­zy­tyw­nych emo­cji w na­szym port­felu, które będą prze­wa­żały nad tymi ne­ga­tyw­nymi[9]. Jed­nak prze­ła­do­wa­nie na­szych in­we­sty­cji emo­cjo­nal­nych po­zy­tyw­nym na­sta­wie­niem nie­sie za sobą pewne za­gro­że­nia. Taka nie­rów­no­waga może za­kłó­cać pro­ces ucze­nia się, blo­ko­wać roz­wój i ogra­ni­czać nasz po­ten­cjał.

Dzieje się tak, po­nie­waż emo­cje ne­ga­tywne rów­nież są po­trzebne. Po­ma­gają nam prze­trwać. Strach wy­ga­nia nas z pło­ną­cego bu­dynku i spra­wia, że stą­pamy ostroż­nie, by nie na­dep­nąć na żmiję. Obrzy­dze­nie chroni nas przed tru­ci­znami i każe po­rzu­cić nie­wła­ściwe za­cho­wa­nie. Gniew ostrzega nas przed za­gro­że­niem i pro­wo­ka­cją ze strony in­nych, wy­ostrza na­sze wy­czu­cie tego, co do­bre i złe. Oczy­wi­ście zbyt dużo ne­ga­tyw­nych emo­cji ma szko­dliwy wpływ, jed­nak ich zbyt mała ilość rów­nież bywa de­struk­cyjna[10]. Part­ner cią­gle nas wy­ko­rzy­stuje; żmija wbija zęby w na­szą nogę. Wy, ja oraz wszy­scy nasi wy­pro­sto­wani dwu­nożni, ob­da­rzeni du­żym mó­zgiem bra­cia i sio­stry nie by­li­by­śmy tu­taj dzi­siaj, gdy­by­śmy od czasu do czasu, ale sys­te­ma­tycz­nie, nie po­czuli dys­kom­fortu.

A gdy już zgro­ma­dzimy w rzę­dzie wszyst­kie ne­ga­tywne emo­cje – smu­tek obok po­gardy, przy­cup­nię­tej przy po­czu­ciu winy – jedna okaże się naj­bar­dziej prze­ni­kliwa i do­tkliwa.

Żal.

Ce­lem tej książki jest od­zy­ska­nie żalu jako nie­zbęd­nej emo­cji, jak rów­nież wska­za­nie wam, jak wy­ko­rzy­stać wiele moc­nych stron żalu do po­dej­mo­wa­nia lep­szych de­cy­zji, po­prawy wy­daj­no­ści w pracy i szkole oraz nada­nia więk­szego zna­cze­nia wa­szemu ży­ciu.

Za­cznę od pro­jektu od­zy­ska­nia. W czę­ści pierw­szej – która składa się z tego roz­działu oraz trzech na­stęp­nych – po­każę, dla­czego żal ma zna­cze­nie. W mo­ich ana­li­zach wy­ko­rzy­stam w znacz­nej mie­rze ob­szerny ma­te­riał na­ukowy, który po­wstał w ostat­nich kil­ku­dzie­się­ciu la­tach. Eko­no­mi­ści oraz teo­re­tycy gier, pra­cu­jący w cie­niu Zim­nej Wojny, za­częli stu­dio­wać to za­gad­nie­nie w la­tach pięć­dzie­sią­tych XX wieku, kiedy to uni­ce­stwie­nie pla­nety za po­mocą bomby ato­mo­wej wy­da­wało się skraj­nie nie­od­po­wie­dzial­nym za­mia­rem. Wkrótce kil­koro zbun­to­wa­nych psy­cho­lo­gów, w tym le­gen­darni już Da­niel Kah­ne­man i Amos Tver­sky, zdali so­bie sprawę, że żal umoż­li­wia wgląd nie tylko w ne­go­cja­cje na szczy­cie, ale rów­nież w ludzki umysł. W la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych ubie­głego wieku za­kres ba­dań uległ dal­szemu po­sze­rze­niu, gdy me­cha­ni­zmy zwią­zane z ża­lem za­częli ba­dać psy­cho­lo­go­wie spo­łeczni, roz­wo­jowi oraz ko­gni­tywni.

Sie­dem­dzie­siąt lat ba­dań można spro­wa­dzić do dwóch pro­stych, acz waż­nych kon­klu­zji.

Żal czyni nas ludźmi.

Żal czyni nas lep­szymi.

