Przygody trzech Rosjan i trzech Anglików w południowej Afryce ebook

I. Nad brzegami rzeki Pomarańczowéj

W dniu 27 Stycznia 1854 roku, dwóch ludzi, wygodnie rozciągniętych u stóp brzozy płaczącej, prowadziło rozmowę. U stóp ich toczyły się szerokie nurty rzeki Pomarańczowej. Wodozbiór ten, zwany przez Hollendrów wielką rzeką, a przez Hottentotów Garrjepem, może śmiało współzawodniczyć z trzema wielkiemi arterjami afrykańskiego lądu: Nilem, Zambezą i Nigrem. Nie zbywa jej, równie jak tamtym, ani na wodospadach, ani na prądach gwałtownych i wylewach. Znakomici podróżnicy, jak Thompson, Alexander i Burchell, których imiona dobrze są znane nad brzegami tej rzeki, sławią czystość jej wód i czarowny wdzięk jej wybrzeży.

II. Przedstawienie urzędowe

 Przez trzy dni następne Mokum i Emery nie opuszczali miejsca zbornego; w czasie gdy pierwszy, ulegając nawyczkom myśliwskim, uganiał się po przyległych wodospadowi okolicach, za płową zwierzyną i dziczyzną wszelkiego rodzaju, młody astronom wciąż zwracał uwagę na rzekę. Widok téj przecudnéj krainy, tak dzikiéj a tak uroczéj, wprawiał go w zachwycenie i duszę przepełniał przyjemnemi wrażeniami. Matematyk ten, bez odpoczynku pochylony nad stolikiem przy robieniu zawikłanych obliczeń, przepędzający noce z okiem przykutém do szkła lunety, liczący godzinami sekundy przechodzenia gwiazd przez południk, polujący na chwilę w któréj jedna chowa się za drugą — nagle znalazł się w objęciach dziewiczéj przyrody, pod ciemnym lazurem niebios, pod liściastemi sklepieniami pierwotnych lasów, śród wzgórz fantastycznie zatoczonych dokoła wodospadu Morgheda. Nieznane uczucie poezyi owionęło tego zapleśniałego ducha, który, otrząsnąwszy pęta matematycznych obliczań, lubował się wdziękiem pustych i nieznanych Europejczykom obszarów. Wrażenia te osładzały mu nudę oczekiwania, a duch i ciało rosły w siły na łonie przyrody. Właśnie położenie to, całkiem dla niego nowe, wytłumaczyć potrafi tę niezachwianą cierpliwość, któréj towarzysz jego zrozumieć nie zdołał. Ztąd też, gdy myśliwiec zżymał się i szerzył nieustannie skargi — uczony odpowiadał mu z słodkim spokojem, który jednakże nie zdołał ułagodzić nerwowej natury Mokuma.  Nakoniec nadszedł 31 stycznia, ostateczny termin spotkania się, naznaczony listem p. Airy. Gdyby uczeni nie pojawili się, Emery byłby w niemałym kłopocie. Spóźnienie bowiem mogło przedłużyć się do nieskończoności, a dopókiż miał pozostawać w takim razie na swojém stanowisku.  — Przyszła mi pewna myśl — odezwał się w tym dniu Mokum. — Jak mniemasz, panie Williamie, czy nie byłoby stosowném udać się w dół rzeki na ich spotkanie? Wszak nie mają innéj drogi, jak koryto rzeki Pomarańczowéj. Ponieważ więc płyną w górę rzéki, więc jest niepodobieństwem, abyśmy się z nimi rozminęli, idąc w dół.  — Przewyborna myśl, pogromco koziorożców! Idźmyż więc wdół, a w najgorszym razie wrócimy tutaj doliną południową; ale czy znasz dobrze dolny bieg rzeki?  — Ba! przebywałem ją dwukrotnie aż do samego ujścia i znam jéj cały bieg, jak moją kieszeń, od przylądka Voltas, aż do połączenia się z nią Harta, na granicy rzeczypospolitéj transvallskiéj.  — Czy od wodospadu aż do ujścia cała jest żeglowną?  — Wyjąwszy, że na pięć lub sześć mil przed ujściem przy schyłku pory suchéj, wody ma bardzo mało; tworzy się tam wtenczas rodzaj mielizny, o którą biją wściekle od zachodu fale oceanu.  — Mniejsza o to; w czasie kiedy ją nasi przyjaciele przebywali, wody jeszcze było poddostatkiem, a zatém nie istnieje żaden powód, któryby im nie dozwolił przybyć na czas — i przybędą.  Bushman nie odrzekł słowa, zarzucił strzelbę na ramię, gwiznął na psa i, poprzedzając towarzysza, ruszył wazką ścieżką, która spuszczając się z wyżyny wodospadu o czterysta kroków poniżéj, zbiegała na brzeg rzéki.  