Facebook - konwersja
Czytaj fragment
Pobierz fragment

Geochemia środowiska - ebook

Data wydania:
1 stycznia 2016
Format ebooka:
EPUB
Format EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie. Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
, MOBI
Format MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu. Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
(2w1)
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
89,00

Geochemia środowiska - ebook

Geochemia środowiska odgrywa istotną rolę w naukach o środowisku przyrodniczym. Jej korzenie sięgają geochemii prospekcyjnej, tej klasycznej dyscypliny nauk o Ziemi, ściśle związanej z poszukiwaniem złóż surowców mineralnych. Głównym celem geochemii środowiska jest badanie mechanizmów obiegu pierwiastków w zewnętrznych warstwach Ziemi, interakcji między elementami biotycznymi i abiotycznymi środowiska oraz wpływu stresu antropogenicznego na procesy zachodzące na powierzchni Ziemi.
Książka „Geochemia Środowiska” autorstwa Zdzisława M. Migaszewskiego i Agnieszki Gałuszki stanowi rozszerzoną wersję poprzedniego wydania „Podstawy geochemii środowiska” i jest przeznaczona dla specjalistów, doktorantów i studentów z zakresu nauk o Ziemi, nauk o środowisku przyrodniczym, nauk biologicznych, chemicznych, rolniczych i medycznych. Powstała ona na podstawie licznych publikacji i materiałów archiwalnych autorów oraz realizacji polskich i amerykańskich projektów badawczych z zakresu geochemii środowiska. Autorzy niniejszej książki prezentują „geologiczny” punkt widzenia, uwypuklając tym samym rolę elementów abiotycznych w interakcjach geochemicznych zachodzących w biosferze. Ten nieco odmienny od tradycyjnego w ochronie środowiska sposób przedstawienia przedmiotowego zagadnienia będzie z pewnością dla wielu czytelników impulsem do dalszych przemyśleń, studiów lub badań.

Spis treści

Wstęp

Część I. Interdyscyplinarne podstawy geochemii środowiska

1. Od klasycznej geochemii do geochemii i analityki środowiska – rys historyczny

2. Geochemia środowiska – przegląd problematyki
2.1. Geochemia środowiska na tle innych dyscyplin geochemii
2.2. Charakterystyka i zakres badań geochemii środowiska
2.3. Podstawowe cele i kierunki rozwoju geochemii środowiska

3. Charakterystyka geochemiczna stref kuli ziemskiej
3.1. Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi – wyzwanie dla geochemika
3.2. Budowa Ziemi i Księżyca
3.3. Zewnętrzne strefy Ziemi
3.3.1. Hydrosfera
3.3.2. Pedosfera
3.3.3. Atmosfera
3.3.4. Biosfera

4. Tektonika płyt – klucz do zrozumienia wielkoskalowego obiegu pierwiastków
4.1. Uwagi wstępne
4.2. Granice płyt tektonicznych
4.3. Znaczenie tektoniki płyt w naukach przyrodniczych

5. Oceaniczne źródła hydrotermalne – miejsca występowania złóż metali i unikatowych ekosystemów
5.1. Uwagi wstępne
5.2. Skład chemiczny i izotopowy oceanicznych źródeł hydrotermalnych
5.3. Ekosystemy oceanicznych źródeł hydrotermalnych

6. Czynniki geochemiczne i klasyfikacje pierwiastków
6.1. Podstawowe pojęcia z zakresu krystalografii, mineralogii i petrologii
6.2. Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne
6.2.1. Klarki a współczynniki zawartości pierwiastków
6.2.2. Zawartości naturalne i modyfikujący wpływ antropogeniczny
6.2.3. Znaczniki geochemiczne
6.2.4. Koncepcja gradientu i bariery geochemicznej
6.2.5. pH a rozpuszczalność
6.2.6. Potencjał oksydacyjno-redukcyjny
6.2.7. Przewodnictwo elektrolityczne właściwe
6.2.8. Sucha pozostałość
6.2.9. Temperatura
6.2.10. Rozpuszczony tlen
6.2.11. Zasadowość i kwasowość
6.2.12. Twardość
6.2.13. Roztwory
6.2.14. Koloidy
6.2.15. Naturalne przemiany promieniotwórcze
6.3. Klasyfikacje pierwiastków

7. Środowiska i procesy geochemiczne w litosferze
7.1. Uwagi wstępne
7.2. Procesy magmowe i pomagmowe
7.3. Wietrzenie
7.3.1. Podstawowe procesy wietrzenia
7.3.2. Wietrzenie pirytu i innych minerałów siarczkowych
7.4. Erozja, transport i sedymentacja
7.5. Diageneza
7.6. Metamorfizm

8. Znaczenie biosfery w obiegu pierwiastków
8.1. Podstawowe pojęcia stosowane w biogeochemii
8.2. Terminologia i problematyka badań biogeochemicznych roślin
8.3. Blaski i cienie interpretacji wyników badań biogeochemicznych roślin