Po tym, jak od­zy­skam żal, przejdę do ujaw­nia­nia jego tre­ści. Część druga tej książki „Żal od­kryty” opiera się w znacz­nej mie­rze na dwóch roz­le­głych pro­jek­tach ba­daw­czych mo­jego au­tor­stwa. W 2020 roku, pra­cu­jąc z nie­wielką grupą spe­cja­li­stów w dzie­dzi­nie an­kiet ba­daw­czych, opra­co­wa­li­śmy i prze­pro­wa­dzi­li­śmy naj­więk­szą, ja­kiej kie­dy­kol­wiek do­ko­nano, ana­lizę ilo­ściową na­sta­wie­nia Ame­ry­ka­nów wo­bec żalu. Był to Ame­ri­can Re­gret Pro­ject (Ame­ry­kań­ski Pro­jekt Żal). Zba­da­li­śmy opi­nie i ska­te­go­ry­zo­wa­li­śmy żale 4489 osób, które wspól­nie sta­no­wiły re­pre­zen­ta­tywną próbkę ame­ry­kań­skiej po­pu­la­cji[1*]. Jed­no­cze­śnie uru­cho­mi­li­śmy stronę in­ter­ne­tową po­świę­coną świa­to­wemu ba­da­niu żalu (www.worl­dre­gret­su­rvey.com), która po­zwo­liła nam zgro­ma­dzić po­nad szes­na­ście ty­sięcy po­wo­dów do żalu, uzy­ska­nych od osób za­miesz­ku­ją­cych sto pięć kra­jów. Prze­ana­li­zo­wa­łem ze­brane od­po­wie­dzi i prze­pro­wa­dzi­łem dal­sze roz­mowy z po­nad setką osób, które po­dzie­liły się z nami opo­wie­ściami o tym, czego ża­łują. (Na wy­dzie­lo­nych stro­ni­cach tej książki, po­mię­dzy ko­lej­nymi roz­dzia­łami, ale rów­nież w jej głów­nym tek­ście za­po­zna­cie się z gło­sami uczest­ni­ków World Re­gret Su­rvey i zaj­rzy­cie w za­ka­marki ludz­kiego do­świad­cze­nia).

Te dwa nie­zwy­kle roz­le­głe ba­da­nia po­służą w dru­giej czę­ści tej książki (ko­lej­nych sie­dem roz­dzia­łów), do prze­ana­li­zo­wa­nia tego, czego lu­dzie na­prawdę ża­łują. Więk­szość ba­dań aka­de­mic­kich dzieli żale na ka­te­go­rie po­wią­zane z ludz­kim ży­ciem – na te do­ty­czące pracy, ro­dziny, zdro­wia, re­la­cji, fi­nan­sów i tak da­lej. Ja jed­nak pod tą po­wierzch­nią od­kry­łem głę­boką struk­turę żalu, która prze­kra­cza te dzie­dziny. Oka­zuje się, że nie­mal wszyst­kie na­sze żale przy­na­leżą do jed­nej z czte­rech pod­sta­wo­wych ka­te­go­rii – żale fun­da­men­talne, żale zwią­zane z od­wagą, żale mo­ralne i żale do­ty­czące re­la­cji. To wła­śnie ta głę­boka struk­tura, do­tych­czas ukryta, do­star­cza no­wych re­flek­sji na te­mat ludz­kiej kon­dy­cji, jak rów­nież wska­zuje ścieżki ku do­bremu ży­ciu.

W czę­ści trze­ciej, „Żal od­mie­niony”, opi­suję, w jaki spo­sób zmie­nić ne­ga­tywną emo­cję żalu w po­zy­tywny in­stru­ment wspie­ra­jący do­sko­na­le­nie ży­cia. Na­uczy­cie się, jak na­pra­wić i prze­for­mu­ło­wać pewne żale, by zmie­nić te­raź­niej­szość. Po­zna­cie też pro­sty, trój­e­ta­powy pro­ces prze­kształ­ca­nia in­nych ża­lów w spo­sób, który przy­go­tuje was do dzia­ła­nia w przy­szło­ści. Prze­ana­li­zuję rów­nież, jak prze­wi­dy­wać żal, co sta­nowi be­ha­wio­ralne le­kar­stwo po­ma­ga­jące po­dej­mo­wać mą­drzej­sze de­cy­zje, cho­ciaż na­le­ża­łoby do­łą­czyć do niego ulotkę z ostrze­że­niem.

Koń­cząc lek­turę tej książki, zy­ska­cie nowe ro­zu­mie­nie tej na­szej naj­mniej ro­zu­mia­nej emo­cji, bę­dzie­cie też dys­po­no­wać ze­sta­wem tech­nik po­zwa­la­ją­cych spraw­niej ra­dzić so­bie w skom­pli­ko­wa­nej rze­czy­wi­sto­ści i z głęb­szą świa­do­mo­ścią tego, co was na­pę­dza i co spra­wia, że warto żyć.

