Rewitalizacja terenów poprzemysłowych - ebook

Wstęp

Proces rozwoju miast ma charakter wielowymiarowy i jest uzależniony od wielu czynników, a liczba zmiennych mających wpływ na jego zaburzenie jest w zasadzie nieograniczona. W Polsce przemiany społeczne i ekonomiczne po roku 1989 spowodowały znaczną zmianę i ograniczenie produkcji przemysłowej oraz likwidację zakładów niespełniających wymagań z zakresu ochrony środowiska. Ponowne wykorzystanie terenów, których dotychczasowa funkcja zagospodarowania wygasła, stanowi istotny problem rozwoju wielu współczesnych miast. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych, poprzedzona często koniecznością ich rekultywacji, jest procesem długotrwałym, wymagającym interdyscyplinarnego i zintegrowanego podejścia.

Europejska Agencja Środowiska (EEA) szacuje, że działalność związana z zanieczyszczeniem wystąpiła w około 3 mln obiektów w Europie oraz że „dane dotyczące rewitalizacji terenów poprzemysłowych są niejednolite i trudno porównywalne, co świadczy o braku wspólnej definicji problemu w całej Europie” . Taka sytuacja znacząco utrudnia zarządzanie i zrównoważony rozwój terenów poprzemysłowych.

Współczesne procesy urbanizacyjne wymuszają zagospodarowywanie terenów wewnątrz miast, co poprawia parametry gospodarcze i społeczne, jednocześnie przeciwdziałając niekorzystnemu zjawisku, jakim jest suburbanizacja, czyli rozrastanie się struktur urbanistycznych na zewnątrz miast. Kluczowym zagadnieniem staje się zatem ponowne wykorzystanie opuszczonych poprzemysłowych obszarów, wyróżniających się atrakcyjną lokalizacją oraz istniejącą infrastrukturą . Jednak degradacja tych obszarów nie tylko dotyczy przestrzeni, lecz także ma poważne konsekwencje w wymiarze społecznym, ekonomicznym i przyrodniczym. Rewitalizacja definiowana jako działania zmierzające do społeczno-gospodarczego ożywienia części lub całej jednostki osadniczej przyczynia się do zwiększenia szans rozwojowych miasta i poprawy jakości życia mieszkańców, tzn. rewitalizacji rozumianej jako kompleksowe przekształcenia zdegradowanych fragmentów obszaru miejskiego odzyskiwanych pod zagospodarowanie wielofunkcyjne.

W ciągu ostatnich dziesięcioleci decydenci i planiści zwracali coraz większą uwagę i dostrzegali potencjał remediacji i przebudowy skażonych poprzemysłowych obiektów . Projekty transformacji obszarów poprzemysłowych są coraz częściej doceniane i zalecane, ponieważ „prawie każdy znaczący nowy krajobraz zaprojektowany w ostatnich latach zajmuje miejsce, które było wcześniej zdegradowane, a zostało odrodzone i odzyskane, ponieważ miasta w epoce postindustrialnej zmieniają i redefiniują swoją przestrzeń” .

Opracowano wiele różnorodnych metod rozwiązujących problemy z zakresu jednego lub kilku aspektów rewitalizacji terenów poprzemysłowych, takich jak ocena ryzyka, partycypacja społeczna, ocena kosztów remediacji, przebudowa infrastruktury itp. . Takie inicjatywy zapewniają narzędzia decyzyjne, które pomagają zoptymalizować proces rewitalizacji, ale powszechnie stosowana metodologia nie została jeszcze opracowana.

Rewitalizacja obszarów zdegradowanych, w tym poprzemysłowych, stanowi współcześnie kluczowy element strategii rozwoju miast oraz racjonalnego i zrównoważonego kształtowania przestrzeni miejskich . Rewitalizacja to problem środowiskowy, społeczny, a także formalno-prawny, przestrzenny i finansowy. Przez długi okres proces ten nie miał odzwierciedlenia w krajowych przepisach prawa. Sytuacja ta zmieniła się pod koniec roku 2015, kiedy zaczęły obowiązywać przepisy ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (tekst jedn. Dz.U. 2018, poz. 1398). Ustawa stanowi pierwszy akt prawny w całości poświęcony procesowi rewitalizacji.

Dotychczasowa praktyka rekultywacji i rewitalizacji terenów poprzemysłowych jako przedsięwzięcia podmiotów gospodarczych nie spełniała do końca swoich funkcji. Przeprowadzanie tak złożonych i skomplikowanych działań wymaga wielkich nakładów, a także interdyscyplinarnego podejścia. W przypadku terenów poprzemysłowych, ze względu na ich specyfikę, pojawiają się dodatkowe utrudnienia i ograniczenia. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych może przeciwdziałać problemom powstałym na skutek deindustrializacji miast w zakresie planistycznym oraz społeczno-gospodarczym.1