9. Globalne cykle geochemiczne
9.1. Uwagi wstępne
9.2. Obieg azotu
9.3. Obieg fosforu
9.4. Obieg siarki
9.5. Obieg tlenu
9.6. Obieg węgla
9.7. Obieg wodoru

10. Charakterystyka geochemiczna i toksykologiczna wybranych pierwiastków
10.1. Uwagi wstępne
10.2. Antymon
10.3. Arsen
10.4. Bar
10.5. Beryl
10.6. Bizmut
10.7. Bor
10.8. Brom
10.9. Chlor
10.10. Chrom
10.11. Cyna
10.12. Cynk
10.13. Fluor
10.14. Glin
10.15. Jod
10.16. Kadm
10.17. Kobalt
10.18. Krzem
10.19. Lantanowce (pierwiastki ziem rzadkich)
10.20. Lit
10.21. Magnez
10.22. Mangan
10.23. Miedź
10.24. Molibden
10.25. Nikiel
10.26. Niob i Tantal
10.27. Ołów
10.28. Platyna
10.29. Potas
10.30. Rtęć
10.31. Rubid
10.32. Selen
10.33. Sód
10.34. Srebro
10.35. Stront
10.36. Tal
10.37. Tellur
10.38. Tor i uran
10.39. Tytan
10.40. Wanad
10.41. Wapń
10.42. Wolfram
10.43. Żelazo
10.44. Wykorzystanie pierwiastków śladowych w badaniach źródeł zanieczyszczeń

11. Występowanie izotopów w środowisku przyrodniczym
11.1. Podstawy geochemii izotopowej
11.2. Zarys geochemii wybranych izotopów w środowisku przyrodniczym
11.2.1. Siarka
11.2.2. Tlen
11.2.3. Węgiel
11.2.4. Wodór
11.2.5. Inne izotopy
11.3. Przykłady zastosowania izotopów w badaniach środowiskowych
11.3.1. Izotopy trwałe
11.3.2. Radioizotopy

Część II. Podstawowe trendy metodyczne i badawcze w geochemii środowiska

12. Zarys metodyki badań próbek środowiskowych
12.1. Badania terenowe i pobieranie próbek
12.1.1. Uwagi wstępne
12.1.2. Znaczenie badań terenowych
12.1.3. Pobieranie próbek
12.2. Przygotowanie próbek
12.2.1. Uwagi wstępne
12.2.2. Preparatyka mineralogiczna i petrograficzna
12.2.3. Preparatyka chemiczna
12.2.4. Preparatyka izotopowa
12.3. Metody i techniki analityczne
12.3.1. Uwagi wstępne
12.3.2. Badania mineralogiczne i petrologiczne
12.3.3. Analizy chemiczne

13. Statystyczna interpretacja wyników badań środowiska przyrodniczego
13.1. Uwagi wstępne
13.2. Podstawowe pojęcia statystyki opisowej
13.3. Statystyka w geochemii
13.3.1. Korelacja i regresja
13.3.2. Zastosowanie analizy wariancji (ANOVA) w badaniach geochemicznych

14. Teledetekcja – nowe wyzwanie dla geochemii środowiska
14.1. Uwagi wstępne
14.2. Zastosowanie fotografii lotniczej i teledetekcji
14.3. Perspektywy rozwoju teledetekcji

15. Zmiany globalne i ich wpływ na środowisko
15.1. Uwagi wstępne
15.2. „Kwaśne opady” – rzeczywistość i mity
15.3. „Dziura ozonowa”
15.4. Efekt cieplarniany (szklarniowy)

16. Rola geochemii środowiska w ochronie geosfery
16.1. Uwagi wstępne
16.2. Geomonitoring
16.3. Litosfera
16.3.1. Wpływ wydobycia surowców mineralnych na środowisko przyrodnicze
16.3.2. Kwaśne wody kopalniane
16.4. Wody powierzchniowe i podziemne
16.4.1. Jakość i degradacja wód powierzchniowych i podziemnych
16.4.2. Uzdatnianie i racjonalne wykorzystanie wody
16.5. Osady wodne
16.6. Gleby
16.7. Obszary podmokłe i torfowiska
16.8. Powietrze
16.9. Gospodarka odpadami a ochrona środowiska
16.10. Inżynieria, technologia, zasoby naturalne, energia i środowisko

17. Wykorzystanie roślin w prospekcji geochemicznej oraz rekultywacji i remediacji biologicznej
17.1. Uwagi wstępne
17.2. Prospekcja geochemiczna
17.2.1. Wyznaczanie przebiegu uskoków
17.2.2. Poszukiwanie złóż i stref mineralizacji
17.3. Rekultywacja biologiczna obszarów pogórniczych
17.4. Bioremediacja terenów skażonych