„Ża­łuję, że za­sta­wi­łam mój flet. Uwiel­bia­łam go w szkole śred­niej, ale kiedy po­szłam na stu­dia, by­łam spłu­kana i za­sta­wi­łam go za trzy­dzie­ści do­la­rów, a po­tem ni­gdy nie mia­łam pie­nię­dzy, żeby go wy­ku­pić. Moja mama ciężko pra­co­wała, żeby za­pła­cić za ten in­stru­ment, gdy za­czy­na­łam grać w or­kie­strze, a ja go wręcz uwiel­bia­łam. Był naj­cen­niej­szą rze­czą, jaką mia­łam. Wiem, że to brzmi nie­mą­drze, bo to tylko ‘rzecz’, ale dla mnie zna­czył o wiele wię­cej – tro­skę mo­jej mamy i to, jak spła­cała raty za flet, na który nie było nas stać, dłu­gie go­dziny ćwi­czeń, by opa­no­wać grę, szczę­śliwe wspo­mnie­nia zwią­zane z udzia­łem w pa­ra­dach ra­zem z przy­ja­ciółmi z or­kie­stry. Jego utrata jest czymś, czego nie mogę zmie­nić, ale co ja­kiś czas po­ja­wia się w mo­ich snach”.

Ko­bieta, lat 41, Ala­bama

„Ża­łuję, że tak się po­spie­szy­łem z mał­żeń­stwem. Do­ro­bi­łem się trójki dzieci i te­raz nie da się cof­nąć czasu, a roz­wód by je zra­nił i za­ła­mał.

Męż­czy­zna, lat 32, Izrael

„Kiedy by­łam mała, mama wy­sy­łała mnie do nie­wiel­kiego skle­piku po drobne spra­wunki. Czę­sto kra­dłam ba­to­nik, kiedy wła­ści­ciel nie pa­trzył. Od sześć­dzie­się­ciu lat mam wy­rzuty su­mie­nia z tego po­wodu”.

Ko­bieta, lat 71, New Jer­sey

2.

DLA­CZEGO ŻAL CZYNI NAS LUDŹMI

Czym jest to, co na­zy­wamy ża­lem?

Jak na uczu­cie, które tak ła­two roz­po­znać, żal jest za­ska­ku­jąco trudny do zde­fi­nio­wa­nia. Pró­bo­wali tego na­ukowcy, teo­lo­dzy, po­eci i le­ka­rze.

Jest „nie­przy­jem­nym uczu­ciem ko­ja­rzo­nym przez daną osobę z wła­snym dzia­ła­niem lub za­nie­cha­niem, która to de­cy­zja do­pro­wa­dziła do nie­po­żą­da­nego stanu rze­czy”, mó­wią psy­cho­te­ra­peuci[11].

„Żal po­wstaje po­przez po­rów­na­nie rze­czy­wi­stego re­zul­tatu z re­zul­ta­tem, który po­wstałby, gdyby osoba po­dej­mu­jąca de­cy­zję do­ko­nała in­nego wy­boru”, mó­wią teo­re­tycy za­rzą­dza­nia[12].

To „uczu­cie nie­przy­jem­no­ści ko­ja­rzone z my­ślą o prze­szło­ści, wraz z iden­ty­fi­ka­cją obiektu i oznaj­mie­niem in­kli­na­cji, by za­cho­wy­wać się w przy­szło­ści w okre­ślony spo­sób”, mó­wią fi­lo­zo­fo­wie[13].

Je­śli trudno do­kład­nie zde­fi­nio­wać to zja­wi­sko, ist­nieje ku temu wiele mó­wiący po­wód: żal ła­twiej ro­zu­mieć nie jako rzecz, lecz ra­czej jako pro­ces.

PO­DRÓ­ŻO­WA­NIE W CZA­SIE I OPO­WIA­DA­NIE HI­STO­RII

Pro­ces ten roz­po­czyna się od dwóch umie­jęt­no­ści – wy­jąt­ko­wych zdol­no­ści na­szych umy­słów. Po­tra­fimy w my­ślach od­wie­dzać prze­szłość i przy­szłość. Mo­żemy rów­nież opo­wie­dzieć hi­sto­rię cze­goś, co ni­gdy się nie wy­da­rzyło. Lu­dzie są za­równo do­świad­czo­nymi po­dróż­ni­kami w cza­sie, jak i umie­jęt­nymi ba­ja­rzami. Te dwie umie­jęt­no­ści łą­czą się ze sobą, by stwo­rzyć ko­gni­tywną po­dwójną he­lisę, która po­wo­łuje do ży­cia żal.