Było to około godziny dziewiątéj zrana; dwaj badacze, których tem mianem godzi się obdarzyć, szli lewym brzegiem rzeki w kierunku ujścia. Ścieżka ta nie miała najmniejszego podobieństwa ze zwykłemi nadbrzeżnemi drogami, jakie służą do holowania statków w górę. Urwiste i strome brzegi gęsta pokrywała roślinność; girlandy cynanchum filiforme, wspominanego przez Burchella, przeskakując z drzewa na drzewo, rozciągały gęstą siéć na drodze wędrowników. Nóż Bushmana wciąż szerzył zniszczenie, wycinając w tym żywym murze zieleni przejście.  William Emery pełną piersią wciągał balsamiczny oddech lasów, a szczególnie przenikającą woń, którą niezliczone kwiaty diosmów wkoło rozsiéwały.  Wędrówka więc, jak widzimy, nie mogła odbywać się śpiesznie. Szczęściem, miejscami brzegi były obnażone, a tam obaj podróżni przyśpieszali kroku, wynagradzając czas stracony na przebywanie gąszczów.  Do godziny jedenastéj przebyli zaledwie cztery mile angielskie; w odległości téj łoskot wodospadu zaledwie słyszéć się dawał, bo powiéw zachodni niósł go w przeciwną stronę, tém łatwiéj zato mogli uchwycić uchem szmery dochodzące z dołu rzéki.  William Emery i myśliwiec, zatrzymawszy się wtém miejscu, mogli przejrzéć, przynajmniéj na trzy mile w dół, łyżysko rzéki, wrzynające się tutaj głęboko, o brzegach urwistych, które kredowém wzgórzem wybiegały blizko na dwieście stóp ponad zwierciadło wód.  — Zaczekajmy w tém miejscu — odezwał się astronom — i odpocznijmy; nie mam stalowych nóg twoich, Mokumie, bo jestem bardziéj przyzwyczajony do przebiegania okiem przestrzeni niebieskich, aniżeli do mierzenia nogami ziemskich odległości. Ztąd możemy co najmniéj przejrzéć trzy mile biegu rzéki, a jeżeliby tylko statek parowy ukazał się na ostatecznym zakręcie, łatwo go dostrzedz będziemy mogli.  Młody astronom oparł się o pień wilczo-mleczu drzewnego, którego wierzchołek strzelał na czterdzieści stóp w górę; ztąd wzrok jego sięgał daleko. Strzelec, nieprzyzwyczajony do siedzenia, w ciągłym był ruchu, nie zważając wcale na Topa, który, uwijając się do koła, płoszył chmury dzikiego ptactwa.  Nie upłynęło pół godziny, gdy William dostrzegł, że Bushman, stojący w oddaleniu stu kroków, robił dziwne poruszenia, dając poznać, że coś zauważył. Czyżby dostrzegł statek, tak niecierpliwie wyglądany?  Natychmiast, zerwawszy się ze mchu, na którym chwilę spoczywał, pośpieszył ku myśliwcowi.  — Czy widzisz co, Mokumie? — zapytał z niespokojnością.  — Dotąd nie widzę nic, ale mniemam żem coś usłyszał. Ucho moje, nawykłe do odgłosów przyrody, zda mi się pochwyciło jakiś niezwykły szmer w dole rzéki.  Poczém, zaleciwszy cichość astronomowi, położył się na ziemi, przytknął do niej ucho i słuchał z wytężoną uwagą.  Po kilku minutach podniósł się, a wstrząsłszy głową, rzekł:  — To nic, pomyliłem się; odgłos, jaki słyszałem, jest poświstem wiatru igrającym z liśćmi, albo téż szumem wody rozbijającéj się o głazy łożyska... a jednak... — I znowu wytęży słuch, lecz i tym razem nadaremnie.  — Mokumie — zauważył uczony — jeżeli łoskot który słyszałeś, pochodzi od machiny parostatku, to aby go rozróżnić, należy zejść na dół i przyłożyć ucho do powierzchni wody.  — Masz pan słuszność; kilkakrotnie już wytropiłem tym sposobem płynącego konia rzecznego.  I z niezwykłą lekkością zbiegł na brzeg wody, wszedł w nią po kolana, a schyliwszy się, przyłożył ucho do jéj powierzchni.  — Słyszę, wyraźnie słyszę! — tam w dole rzéki, w znacznéj odległości, słychać jakieś uderzania, bijące gwałtownie w wodę — pluskanie jednotonne w jéj głębi.  — To skrzydła szruby parowéj, mój drogi — zawołał z radością William.  — A więc ci, na których tyle dni czekamy, są już niedaleko.  Emery, znający dobrze bystrość słuchu syna puszcz, nie wątpił bynajmniéj o prawdziwości słów jego. Myśliwy wrócił na dawne stanowisko, a obadwaj w niemem oczekiwaniu wytężali wzrok ku zachodowi, wyglądając niecierpliwie, rychło potwierdzi się to, co im słuch zapowiadał.  Pomimo cierpliwego usposobienia, młody uczony przepędził następne pół godziny w wielkiéj niespokojności; czas mu się dłużył, co chwila zdawało mu się, że dostrzega kontury statku, prześlizgującego się po zwierciedle rzeki, lecz zawsze się mylił. Nareszcie z dumania wyrwał go donośny głos strzelca, wołającego:  — Dym! dym!