18. Wykorzystanie organizmów żywych w wydobyciu metali – biogórnictwo i fitogórnictwo
18.1. Uwagi wstępne
18.2. „Bakteryjni górnicy” i ich wymagania ekologiczne
18.3. Biochemiczne podstawy biogórnictwa
18.4. Technologie biogórnictwa
18.5. Rośliny a wydobycie metali – fitogórnictwo
18.6. Przyszłość bio- i fitogórnictwa

19. Biomonitoring środowiska przyrodniczego
19.1. Uwagi wstępne
19.2. Porosty
19.2.1. Występowanie i ekologia porostów
19.2.2. Składniki szkodliwe a rozwój porostów
19.2.3. Zastosowanie porostów
19.3. Sosna
19.3.1. Uwagi wstępne
19.3.2. Występowanie i ekologia sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris)
19.4. Mchy

20. Rola geosfery w toksykologii środowiska
20.1. Uwagi wstępne
20.2. Podział źródeł zanieczyszczeń
20.3. Charakterystyka źródeł zanieczyszczeń
20.3.1. Naturalne źródła zanieczyszczeń
20.3.2. Geoantropogeniczne i antropogeniczne źródła zanieczyszczeń
20.4. Ogólna charakterystyka geotoksyn
20.5. Czynniki warunkujące obieg geochemiczny geotoksyn

21. Zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego związkami organicznymi
21.1. Uwagi wstępne
21.2. Źródła związków organicznych w środowisku przyrodniczym
21.3. Procesy sorpcji i biodegradacji
21.4. Przegląd ważniejszych grup toksycznych związków organicznych
21.5. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne w środowisku przyrodniczym
21.6. Przykłady badań zanieczyszczeń środowiska związkami organicznymi

22. Znaczenie geochemii medycznej w naukach o środowisku przyrodniczym
22.1. Cele geomedycyny i geochemii medycznej
22.2. Podstawowe pojęcia z zakresu toksykologii
22.3. Minerały stanowiące zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka
22.4. Czynniki fizykochemiczne decydujące o rozwoju chorób geochemicznych
22.5. Środowisko geochemiczne a zasięg chorób
22.6. Perspektywy rozwoju geochemii medycznej

23. Geochemia miast
23.1. Miasta jako specyficzne środowiska geochemiczne
23.2. Rola źródeł zanieczyszczeń w kształtowaniu środowiska miejskiego
23.3. Wpływ środowiska miejskiego na zdrowie mieszkańców

24. Geochemia sądowa
24.1. Historia i ważniejsze postacie w geologii sądowej
24.2. Metody badań geochemii sądowej
24.3. Geochemia sądowa w praktyce

Literatura
Skorowidz terminów ogólnych
Skorowidz minerałów
Skorowidz nazw łacińskich gatunków i rodzajów roślin i zwierząt
Ilustracje kolorowe

Kategoria: Chemia
Zabezpieczenie: Watermark
Watermark
Watermarkowanie polega na znakowaniu plików wewnątrz treści, dzięki czemu możliwe jest rozpoznanie unikatowej licencji transakcyjnej Użytkownika. E-książki zabezpieczone watermarkiem można odczytywać na wszystkich urządzeniach odtwarzających wybrany format (czytniki, tablety, smartfony). Nie ma również ograniczeń liczby licencji oraz istnieje możliwość swobodnego przenoszenia plików między urządzeniami. Pliki z watermarkiem są kompatybilne z popularnymi programami do odczytywania ebooków, jak np. Calibre oraz aplikacjami na urządzenia mobilne na takie platformy jak iOS oraz Android.
ISBN: 978-83-01-18848-1
Rozmiar pliku: 19 MB

FRAGMENT KSIĄŻKI

Wstęp

Niniejsza książka stanowi kontynuację wcześniejszych naszych dwóch podręczników pt. „Zarys geochemii środowiska” (2003) i „Podstawy geochemii środowiska” (2007). Od ostatniego wydania minęło 8 lat i dlatego wiele poruszanych w nim zagadnień należy przedstawić w nowym świetle oraz dokonać niezbędnych poprawek i uzupełnień. Potrzeba opracowania nowego podręcznika wyniknęła z dwóch przyczyn:

– z wyjątkowo dynamicznego rozwoju tej fascynującej dyscypliny nauk o Ziemi, jaką jest geochemia środowiska, jak również

– z braku książek z zakresu tytułowej tematyki na rynku wydawniczym w Polsce.

Znaczenie geochemii środowiska wynika z coraz większej obawy opinii publicznej przed zanieczyszczeniem czy wręcz skażeniem różnych elementów abiotycznych (gleb, wód powierzchniowych i podziemnych, osadów wodnych, powietrza) i biotycznych (roślinności i zwierząt) a w konsekwencji – przed wpływem substancji zanieczyszczających i toksycznych na stan zdrowotny populacji ludzkiej. Inne poważne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego wiążą się ze zmianami globalnymi wywołanymi lub modyfikowanymi przez działalność gospodarczą człowieka.