Spójrzmy na po­niż­szy po­wód do żalu, je­den z ty­sięcy, ja­kie otrzy­ma­li­śmy w World Re­gret Su­rvey:

Ża­łuję, że nie zre­ali­zo­wa­łam ma­rzeń o stu­diach na wy­bra­nym kie­runku i pod­da­łam się pra­gnie­niom taty, by po­tem w ogóle zre­zy­gno­wać z uczelni. Moje ży­cie wy­glą­da­łoby te­raz zu­peł­nie ina­czej. By­łoby bar­dziej sa­tys­fak­cjo­nu­jące i sta­no­wi­łoby dla mnie źró­dło speł­nie­nia i osią­gnięć.

Oto w tych krót­kich sło­wach pięć­dzie­się­cio­dwu­let­nia ko­bieta z Wir­gi­nii do­ko­nuje za­pie­ra­ją­cego dech w piersi po­kazu ela­stycz­no­ści umy­sło­wej. Nie­za­do­wo­lona z te­raź­niej­szo­ści, po­wraca my­ślą do prze­szło­ści – cofa się o kil­ka­dzie­siąt lat, do cza­sów, gdy była młoda i roz­wa­żała wła­sną ścieżkę edu­ka­cyjną i za­wo­dową. Kiedy już się tam znaj­dzie, ne­guje to, co na­prawdę za­szło – pod­da­nie się woli ojca. W to miej­sce pod­sta­wia al­ter­na­tywny prze­bieg wy­da­rzeń: idzie na stu­dia, które sama wy­brała. Po­tem na po­wrót wska­kuje do we­hi­kułu czasu i mknie do przodu. Po­nie­waż zmie­niła prze­szłość, te­raź­niej­szość, która czeka na nią po po­wro­cie, jest cał­ko­wi­cie od­mienna od tej, którą opu­ściła kilka chwil wcze­śniej. W tym nowo ukształ­to­wa­nym świe­cie jest za­do­wo­lona i speł­niona.

To po­łą­cze­nie po­dróży w cza­sie i ba­jar­stwa sta­nowi ludzką su­per­moc. Trudno wy­obra­zić so­bie, by ja­ki­kol­wiek inny ga­tu­nek był zdolny do cze­goś tak skom­pli­ko­wa­nego, po­dob­nie jak trudno wy­obra­zić so­bie me­duzę pi­szącą so­net czy szopa wy­mie­nia­ją­cego ka­bel w lam­pie.

Na­to­miast my ko­rzy­stamy z tej su­per­mocy bez żad­nego wy­siłku. Jest za­ko­rze­niona w nas tak głę­boko, że je­dy­nymi oso­bami, które jej nie po­sia­dają, są dzieci, któ­rych mó­zgi nie roz­wi­nęły się jesz­cze w pełni, oraz lu­dzie z mó­zgami upo­śle­dzo­nymi przez cho­robę lub wy­pa­dek.

Na przy­kład w jed­nym z ba­dań psy­cho­lo­go­wie roz­wo­jowi Ro­bert Gut­ten­tag i Jen­ni­fer Fer­rell czy­tali gru­pie dzieci hi­sto­ryjkę o ta­kiej mniej wię­cej tre­ści:

Dwaj chłopcy, Bob i Da­vid, miesz­kają nie­da­leko sie­bie i każ­dego ranka jadą na ro­we­rach do szkoły. Aby do­stać się na miej­sce, ko­rzy­stają ze ścieżki okrą­ża­ją­cej staw – mogą wy­brać tę, która pro­wa­dzi po jego pra­wej stro­nie, lub tę z le­wej strony. Obie ścieżki są tej sa­mej dłu­go­ści i żadna nie jest wy­bo­ista. Każ­dego dnia Bob wy­biera ścieżkę po pra­wej stro­nie stawu, a Da­vid po le­wej.

Pew­nego ranka Bob jak zwy­kle je­dzie ścieżką po pra­wej stro­nie. Jed­nak w nocy na ścieżkę spa­dła ga­łąź. Bob ude­rza w nią, spada z ro­weru, rani się i spóź­nia do szkoły. Na ścieżce po le­wej stro­nie stawu nie było żad­nych prze­szkód.

Tego sa­mego ranka Da­vid, który za­wsze je­dzie ścieżką po le­wej stro­nie stawu, po­sta­na­wia po­je­chać ścieżką po pra­wej stro­nie. Da­vid rów­nież wpada na ga­łąź, prze­wraca się wraz z ro­we­rem, ka­le­czy się i przy­jeż­dża do szkoły spóź­niony.