William, zapuściwszy wzrok w kierunku przez Bushmana wskazanym, z trudnością zaledwie dostrzegł lekki obłoczek biały, unoszący się nad wodą. Nie było już wątpliwości. Statek posuwał się szybko w górę rzéki; wkrótce dostrzegli i jego komin, wyrzucający kłęby czarnego dymu, pomieszanego z białemi obłoczkami pary. Widocznie osada nie żałowała węgla, ażeby spotęgować siłę pary i na oznaczony czas stawić się na miejscu.  Statek znajdował się jeszcze w odległości siedmiu mil angielskich od wodospadu Morghedy.  Słońce dochodziło połowy dziennego biegu, a ponieważ miejsce, w którym znajdowali się oczekujący, nie było odpowiedniem do wylądowania, przeto astronom postanowił wrócić do wodospadu. Uwiadomił on o tém Mokuma, który, w miejsce odpowiedzi, puścił się z powrotem drogą przez siebie wyciętą. William szedł za nim, a obejrzawszy się jeszcze raz w dół rzéki, ujrzał na maszcie tylnym flagę Wielkiéj Brytanii.  Powrót odbył się szybko. O godzinie pierwszéj, astronom i strzelec wstrzymali się o ćwierć mili od wodospadu, w miejscu gdzie brzeg, zataczając się w półkole, tworzył małą zatokę, bardzo przydatną do wylądowania, w tém bowiem miejscu głębia wody dochodziła do samego brzegu.  Statek, płynący daleko szybciéj, aniżeli idący pieszo, był już zapewne niedaleko; dostrzedz go nie było można, bo zarośle wysokie, zbiegające aż do samego krańca wody, zasłaniały widok; lecz słyszeli wyraźnie jeżeli nie turkot szruby rozbijającéj fale, to przynajmniéj przeraźliwy gwizd machiny parowéj, górujący nawet nad grzmotem blizkiego wodospadu.  Gwizd nie ustawał; znać komenderujący dawał sygnał oczekującym przy katarakcie o przybyciu statku.  Myśliwiec na to hasło odpowiedział wystrzałem ze sztućca, którego huk powtórzyły kilkakrotnie nadbrzeżne skały.  Statek ukazał się wreszcie; obydwóch oczekujących spostrzeżono. Na znak dany przez astronoma statek, skierowany ku brzegowi lewemu, przybił do lądu: myśliwiec pochwycił wyrzuconą linę i przymocował do drzewa.  W téj chwili człowiek wysokiego wzrostu, wyskoczył lekko na brzeg, zwrócił się ku Williamowi, reszta osady także na ląd wysiadła. William Emery poszedł naprzeciw wysiadającego i zagadnął:  — Pan pułkownik Everest?  — Pan William Emery?  Młody astronom i kolega jego z obserwatoryum w Grenwich powitali się, podając sobie ręce.  — Panowie — rzekł pułkownik, zwracając się do swych towarzyszy — pozwólcie sobie przedstawić szanownego Williama Emery, z obserwatoryum w mieście Kap, który był łaskaw oczekiwać nas przy wodospadzie Morgheda. Cztérech podróżnych, otaczających pułkownika, powitało kolejno Emerego, a następnie z angielską flegmą Everest oficyalnie prezentował swych towarzyszów Williamowi.