Geochemia środowiska włącza się też coraz bardziej w nurt badań nad ewentualnym wpływem zanieczyszczeń na zmiany klimatyczne w skali całego globu, a w szczególności na zwiększenie efektu cieplarnianego i „dziury” ozonowej. Mimo, że korzenie klasycznej geochemii tkwią w naukach o Ziemi, to jednak od lat sześćdziesiątych XX w. obserwuje się jej stopniową ewolucję w kierunku nauk biologicznych, rolniczych i medycznych sensu lato. Powstanie i rozwój geochemii i biogeochemii środowiska, geochemii organicznej, geotoksykologii oraz geochemii medycznej jest potwierdzeniem interdyscyplinarnego charakteru tej dziedziny wiedzy i potencjalnych możliwości jej rozwoju. Geochemia środowiska posługuje się metodami i technikami stosowanymi m.in. w naukach o Ziemi (głównie w klasycznej geochemii, mineralogii, petrologii, geologii złóż, hydrogeologii i geofizyki), także w chemii, fizyce, biologii i toksykologii. Stwarza to dla niej ogromne możliwości badawcze i interpretacyjne, przy jednocześnie bardziej holistycznym podejściu do wielu kluczowych zagadnień środowiska. Taki interdyscyplinarny zakres stanowi też impuls do rozwoju nowych hybrydowych metod i technik badawczych oraz kierunków badań.

Książka „Geochemia środowiska” składa się z dwóch części: ogólnej i szczegółowej. Pierwszą z nich otwiera rozdział, w którym omówiono w zarysie historię geochemii, geo- i ekoanalityki z podkreśleniem ich ścisłego związku z naukami mineralogicznymi. W następnym rozdziale przedstawiono pozycję geochemii środowiska na tle nauk przyrodniczych oraz jej cele i zadania. Aby w pełni zrozumieć obieg pierwiastków chemicznych w środowisku przyrodniczym, niezbędna jest znajomość fizykochemicznych podstaw klasycznej geochemii, mineralogii i petrologii. Tym dziedzinom nauk o Ziemi poświęcono dalsze rozdziały książki. Opisano w nich m.in. strefy kuli ziemskiej wraz z ich charakterystyką geochemiczną oraz podstawowe zagadnienia związane z tektoniką płyt, z tą najbardziej rewolucyjną teorią ewolucji skorupy ziemskiej, która w ostatnich kilku dekadach wywarła ogromny wpływ na rozwój nauk przyrodniczych. Tłumaczy ona mechanizm wielu procesów geologicznych: tektonicznych, magmowych, złożowych, „wędrówki” kontynentów itp., a w szczególności wielkoskalowego obiegu pierwiastków, zmian klimatycznych i katastrof naturalnych. Implikacje teorii tektoniki płyt sięgają jednak dalej i obejmują różne zagadnienia związane np. z rozwojem życia w ekstremalnych warunkach fizykochemicznych panujących na Ziemi i w układzie słonecznym, z ewolucją i przetrwaniem gatunków na Ziemi, biotechnologią itp. W kolejnych rozdziałach omówiono najważniejsze czynniki geochemiczne i klasyfikacje pierwiastków oraz środowiska i procesy geochemiczne w litosferze. Przedstawiono również problematykę związaną z rolą biosfery w procesach geochemicznych i obiegu pierwiastków. Omówiono cykle globalne azotu, fosforu, siarki, tlenu, węgla i wodoru oraz podano charakterystykę geochemiczną i toksykologiczną wybranych pierwiastków. Odrębny rozdział poświęcono izotopom znajdującym coraz częstsze zastosowanie w badaniach stanu środowiska przyrodniczego, określaniu lokalizacji źródeł zanieczyszczeń oraz „śledzeniu” ścieżek przemieszczania się substancji potencjalnie toksycznych.

W części szczegółowej omówiono w zarysie metody badań terenowych i laboratoryjnych oraz statystycznej obróbki uzyskanych wyników. Przedstawiono też najważniejsze zagadnienia związane z zastosowaniem metod geofizycznych, zwłaszcza teledetekcji, w rozwiązywaniu różnych zagadnień z zakresu geochemii środowiska. Kolejno omówiono wpływ zmian globalnych na powstawanie „kwaśnych opadów”, „dziury” ozonowej i efektu cieplarnianego, a następnie ich oddziaływanie na środowisko przyrodnicze w aspekcie procesów geochemicznych. Osobny rozdział poświęcono roli geochemii środowiska w badaniach i ochronie podstawowych składników przyrody nieożywionej, w tym litosfery, wód powierzchniowych i podziemnych, osadów wodnych, gleb, obszarów podmokłych i torfowisk oraz powietrza. W rozdziale tym omówiono też wpływ na środowisko przyrodnicze kwaśnych wód pochodzących z eksploatowanych i nieeksploatowanych złóż rud siarczków metali i węgli oraz pirytonośnych formacji skalnych. Poruszono w nim również podstawowe zagadnienia związane z gospodarką odpadami, inżynierią, technologią, zasobami naturalnymi i energią w relacji do środowiska przyrodniczego.