Na­stęp­nie ba­da­cze za­py­tali dzieci: „Kto bę­dzie bar­dziej ża­ło­wał tego, że zde­cy­do­wał się tam­tego dnia po­je­chać ścieżką po pra­wej stro­nie stawu?”. Bob, który jeź­dzi nią co­dzien­nie, czy też Da­vid, który zwy­kle wy­biera ścieżkę obie­ga­jącą staw od le­wej strony, ale tym ra­zem po­sta­no­wił po­je­chać prawą? A może po­czują się tak samo?

Sied­mio­lat­ko­wie „po­ra­dzili so­bie bar­dzo po­dob­nie do do­ro­słych w za­kre­sie zro­zu­mie­nia żalu”, pi­szą Gut­ten­tag i Fer­rell. Sie­dem­dzie­siąt sześć pro­cent spo­śród nich ro­zu­miało, że Da­vid bę­dzie się za­pewne czuł go­rzej. Na­to­miast pię­cio­lat­ko­wie wy­ka­zy­wali nie­wiel­kie zro­zu­mie­nie oma­wia­nego po­ję­cia. Około trzy czwarte z nich uznało, że chłopcy będą się czuli tak samo[14]. Mło­dym mó­zgom po­trzeba kilku lat, by się roz­wi­nąć i zy­skać tę­ży­znę po­zwa­la­jącą wy­ko­nać umy­słowy po­pis na tra­pe­zie – bu­ja­nie się po­mię­dzy te­raź­niej­szo­ścią i prze­szło­ścią, po­mię­dzy rze­czy­wi­sto­ścią a sferą wy­obraźni – ja­kiego wy­maga do­świad­cza­nie żalu[15]. To dla­tego więk­szość dzieci za­czyna ro­zu­mieć kon­cep­cję żalu około szó­stego roku ży­cia[16]. W wieku lat ośmiu roz­wija się u nich na­wet umie­jęt­ność prze­wi­dy­wa­nia żalu[17]. A w okre­sie do­ra­sta­nia w pełni wy­kształ­cają się umie­jęt­no­ści my­ślowe po­trzebne do do­świad­cza­nia żalu[18]. Od­czu­wa­nie żalu jest oznaką zdro­wego, doj­rze­wa­ją­cego umy­słu.

Jest on tak pod­sta­wowy dla na­szego roz­woju i tak istotny dla wła­ści­wego funk­cjo­no­wa­nia, że jego brak u do­ro­słych może zna­mio­no­wać po­ważny pro­blem. Wy­nika to ja­sno z waż­nego ba­da­nia prze­pro­wa­dzo­nego w 2004 roku. Ze­spół ko­gni­ty­wi­stów za­aran­żo­wał pro­stą grę ha­zar­dową, w któ­rej uczest­nicy mo­gli za­krę­cić jed­nym z dwóch skom­pu­te­ry­zo­wa­nych kół, przy­po­mi­na­ją­cych te do gry w ru­letkę. Za­leż­nie od tego, w ja­kim miej­scu wy­pa­dła strzałka na wy­bra­nym przez nich kole, wy­gry­wali lub prze­gry­wali pie­nią­dze. Gdy uczest­nicy za­krę­cili ko­łem i stra­cili pie­nią­dze, czuli się źle. To żadna nie­spo­dzianka. Jed­nak gdy za­krę­cili ko­łem, stra­cili pie­nią­dze i do­wie­dzieli się, że gdyby wy­brali dru­gie koło, wy­gra­liby pewną sumę, czuli się na­prawdę źle. Do­świad­czali żalu.

Była jed­nak pewna grupa uczest­ni­ków, któ­rzy nie czuli się go­rzej, gdy od­kryli, że do­ko­na­nie in­nego wy­boru za­owo­co­wa­łoby lep­szym re­zul­ta­tem: osoby ze zmia­nami w czę­ści mó­zgu zwa­nej korą oczo­do­łowo-czo­łową. „Ci pa­cjenci wy­da­wali się nie do­świad­czać ja­kie­go­kol­wiek żalu”, pi­sali w pe­rio­dyku „Science” Na­tha­lie Ca­mille oraz jej współ­pra­cow­nicy. „Nie po­tra­fili po­jąć tej kon­cep­cji”[19]. In­nymi słowy, nie­umie­jęt­ność od­czu­wa­nia żalu – w pew­nym sen­sie szczyt tego, do czego za­chęca fi­lo­zo­fia „bez żalu” – nie oka­zała się sta­nem ko­rzyst­nym. Była to oznaka uszko­dze­nia mó­zgu.