 — Panie Emery, oto rodak twój, sir John Murray z Devonshire; pan Mateusz Strux, astronom z Pułkowa; pan Mikołaj Palander z obserwatoryum w Helsingforsie i pan Michał Zorn, z obserwatoryum w Kijowie, trzech uczonych, biorących udział w naszéj międzynarodowéj komisyi.

III. Przenosiny

 Po przedstawieniu wzajemném, William Emery ofiarował przybyłym swoje usługi. Jako pomocnik głównego astronoma w Captownie, uważał on uczonego Eyeresta za swego zwierzchnika, delegowanego rządu królowéj, który wraz z Struxem objął prezydyum komisyi naukowéj. Znał on go jako bardzo wykształconego astronoma, który zjednał sobie rozgłos w świecie uczonym badaniem mgławic i obliczaniem zaćmień gwiazd stałych. Mąż ten liczący około 50 lat, zimny, systematyczny, rozłożył sobie zajęcia, godziny za godziną z matematyczną ścisłością, Wszystkie prace przedsiębrał on podług chronometru, a każdą wykonywał z punktualnością gwiazdy, przechodzącej przez południk. Wiedząc o tém, Emery był przekonanym, że komisya stawi się na miejscu przeznaczenia w umówionym czasie.  William oczekiwał na wyjaśnienie ze strony pułkownika, w jakim celu komisya została wysłaną do południowéj Afryki, lecz Everest milczał, a William nie śmiał go badać. Zapewne jeszcze nie był czas stosowny do objawienia celu misyi.  Emery znał także z opinii Johna Murraya, współzawodnika James Rossa i lorda Elgina; bogaty ten uczony, chociaż nie w służbie rządowéj, ale mimo to pracował użytecznie na polu astronomiczném w Anglii. Poświęcił on 20 tysięcy funtów szterlingów na wybudowanie olbrzymiego reflektora, walczącego o lepszą z teleskopem z Parson-Town, za pomocą którego obliczono ściśle elementa pewnéj liczby gwiazd podwójnych. Był-to mąż czterdziestoletni, o pańskiéj minie, lecz którego powierzchowność nie zdradzała bynajmniéj jego charakteru. Co do panów Struxa, Palandra i Zorna, nazwiska ich nie były obcemi Emeremu, ale nie znał ich osobiście. Palander i Zorn okazywali Struxowi pewne względy, odnoszące się, być może nie do zasług na polu naukowém, jak raczéj do stanowiska przezeń zajmowanego.  Jednę tylko rzecz zauważył Emery, to jest, że liczba uczonych obojga narodów była równą, a nawet załoga statku, noszącego nazwę „Królowa i Cesarz“, składała się z 10 ludzi, z których po pięciu należało do dwóch narodowości.  — Panie Emery — zagaił pułkownik zaraz po przedstawieniu — znamy się dobrze, jak gdybyśmy wspólnie odbyli podróż z Londynu do Przylądka Voltas. — Poważam pana bardzo za pracę, któréj pomimo swéj młodości zawdzięczasz zasłużoną sławę. Na moje przedstawienie, rząd królowéj wezwał pana do wzięcia udziału w ważnych pracach, jakich komisya pragnie dokonać w Afryce Południowéj.  William skłonił się na znak podziękowania i mniemał, że dowie się nareszcie w jakim celu komisya międzynarodowa została wysłaną na południową półkulę, lecz pułkownik wcale nie dotknął téj kwestyi; zapytał tylko:  — Czy pan ukończył przygotowania? — Zupełnie — odpowiedział; — stosownie do instrukcyi nadesłanéj mi przez p. Airy, przed miesiącem wyjechałem z Kapu do Lattakou; przybywszy tam, zgromadziłem wszystkie przedmioty, niezbędne do odbycia dłuższéj podróży w głąb lądu: wozy, konie, żywność i przewodników. Eskorta, ze stu ludzi uzbrojonych złożona, oczekuje panów w Lattakou, a dowódcą jéj jest doświadczony myśliwiec Bushman Mokum, którego pozwoli sobie pułkownik przedstawić.

 — Bushman Mokum! — wykrzyknął Everest, wychodząc po raz pierwszy na chwilę z flegmatycznego usposobienia — Bushman Mokum — powtórzył, — ależ to nazwisko jest mi znaném.