Interaktywne związki między elementami biotycznymi i abiotycznymi oraz znaczenie biowskaźników omówiono w dwóch rozdziałach poświęconych:

– wykorzystaniu roślin na dwóch biegunach działalności człowieka – w poszukiwaniu (prospekcji) złóż surowców mineralnych lub rekultywacji i bioremediacji obszarów pogórniczych i skażonych oraz

– biomonitoringowi stanu środowiska ze szczególnym uwzględnieniem porostów, sosny zwyczajnej i mchów.

W tym bloku zagadnień umieszczono też rozdział poświęcony biogórnictwu i fitogórnictwu, w których wykorzystuje się mikroorganizmy i rośliny do otrzymywania metali z odpadów pogórniczych lub wód kopalnianych. W końcowych rozdziałach przedstawiono podstawową problematykę z zakresu geotoksykologii, geochemii organicznej, geochemii medycznej, geochemii miast i geochemii sądowej.

Niniejsza książka jest przeznaczona dla specjalistów, doktorantów i studentów zainteresowanych naukami o Ziemi, o środowisku przyrodniczym, naukami biologicznymi, chemicznymi, rolniczymi i medycznymi. Powstała ona m.in. w wyniku realizacji polskich i amerykańskich projektów badawczych z zakresu geochemii środowiska. Autorzy książki prezentują „geologiczny” punkt widzenia omawianych zagadnień i uwypuklają rolę elementów abiotycznych w interakcjach geochemicznych zachodzących w biosferze. Należy więc mieć nadzieję, że ten nieco odmienny od tradycyjnego, sposób przedstawienia przedmiotowego zagadnienia będzie impulsem do dalszych przemyśleń, studiów i badań.

Każda publikacja jest dziełem nie tylko samych autorów, lecz również osób bliskich, wspierających dobrą radą oraz intelektualną lub materialną pomocą. Autorzy składają szczególne podziękowania prawdziwym przyjaciołom: dr. Paulowi J. Lamothe, dr. Jamesowi G. Crockowi i dr. Larry’emu P. Goughowi, emerytowanym pracownikom Służby Geologicznej Stanów Zjednoczonych (US Geological Survey), prof. dr. hab. Stanisławowi Hałasowi z Zakładu Spektrometrii Mas Instytutu Fizyki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz dr. inż. Piotrowi Pasławskiemu i mgr Krystynie Hnatyszak emerytowanym pracownikom Centralnego Laboratorium Chemicznego Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie za wieloletnią współpracę naukową i wymianę informacji, które zaowocowały powstaniem tej książki. Autorzy dziękują też prof. dr hab. Alinie Kabacie-Pendias z Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, prof. dr. hab. inż. Andrzejowi Maneckiemu z Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz prof. dr. hab. Mariuszowi O. Jędryskowi i prof. dr hab. Michałowi Sachanbińskiemu z Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego we Wrocławiu, których publikacje stanowiły dla nich inspirację naukową, za twórcze dyskusje oraz cenne i krytyczne uwagi, które wpłynęły na poprawę poziomu merytorycznego niniejszego dzieła.4. Tektonika płyt – klucz do zrozumienia wielkoskalowego obiegu pierwiastków

4.1. Uwagi wstępne

Teoria ekspansji dna oceanicznego, znana częściej pod nazwą tektoniki płyt (ang. plate tectonics), została przedstawiona po raz pierwszy przez A. Holmesa w 1945 r. Gwałtowny rozwój tej teorii nastąpił w latach sześćdziesiątych XX w. za sprawą trzech wybitnych badaczy: H.H. Hessa, R.S. Dietza i J.T. Wilsona. Ostatni z wymienionych wprowadził ideę tzw. gorących plam (ang. hot spots) – miejsc, charakteryzujących się wyjątkowo wysokim gradientem temperatur (ang. thermal plumes). Idea ta tłumaczy powstawanie nowych wulkanów (Hawaje) lub form hydrotermalnych (Park Narodowy Yellowstone) w kierunku przeciwnym do ruchu nadległej płyty oceanicznej lub kontynentalnej (zob. s. 598–600, rys. 4.1–4.5). Mimo pewnych niejasności, czy wręcz sprzeczności, wielokrotnie modyfikowana teoria Holmesa-Hessa-Dietza-Wilsona przyczyniła się do rewolucyjnego przełomu w naukach o Ziemi; nastąpiło wyjaśnienie nie tylko Wegenerowskiej hipotezy dryftu kontynentów i związanych z nią zmian paleogeograficznych, paleoklimatycznych, migracji fauny i flory, lecz również genezy ruchów tektonicznych, powstania wielu złóż rud metali i niektórych skał (np. niebieskich i zielonych łupków metamorficznych (ang. blueshists, greenschists)). Tektonikę płyt zalicza się, obok teorii budowy atomu oraz teorii ewolucji, do najbardziej rewolucyjnych osiągnięć nauk przyrodniczych.