Problematyka rewitalizacji w świetle literatury i ustawodawstwa

1.1. Terminologia i regulacje prawne

Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych może wychodzić naprzeciw problemom planistycznym oraz społeczno-gospodarczym miast po okresie deindustrializacji. W Polsce pojęcie terenów poprzemysłowych nie jest ustawowo uregulowane, a metody postępowania z takimi obszarami nie zostały jasno określone. Tereny poprzemysłowe cechuje utrata dotychczas pełnionej funkcji i wyłączenie obszaru z użytkowania. Pojęcie obszaru poprzemysłowego utożsamiane bywa z angielskim brownfield, jednak określenia te nie są jednoznaczne. Amerykańska Environmental Protection Agency (EPA) wyróżnia dwa typu terenów poprzemysłowych: superfunds i brownfields. Superfunds to najbardziej zanieczyszczone i skażone obszary, stanowiące bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia ludzi . Brownfields to obszary i obiekty, których rozbudowa, rozwój, przebudowa lub ponowne wykorzystanie może być utrudnione ze względu na obecność lub potencjalną obecność substancji niebezpiecznych lub zanieczyszczeń. Szacuje się, że na terenie Stanów Zjednoczonych jest ich ponad 450 tys., natomiast w Unii Europejskiej potencjalnie około 1 mln . Zgodnie z danymi Europejskiego Trybunału Obrachunkowego liczba opuszczonych terenów poprzemysłowych i powojskowych w Europie sięga od kilkuset (w małych państwach członkowskich o niewielkim dorobku przemysłowym) do kilkuset tysięcy (w większych państwach o bogatej tradycji przemysłowej: Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Holandia) . Najbardziej rozpowszechniona definicja pojęcia brownfields została zaproponowana przez grupę roboczą CLARINET (ang. Contaminated Land Rehabilitation Network for Environmental Technologies), która definiuje taki obszar jako porzucony, nieużytkowany lub nie w pełni wykorzystywany teren lub obiekt przeznaczony pierwotnie pod działalność gospodarczą, na którym zanieczyszczenia rzeczywiste i potencjalne są obecne lub mogą wystąpić w stopniu ograniczającym możliwości rozwoju i/lub przywrócenia mu funkcji gospodarczych . Specjaliści Europejskiej Sieci Zrównoważonej Odnowy Terenów Poprzemysłowych CABERNET uzupełniają powyższą definicję. Zgodnie z nią brownfields to obszary, które charakteryzują się negatywnym wpływem poprzedniego użytkownika, degradacją i dekapitalizacją infrastruktury technicznej, zanieczyszczeniem, skażeniem środowiska oraz położeniem w obszarach zurbanizowanych, często o atrakcyjnej lokalizacji. Jednocześnie obszary te stanowią o tożsamości miejsca, dziedzictwie epoki industrialnej oraz wymagają nadania nowej funkcji użytkowej i włączenia w strukturę funkcjonalno-przestrzenną miasta . W najprostszym ujęciu brownfield to obszary, które tradycyjne były wykorzystywane pod produkcję przemysłową, mieszkalnictwo i inne funkcje, a następnie zostały opuszczone . Postępująca globalizacja i zmiany gospodarcze sprawiają, że „klasyczna” dychotomiczna klasyfikacja terenów zdegradowanych, wyróżniająca superfunds i brownfields, staje się niewystarczająca, stąd pojawia się kolejne, coraz częściej stosowane pojęcie greyfields, odnoszące się do opuszczonych obiektów infrastruktury społecznej, mieszkalnictwa i handlu .

Wiele z terenów zdegradowanych jest również zanieczyszczonych związkami chemicznymi. Europejska Agencja Środowiska (European Environment Agency, EEA) podaje, że zanieczyszczonych jest około 250 tys. obszarów, a takich, które mogą być potencjalnie zanieczyszczone i niezbędne są badania w celu ustalenia stopnia zanieczyszczenia i ewentualnie remediacji (oczyszczenia i usunięcia substancji szkodliwych), jest około 3 mln. W około 70% przypadków zanieczyszczenie zostało spowodowane działalnością wojskową lub przemysłową . Szacowany koszt rewitalizacji obszarów określanych jako brownfields w Stanach Zjednoczonych wynosi od 100 do 650 mld dolarów, a w krajach Unii Europejskiej 100 mld dolarów .

Domański wyróżnia dwa typy terenów poprzemysłowych, w zależności od ich genezy i cech fizycznych. Pierwszy rodzaj to tereny pofabryczne, które przestały być miejscem produkcji lub zaprzestały pełnienia funkcji pomocniczych w obrębie zakładów przemysłowych (np. magazynowo-składowe, transportowe), wraz z obszarami niedokończonych inwestycji przemysłowych. Do drugiego typu terenów poprzemysłowych zalicza natomiast obszary zdegradowane przez działalność przemysłową, w tym górniczą lub składowanie odpadów . Z kolei Gasidło do obszarów poprzemysłowych zalicza nie tylko nieruchomości, na których odbywała się produkcja przemysłowa, lecz także obszary po urządzeniach gospodarki komunalnej, osiedla pracownicze czy infrastrukturę w ich pobliżu. W szerszym ujęciu są to obszary oddziaływania przemysłu – fizycznego, ekonomicznego oraz społecznego. W literaturze wyróżnia się trzy typy terenów poprzemysłowych:

— typ I – teren przeznaczony na proces produkcyjny, w tym:

- typ Ia – teren, który stanowił element procesu produkcyjnego (np. wyrobiska, zwałowiska, składowiska, kamieniołomy, szyby kopalniane);
- typ Ib – zabudowany teren będący miejscem procesu produkcyjnego, gdzie znajdują się magazyny surowców, wyrobów i obiekty pomocnicze;
- typ Ic – place, drogi, torowiska, zieleńce oraz tereny po wyburzonych obiektach przemysłowych;

— typ II – tereny funkcji towarzyszących przemysłowi (np. ośrodki administracyjne, badawcze, zakładowe ośrodki kultury, sportu, ochrony zdrowia, osiedla pracownicze, tereny izolacyjne itp.);

— typ III – tereny oddziaływania przemysłu: fizyczne (np. zanieczyszczenia), ekonomiczne (np. znaczny udział przemysłu w wytwarzaniu produktu danego obszaru) oraz społeczne .