Neu­ro­nau­kowcy od­kryli, że przy in­nych scho­rze­niach mó­zgu ten sche­mat wy­gląda po­dob­nie. W kilku ba­da­niach uczest­nicy mieli do roz­wią­za­nia pro­sty test, jak po­ni­żej:

Po ko­lej­nej wi­zy­cie w re­stau­ra­cji, w któ­rej czę­sto bywa, Ma­ria od­czuła do­le­gli­wo­ści żo­łąd­kowe. Ana ma po­dobne do­le­gli­wo­ści po wi­zy­cie w re­stau­ra­cji, w któ­rej ni­gdy wcze­śniej nie była. Która bę­dzie bar­dziej ża­ło­wać wy­boru re­stau­ra­cji?

Więk­szość zdro­wych osób od razu wie, że pra­wi­dłowa od­po­wiedź brzmi „Ana”. Jed­nak osoby z cho­robą Hun­ting­tona, dzie­dzicz­nym za­bu­rze­niem neu­ro­de­ge­ne­ra­cyj­nym, nie do­strze­gają oczy­wi­stego wnio­sku. Zga­dują i udaje im się wy­brać pra­wi­dłową od­po­wiedź je­dy­nie przy­pad­kiem[20]. Po­dob­nie sprawa ma się z oso­bami cho­rymi na cho­robę Par­kin­sona. One rów­nież nie po­tra­fią wy­de­du­ko­wać od­po­wie­dzi, która praw­do­po­dob­nie wy­dała się wam in­tu­icyjna[21].

W znacz­nie do­tkliw­szy spo­sób do­ty­czy to pa­cjen­tów cier­pią­cych na schi­zo­fre­nię. Cho­roba za­bu­rza opi­sy­wany po­wy­żej skom­pli­ko­wany tok my­śle­nia, po­zo­sta­wia­jąc de­fi­cyt ro­zu­mo­wa­nia, upo­śle­dza­jący umie­jęt­ność zro­zu­mie­nia oraz do­świad­cza­nia żalu[22]. De­fi­cyty te są na tyle za­uwa­żalne w prze­biegu róż­nych cho­rób psy­chia­trycz­nych i neu­ro­lo­gicz­nych, że wielu le­ka­rzy wy­ko­rzy­stuje to upo­śle­dze­nie w dia­gno­zie głęb­szych pro­ble­mów[23]. A za­tem osoby nie­zdolne do od­czu­wa­nia żalu nie na­leżą do oka­zów psy­chicz­nego zdro­wia. To czę­sto lu­dzie po­waż­nie cho­rzy.

Na­sze po­krewne umie­jęt­no­ści po­dróży w cza­sie i pi­sa­nia na nowo wy­da­rzeń uru­cha­miają pro­ces od­czu­wa­nia żalu. Jed­nak nie jest on kom­pletny, do­póki nie wy­ko­namy dwóch do­dat­ko­wych kro­ków, od­róż­nia­ją­cych żal od in­nych ne­ga­tyw­nych emo­cji.

Po pierw­sze, po­rów­nu­jemy. Wróćmy na chwilę do pięć­dzie­się­cio­dwu­let­niej ko­biety, która wy­peł­niła an­kietę. Ża­łuje ona, że w kwe­stii wy­kształ­ce­nia nie po­dą­żyła za wła­snymi pra­gnie­niami, przy­chy­la­jąc się do ży­czeń ojca. Za­łóżmy, że cierpi je­dy­nie z tego po­wodu, że jej obecna sy­tu­acja jest opła­kana. Sam ten fakt nie ozna­cza żalu. To smu­tek, me­lan­cho­lia lub roz­pacz. Emo­cja ta za­mieni się w żal je­dy­nie wtedy, gdy owa ko­bieta wsią­dzie w we­hi­kuł czasu, za­ne­guje prze­szłość i skon­tra­stuje po­nurą te­raź­niej­szość z tym, co mo­gło być. Po­rów­na­nie sta­nowi istotę żalu.