 — Jestto nazwisko zręcznego i nieustraszonego myśliwca — odezwał się John Murray, zwracając się do niego — któremu Europejczycy, pomimo swéj zarozumiałości, nie zdołają zaimponować.  — Myśliwiec Mokum — rzekł Emery, przedstawiając go pułkownikowi.  — Ach ! ach! przypominam sobie — mówił Everest, zwróciwszy się do strzelca. — Imię twe doskonale jest znaném w połączonych trzech królestwach. Wszakto pan byłeś przyjacielem Andersona i przewodnikiem Dawida Livingstone, który mię swą przyjaźnią zaszczyca? Przez moje usta składa ci podziękowanie Anglia, a ja panu Emery, że cię wybrał na naczelnika naszéj karawany. Strzelec taki, jak pan, zapewne jest lubownikiem pięknéj broni; mamy tu z sobą cały arsenał; zechciej z pomiędzy wszystkich wybrać tę, która ci się najlepiéj podoba. Wiemy, że się dostanie w dobre ręce.  Bushman zarumienił się z radości. Uznanie jakiego używał w Anglii, pochlebiało mu, ale bardziéj zachwycił podarek pułkownika. Podziękował dobranemi wyrazami i usunął się na bok, aby nie przeszkadzać rozmowie, toczącéj się pomiędzy Emerym a nowo przybyłymi. Sprawozdanie pod względem przygotowań, zrobionych przez uczonego z Kapu, zachwyciło pułkownika. Szło teraz o dostanie się jaknajprędsze do miasta Lattakou, gdyż karawana wyruszyć miała w pierwszych dniach lutego, natychmiast po przeminięciu pory dżdżystéj.  — Racz, pułkowniku, oznaczyć sposób, w jaki pragniesz dostać się do Lattakou.  — Rzéką Pomarańczową, a następnie uchodzącym do niéj Kurumanem, nad którym leży Lattakou.  — Jakkolwiek szybkim i wybornym jest twój statek, nie zdoła jednak wpłynąć w górę wodospadu Morgheda.  — Ominiemy go — odpowiedział spokojnie pułkownik. — Szalupa przewiezioną zostanie o kilka mil w górę wodospadu, zkąd, o ile mi wiadomo, rzeka Pomarańczowa znowu jest spławną dla statków mało wody biorących.  — Spławną jest, lecz jakimże sposobem przewieźć tak ciężki parowiec? — zauważył Emery.  — To najmniejsza — statek nasz jest arcydziełem warsztatów Learda i Spółki w Liverpoolu, rozbiera się na drobne części i składa z największą łatwością. Klucz i pewna ilość nitów aż nadto wystarczy ludziom, którzy się zajmą tą robotą. Czy pan masz jaki wóz przy wodospadzie?  — Opodal ztąd w dolinie, gdzie jest nasze obozowisko — odpowiedział William.  — Dobrze więc. Panie Mokum, każ sprowadzić ten wóz do miejsca, gdzieśmy wylądowali; za jego pomocą przewieziemy kolejno część łodzi, a następnie i machinę, która również się rozbiera, na miejsce odkąd rzéka zaczyna być żeglowną.  Rozkazy pułkownika wykonano; Mokum, przyrzekłszy sprowadzić wóz za godzinę, znikł w gęstwinie. Podczas jego nieobecności, szybko szalupę wypróżniono. Ładunek nie był zbyt wielkim; składały go skrzynie z instrumentami fizycznemi, poważny zapas wyborowéj broni z fabryki Purdey-Moore z Edymburga, kilka baryłek wódki i mięsa suszonego, skrzynka amunicyi, tłomoczki możliwie małéj objętości, płótno na namioty i dobór utensyliów, pochodzących jakby z jakiego bazaru, urządzonego wyłącznie dla podróżnych, wreszcie łódka kauczukowa, zajmująca niewięcéj miejsca jak dobrze zwinięty i skrępowany pled; nakoniec rodzaj wachlarzowatéj kartaczownicy, niezbyt jeszcze udoskonalonéj, ale straszliwéj dla tych, którzyby chcieli naprzekór woli osady dostać się do statku.  Wszystko to złożono na brzegu. Machina parowa o sile ośmiu koni, nieważąca nad 250 kilogramów, składała się z trzech części: kotła, ogrzewacza, który do niego umocowanym był na gwintach, a wreszcie szruby przytwierdzonéj do sztuki drzewa na spodzie statku. W miarę wynoszenia tych części, statek się wypróżniał; szalupa, oprócz miejsca obejmującego machinę parową, miała jeszcze dwie kajuty, tylną dla oficerów, przednią dla ludzi składających osadę. W mgnieniu oka ściany przegród znikły, a rzeczy i posłania wyniesiono na brzeg; pozostało jedynie jakby pudło na wodzie.  Pudło statku, długie na dziesięć do jedenastu metrów, składało się z trzech części, podobnie jak szalupa Mâ-Robert