Skorupa ziemska składa się z mozaiki ośmiu dużych i około tuzina małych płyt tektonicznych (litosferycznych), obejmujących lżejszą skorupę kontynentalną (granitową) i cięższą oceaniczną (bazaltową) o miąższościach odpowiednio do 200 i 15 km (Simkin i in., 1994). Do największych należą: Płyta Antarktyczna, Płyta Euroazjatycka, Płyta Afrykańska, Płyta Indo-Australijska, Płyta Nazca, Płyta Pacyficzna, Płyta Północnoamerykańska, Płyta Południowoamerykańska, Płyta Arabska, Płyta Filipińska, Płyta Juan de Fuca, Płyta Karaibska, Płyta Kokosowa i Płyta Scotia (rys. 4.6).

Rys. 4.6. Rozkład płyt tektonicznych na powierzchni kuli ziemskiej (Kious, Tilling, 1995, uzupełnione przez autorów)

Wymienione płyty przesuwają się bardzo powoli (z prędkością od 1 do 10 cm rocznie) po astenosferze, czyli gęstej półplastycznej zewnętrznej warstwie płaszcza Ziemi. Ciepło powstałe w jądrze i dolnym płaszczu wędruje ku powierzchni Ziemi, tworząc prądy konwekcyjne. Inicjują one ruch („wędrówkę”) wyżej leżących płyt. W miejscach, gdzie prądy się rozchodzą powstają strefy spredingu (akrecji), natomiast gdzie schodzą – strefy subdukcji (vide rozdz. 4.2). W strefach spredingu dochodzi do wypływów magmy, w wyniku których litosfera podnosi i przesuwa się na zewnątrz od grzbietu, co wymusza przemieszczanie płyt oceanicznych w kierunku stref subdukcji, gdzie następuje ich pogrążanie w astenosferze (Stanley, 2002).

Przypuszcza się, że płyty utworzyły się już w najwcześniejszych etapach historii Ziemi, tj. ok. 4,6 mld lat temu. W dziejach Ziemi wielokrotnie dochodziło do tworzenia się i rozpadu superkontynentów. I tak około 200 milionów lat temu istniał jeden superkontynent Pangea, który początkowo rozpadł się wzdłuż stref ryftowych na dwie podstawowe masy lądowe Laurazję (na północy) i Gondwanę (na południu), a następnie w wyniku ich dalszej dezintegracji na obecne płyty-kontynenty.

4.2. Granice płyt tektonicznych

Aktywność płyt prowadzi do powstania czterech rodzajów granic (rys. 4.7):

Rys. 4.7. Główne typy granic płyt tektonicznych (Kious, Tilling, 1995, uzupełnione przez autorów)

1. Granice konstrukcyjne lub rozbieżne (ang. constructive margins, divergent boundaries) powstają między dwiema rozchodzącymi się płytami. Są to miejsca, gdzie zaczyna tworzyć się skorupa ziemska (strefy spredingu – ang. sea-floor spreading centers). Każda strefa spredingu składa się z śródoceanicznego grzbietu górskiego (ang. mid-ocean ridge) i centralnej doliny ryftowej (ang. central rift-valley). Przykładami są: Wyniesienie Wschodniopacyficzne, Grzbiet Juan de Fuca i Wyniesienie Środkowoatlantyckie. Wszystkie wymienione struktury są przykryte oceanami. Jedynymi wyjątkami są Islandia i Wyspa Wniebowstąpienia, gdzie grzbiet górski (wraz z czynnymi wulkanami) odsłania się na powierzchni oceanu. Struktura ryftowa jest miejscem, gdzie wydobywa się lawa bazaltowa o temperaturze powyżej 1000°C i które wykazuje aktywność hydrotermalną (ang. sea-floor hot springs, smokers). Rocznie zwiększa się grubość skorupy oceanicznej od 2,5 cm (Grzbiet Arktyki) do 25 cm (Wyniesienie Wschodniopacyficzne). Kolejne iniekcje magmy powodują powstanie nowych grzbietów i centralnych dolin ryftowych oraz rozchodzenie się starszych struktur na zewnątrz. Rocznie przybywa ok. 20 km³ skorupy oceanicznej. Śródoceaniczne grzbiety górskie tworzą jeden gigantyczny globalny system (ang. global mid-ocean ridge) o długości ponad 75 000 km i wysokości ok. 4500 m. Jest to najwyraźniej zaznaczona struktura morfologiczna Ziemi (Simkin i in., 1994; Kious, Tilling, 1995). Odmianą wymienionych struktur oceanicznych są lądowe systemy ryftowe (np. Afryki Środkowej, Morza Czerwonego i Zatoki Adenu), gdzie dochodzi do rozdzielenia się dwóch brzegów rowu, wywołanego iniekcją magmy z astenosfery. Konsekwencją tych procesów będzie powstanie nowego oceanu oraz położonej na wschód podłużnej wyspy rogu Afryki. Przykładem wcześniejszego oderwania się od Afryki dwóch mas lądowych są Madagaskar i Dekan.