Po dru­gie, bie­rzemy na sie­bie od­po­wie­dzial­ność. Żal ko­ja­rzy się z na­szą wła­sną winą, a nie czy­jąś inną. We­dług pew­nego wpły­wo­wego ba­da­nia około dzie­więć­dzie­się­ciu pię­ciu pro­cent ża­lów wy­ra­ża­nych przez lu­dzi od­nosi się do sy­tu­acji, które sami kon­tro­lo­wali i które nie były za­leżne od ze­wnętrz­nych oko­licz­no­ści[24]. Po­my­śl­cie raz jesz­cze o tej roz­ża­lo­nej miesz­kance Wir­gi­nii. Po­rów­nuje swoją nie naj­lep­szą sy­tu­ację z wy­obra­żoną moż­li­wo­ścią, co bu­dzi w niej po­czu­cie braku. Krok ten jest ko­nieczny, ale nie­wy­star­cza­jący. Tym, co osta­tecz­nie prze­nosi ją w sferę żalu, jest po­wód, który spra­wił, że ta moż­li­wość się nie zre­ali­zo­wała: jej wła­sne de­cy­zje i dzia­ła­nia. Sama stała się po­wo­dem wła­snego cier­pie­nia. To spra­wia, że żal jest inny – i o wiele bar­dziej bo­le­sny – niż ne­ga­tywna emo­cja, taka jak roz­cza­ro­wa­nie. Mogę, na przy­kład, od­czu­wać roz­cza­ro­wa­nie moją lo­kalną dru­żyną ko­szy­kówki, Wa­shing­ton Wi­zards, która nie zdo­była mi­strzo­stwa NBA. Jed­nak nie tre­nuję tego ze­społu i nie ob­sa­dzam gier, za­tem to nie ja je­stem od­po­wie­dzialny za tę sy­tu­ację i dla­tego też nie mogę od­czu­wać żalu z tego po­wodu. Mogę się je­dy­nie na­dą­sać i po­cze­kać do ko­lej­nego se­zonu. Albo roz­ważmy przy­kład po­dany przez Ja­net Land­man, pro­fe­sorkę, która pra­co­wała na Uni­wer­sy­te­cie Mi­chi­gan i na­pi­sała wiele ar­ty­ku­łów na te­mat żalu. Ma­łej dziew­czynce pew­nego dnia wy­pada ko­lejny mleczny ząb, już trzeci. Przed snem wkłada go pod po­duszkę. Kiedy bu­dzi się na­stęp­nego ranka, od­krywa, że Wróżka Zę­buszka za­po­mniała tym ra­zem go za­brać i zo­sta­wić w za­mian ja­kąś na­grodę. Dziecko jest roz­cza­ro­wane, ale to „ro­dzice dziew­czynki ża­łują za­nie­dba­nia”[25].

Po­sia­damy za­tem dwie umie­jęt­no­ści róż­niące lu­dzi od in­nych zwie­rząt, a oprócz tego ist­nieją dwa etapy od­dzie­la­jące żal od in­nych ne­ga­tyw­nych emo­cji. To pro­ces skut­ku­jący tą wy­jąt­kowo bo­le­sną i wy­jąt­kowo ludzką emo­cją. Cho­ciaż może się wy­da­wać skom­pli­ko­wany, pro­ces ten za­cho­dzi nie­mal nie­świa­do­mie i przy mi­ni­mal­nym wy­siłku. Jest czę­ścią tego, kim je­ste­śmy. Jak uj­mują to Mar­cel Ze­elen­berg i Rik Pie­ters, dwaj ho­len­der­scy ba­da­cze: „Ludzki me­cha­nizm ko­gni­tywny jest za­pro­gra­mo­wany do od­czu­wa­nia żalu”[26].

„NIE­ZBĘDNY SKŁAD­NIK LUDZ­KIEGO DO­ŚWIAD­CZE­NIA”

Żal, po­mimo na­wo­ły­wań do po­zby­cia się go, jest w re­zul­ta­cie ko­gni­tyw­nego za­pro­gra­mo­wa­nia nad­zwy­czaj po­wszechny. Pod­czas re­ali­za­cji Ame­ri­can Re­gret Pro­ject za­da­li­śmy 4489 oso­bom, skła­da­ją­cym się na próbkę, py­ta­nie do­ty­czące ich za­cho­wa­nia, ce­lowo uni­ka­jąc słowa na „ż”: Jak czę­sto przy­glą­dasz się swo­jej prze­szło­ści i bu­dzi się w to­bie pra­gnie­nie, by można było zmie­nić swoje dawne po­stę­po­wa­nie? Od­po­wie­dzi po­ka­zane na wy­kre­sie po­ni­żej są dość wy­mowne.

Jak czę­sto przy­glą­dasz się swo­jej prze­szło­ści i bu­dzi się w to­bie pra­gnie­nie, by można było zmie­nić swoje dawne po­stę­po­wa­nie?

ŹRÓ­DŁO: Da­niel Pink i in., Ame­ri­can Re­gret Pro­ject (2021)

Za­le­d­wie je­den pro­cent na­szych re­spon­den­tów od­po­wie­dział, że ni­gdy nie za­cho­wują się w ten spo­sób – a nie­całe sie­dem­na­ście pro­cent twier­dzi, że rzadko im się to zda­rza. Jed­no­cze­śnie około czter­dzie­stu trzech pro­cent przy­znaje się, że przy­tra­fia się to im czę­sto lub nie­ustan­nie. W su­mie prze­wa­ża­jące osiem­dzie­siąt dwa pro­cent an­kie­to­wa­nych twier­dzi, że od­daje się ta­kim roz­my­śla­niom przy­naj­mniej od czasu do czasu, z czego można wy­cią­gnąć wnio­sek, że Ame­ry­ka­nie czę­ściej cze­goś ża­łują niż nit­kują zęby[27].

Wnio­ski te po­twier­dzają to, co na­ukowcy od­kry­wają od czter­dzie­stu lat. W 1984 roku so­cjo­lożka Su­san Shi­ma­noff na­grała co­dzienne roz­mowy stu­den­tów i par mał­żeń­skich. Prze­ana­li­zo­wała te na­gra­nia oraz ich trans­kryp­cje i zi­den­ty­fi­ko­wała słowa, które wy­ra­żały lub opi­sy­wały emo­cje. Na­stęp­nie spo­rzą­dziła li­stę emo­cji, po­zy­tyw­nych oraz ne­ga­tyw­nych, które były naj­czę­ściej wspo­mi­nane. Uczu­cia ta­kie jak szczę­ście, pod­eks­cy­to­wa­nie, gniew, za­sko­cze­nie i za­zdrość zna­la­zły się w pierw­szej dwu­dzie­stce. Jed­nak naj­bar­dziej po­wszechną emo­cją ne­ga­tywną – i drugą spo­śród emo­cji w ogóle – był żal. Je­dyną emo­cją wspo­mi­naną czę­ściej niż żal była mi­łość[28].

W 2008 roku psy­cho­lo­go­wie spo­łeczni, Col­leen Saf­frey, Amy Sum­me­rville i Neal Ro­ese, ba­dali czę­stość wy­stę­po­wa­nia ne­ga­tyw­nych emo­cji w ludz­kim ży­ciu. Przed­sta­wili uczest­ni­kom ba­da­nia li­stę dzie­wię­ciu ta­kich emo­cji: złość, nie­po­kój, nuda, roz­cza­ro­wa­nie, strach, po­czu­cie winy, za­zdrość, żal i smu­tek. Na­stęp­nie za­dali im se­rię py­tań o to, jaką rolę przed­sta­wione emo­cje od­gry­wały w ich ży­ciu. Emo­cją, którą uczest­nicy wska­zy­wali jako od­czu­waną naj­czę­ściej, był żal. Emo­cją, którą okre­ślali jako naj­bar­dziej dla nich cenną, rów­nież był żal[29].

Póź­niej­sze ba­da­nia, ja­kie prze­pro­wa­dzono na ca­łym świe­cie, przy­nio­sły po­dobne re­zul­taty. W ba­da­niu z 2016 roku, w któ­rym śle­dzono wy­bory oraz za­cho­wa­nia po­nad setki Szwe­dów, oka­zało się, że uczest­nicy ża­ło­wali około trzy­dzie­stu pro­cent de­cy­zji pod­ję­tych w po­przed­nim ty­go­dniu[30]. W in­nym pro­jek­cie ba­daw­czym ana­li­zo­wano do­świad­cze­nia i na­sta­wie­nie kil­ku­set Ame­ry­ka­nów. W tej an­kie­cie, któ­rej przyj­rzę się sze­rzej w roz­dziale pią­tym, oka­zało się, że żal był wszech­obecny i obej­mo­wał każdą dzie­dzinę ży­cia; w kon­klu­zji au­to­rzy ba­da­nia za­de­kla­ro­wali za­tem, że żal „sta­nowi nie­zbędny skład­nik ludz­kiego do­świad­cze­nia”[31].

Nie udało mi się jak do­tąd zna­leźć ba­da­nia, które za­prze­czy­łoby wszech­obec­no­ści żalu. (A wierz­cie mi, szu­ka­łem in­ten­syw­nie). Ba­da­cze z każ­dej dzie­dziny, pod­cho­dzący do za­gad­nie­nia z roz­ma­itych per­spek­tyw i przy wy­ko­rzy­sta­niu wa­chla­rza me­to­do­lo­gii, for­mu­ło­wali iden­tyczny wnio­sek: „Wy­daje się, że ży­cie ozna­cza gro­ma­dze­nie pew­nego ka­ta­logu ża­lów”[32].

T