Granice destrukcyjne lub zbieżne (ang. destructive margins, convergent boundaries, subduction zones) są to rowy oceaniczne o głębokości ok. 8–11 km, w których cięższa „bazaltowa” płyta oceaniczna podsuwa się bardzo wolno (ang. slow „collision”) pod lżejszą „granitową” płytę kontynentalną. Klasycznym przykładem jest oceaniczna Płyta Nazca zagłębiająca się pod Płytę Ameryki Południowej. Proces ten doprowadził do powstania Rowu Chilijsko-Peruwiańskiego, przy czym czoło płyty kontynentalnej uległo wypiętrzeniu dając łańcuch górski Andów. Ruchom mas skalnych ku górze towarzyszą silne trzęsienia ziemi. W strefach subdukcji dochodzi do stopienia lżejszego, „zeskrobanego” z płyty oceanicznej, materiału skalnego (głównie osadu morskiego). Tworzy on gigantyczne „bąble” kwaśnej magmy, wędrujące strefami zluźnień ku górze górotworu. W przypadku zastygnięcia w głębszych partiach dają one intruzje magmowe typu batolitów (np. słynne kopuły granitowe – granite domes w Parku Narodowym Yosemite w Kalifornijskich Górach Sierra Nevada), a przebijając powierzchnię wywołują gwałtowne erupcje wulkaniczne (np. wulkany ryolitowe i dacytowe Gór Kaskadowych w NW części USA) (zob. s. 601, rys. 4.8, 4.9). Strefy subdukcji powstają również w wyniku podsuwania się jednej płyty oceanicznej pod drugą, np. szybko przesuwającej się Płyty Pacyfiku pod znacznie wolniejszą Płytę Filipińską. Elementami strukturalnym towarzyszącymi tym strefom są rowy oceaniczne (np. Rów Mariański) oraz równoległe do nich wulkaniczne łuki wysp (ang. island arcs) (np. Archipelag Wysp Mariańskich). W przypadku kolizji dwóch płyt kontynentalnych nie dochodzi do subdukcji, lecz wypiętrzenia występujących między nimi osadów. W ten sposób w wyniku nacisku Płyty Indo-Australijskiej na Płytę Euroazjatycką, które rozpoczęło się ok. 40–50 milionów lat temu, doszło do powstania najpotężniejszych systemów górskich na lądzie – Himalajów (o wysokości do 8854 m n.p.m.) i Karakorum oraz jednoczesnego wypiętrzenia Płaskowyżu Tybetu (do ok. 4600 m n.p.m.).

2. Granice konserwatywne (ang. conservative margins, transform boundaries) występują wzdłuż przesuwających się obok siebie płyt. Bilans jest tu zerowy – litosfery ani nie przybywa, ani nie ubywa. Klasycznym przykładem takich stref są uskoki przesuwcze (ang. strike-slip faults). Należy do nich słynny uskok San Andreas w Kaliforni o długości ok. 1300 km, wzdłuż którego przesuwają się dwie płyty – Ameryki Północnej (w kierunku południowo-wschodnim) i Pacyfiku (ku północnemu zachodowi) z szybkością ok. 5 cm rocznie. Proces ten trwa już 10 mln lat. Wymieniony uskok łączy jednocześnie Wyniesienie Wschodniopacyficzne i Południowy Grzbiet Gorda–Juan de Fuca–Explorer. Oceaniczne uskoki przesuwcze osiągają długość kilku tysięcy kilometrów, tworząc miejscami kaniony o głębokości do 8 km.

3. Strefy graniczne płyt (ang. plate boundary zones) są niezbyt wyraźne, a ich charakter nie jest całkowicie jasny lub czytelny. Jedną z takich stref jest region alpejsko-śródziemnomorski, położony między Płytami Euroazjatycką i Afrykańską. Występują tu dwie duże płyty i kilka mikropłyt, co jest powodem istnienia bardzo skomplikowanych struktur geologicznych oraz układów trzęsień ziemi i działalności wulkanicznej.

4.3. Znaczenie tektoniki płyt w naukach przyrodniczych

Tektonika płyt tłumaczy rozmieszczenie wulkanów oraz stref działalności postwulkaniczno-hydrotermalnej i trzęsień ziemi (Rona, 1986; Kious, Tilling, 1995). Prawie 3/4 rejestrowanych trzęsień ziemi i 2/3 czynnych wulkanów występuje w strefach subdukcji, otaczających Ocean Spokojny („Pierścień Ognia” – ang. „Ring of Fire”). W przeciwieństwie do stref spredingu, w których trzęsienia ziemi są niewielkie (rozsuwanie się cienkiej skorupy oceanicznej powoduje szybkie rozładowanie naprężeń), strefy subdukcji charakteryzują się najsilniejszymi wstrząsami, a ich epicentra są zlokalizowane na głębokości co najmniej do 300 km. W tych ostatnich występują wulkany złożone (stratowulkany) o dużej sile eksplozji. Przykładem może być wulkan Pinatubo, położony na zachodnim skraju Płyty Filipińskiej, którego erupcja w 1991 r. należała do największych w XX w. Potoki popiołu i błota doprowadziły do ogromnej dewastacji terenu w jego rejonie. Silne trzęsienia ziemi występują też w miejscu kontynentalnych uskoków przesuwczych. W strefach kolizji płyt kontynentalnych, jak również oceanicznych uskoków przesuwczych, trzęsienia ziemi są na ogół słabe, a ich epicentra są zlokalizowane na niewielkich głębokościach. W wymienionych strefach nie rejestruje się też intensywnej działalności wulkanicznej.

Wiele wulkanów występuje również nad „gorącymi plamami” w centralnych partiach płyt oceanicznych (wulkany tarczowe) oraz kontynentalnych (wulkany złożone) (Harris, Tuttle, 1990). Wstępujący strumień ciepła częściowo nadtapia nasuwającą się płytę, co prowadzi do powstania – zależnie od składu litologiczno-petrograficznego skał podłoża – magmy bazaltowej, dacytowej lub ryolitowej. Magma wypychana ku górze tworzy wulkany. Do klasycznych przykładów należy tu Hawaiian Ridge-Emperor Seamount Chain z największymi czynnymi wulkanami na świecie: Kilauea i Mauna Loa oraz położonym na południowy wschód najmłodszym podwodnym wulkanem Loihi.

Podmorskie trzęsienia ziemi oraz niekiedy wybuchy wulkanów są źródłem gigantycznych fal, zwanych tsunami. Są to serie fal przebiegające przez ocean z szybkością ponad 800 km/h i spiętrzające się w strefach linii brzegowej na wysokość kilkudziesięciu metrów. W wyniku erupcji wulkanu Krakatau (Krakatoa) w 1883 r., fale tsunami zmyły 165 wiosek na wybrzeżach Jawy i Sumatry, zabijając ok. 36 000 ludzi. Do najtragiczniejszego podmorskiego trzęsienia ziemi doszło jednak w 2004 r. w wyniku gwałtownego podniesienia się Płyty Filipińskiej o 20 m przez podsuwającą się pod nią Płytę Indo-Australijską. Gigantyczna fala o wysokości do ponad 30 m przetoczyła się wzdłuż wybrzeży północnego Oceanu Indyjskiego, zabijając ok. 300 tys. osób.

Skorupa oceaniczna jest również „taśmą” rejestrującą historię zmian pola magnetycznego Ziemi. Mapy paleomagnetyczne przedstawiają pasy w przybliżeniu równoległe do stref spredingu o przeciwnej orientacji biegunowej kryształów magnetytu (Fe²⁺Fe³⁺₂O₄).

Nie mniejsze reperkusje wywarła teoria tektoniki płyt na interpretację zmian paleoklimatycznych i ewolucji gatunków. Poszczególne kontynenty łączyły się i rozchodziły, przesuwając się jednocześnie przez różne strefy klimatyczne. Przykładami efektu tego procesu są: pokłady węgla kamiennego z paprociami rodzaju Glossopteris (pozostałości po karbońskich bagiennych lasach tropikalnych), występujące obecnie na Antarktydzie, gliny polodowcowe (tillity) z Afryki południowej (Vaal River Valley) lub odrębne linie rozwoju gatunków roślin i zwierząt na izolowanych kontynentach lub oderwanych od nich wyspach (mikropłytach). Skamieniałości Glossopteris, znajdowane w Ameryce Południowej, Afryce, Dekanie, Australii i Antarktydzie, świadczą o istnieniu w triasie (ok. 235 mln lat temu) superkontynentu Gondwany. Przez cały ten okres skorupa ziemska rodziła się i umierała, przechodząc przez wiele cyklów rozwojowych.

Obecnie przyjmuje się, że tektonika płyt jest czynnikiem niezbędnym do rozwoju życia na planetach (Marion i in. 2003). Okresowa przebudowa litosfery umożliwia uzupełnienie zasobów naturalnych biosfery – puli biopierwiastków (Schlesinger, 2005).
mniej..

BESTSELLERY

Kategorie: