Historia powszechna. Wiek XX - ebook

Wstęp

We współczesnej historiografii wiek XX przyjęło się określać mianem „krótkiego stulecia”, odchodząc od jego postrzegania przez pryzmat kalendarzowych ram czasowych. Powszechnie przeważa zatem pogląd, że rozpoczęcie tej epoki wyznacza wybuch w 1914 r. I wojny światowej – Wielkiej Wojny, która zgasiła światła wieku XIX, belle epoque, jednocześnie uruchamiając nowe procesy polityczne, gospodarcze, społeczne i cywilizacyjne. Cezurę końcową stanowi rok 1989, zamknięcie zimnowojennych zmagań, a tym samym upadek dwubiegunowego układu świata, stworzonego po II wojnie światowej. W tym momencie rozpoczął się nowy okres w historii ludzkości. Zachodzące w nim zmiany zdają się raczej wstępem do wieku XXI i nie stanowią prostej kontynuacji procesów ubiegłego stulecia, chociaż niektóre z nich z pewnością są ich konsekwencją.

Wydarzenia rozgrywające się w XX w. tworzą niespotykaną dotąd, ogromną mozaikę zjawisk politycznych, gospodarczych, społecznych i cywilizacyjnych. Charakterystyczną cechą jest również ich gwałtowne przyspieszenie. Jednocześnie wiek ten stanowił epokę sprzeczności. Z jednej strony ubiegłe stulecie przyniosło barbarzyńskie ideologie, zwykle w totalitarnej postaci, krwawe zmagania zbrojne, zniewolenia i masowe ludobójstwa, których apogeum stanowił Holokaust. Z drugiej strony jednak była to epoka, która przyniosła wyzwolenie wielu grup narodowych, przede wszystkim w postaci dekolonizacji, a także pod względem społecznym. Nie można zapominać o gwałtownych przemianach demograficznych, kulturalnych, religijnych i obyczajowych, jakie nastąpiły w tym stuleciu. Należy równocześnie dostrzec gigantyczne osiągnięcia cywilizacyjne, przede wszystkim ogromny postęp w nauce i technice. Istotne jest również to, że po raz pierwszy wszystkie te wydarzenia miały globalny charakter, a nie, jak we wcześniejszych epokach, dotykały tylko poszczególnych regionów czy kontynentów. Rozwój nowych technologii, ich upowszechnienie i dostępność, wraz z coraz większym umiędzynarodowieniem procesów gospodarczych, sprawiły, że w tym wieku ludzkość zaczęła zmierzać w kierunku globalizacji, innymi słowy, świat stał się McLuhanowską „globalną wioską”.

W związku z wielkim nagromadzeniem istotnych problemów w XX w., przed autorami podręcznika, mającego przecież ograniczoną objętość i syntetyczny charakter, postawiono niełatwe zadanie pokazania złożonego i rzutującego w dużym stopniu na sytuację w poszczególnych państwach czy na kontynentach politycznego tła zasadniczych wydarzeń społecznych, gospodarczych czy cywilizacyjnych. Równocześnie, tam gdzie uznaliśmy za potrzebne, skrótowo przedstawialiśmy historiograficzną dyskusję, dotyczącą czy to cezur poszczególnych epok, czy też poszczególnych zagadnień. Ma to na celu zasygnalizowanie Czytelnikowi istnienie różnych opinii, niekoniecznie zawsze zgodnych z poglądami autorów, i umożliwienie mu wyrobienia sobie własnego zdania na temat opisywanych wydarzeń i procesów. Opierając się na osiągnięciach historiografii światowej, przede wszystkim anglosaskiej, która bez wątpienia przoduje w badaniach nad dziejami globu w XX w., staraliśmy się także ukazać najnowszy stan badań nad różnymi problemami.

Ze względu na fakt, że podręcznik obejmuje kilka okresów, których cezury można uznać już za zamknięte, w tym dwa zbrojne konflikty, okres międzywojenny oraz czasy umownie nazywane „zimną wojną”, za zasadne uznaliśmy jednak zachowanie tradycyjnego, chronologicznego układu. Część I pokazuje zatem zmagania Wielkiej Wojny i jej międzynarodowe konsekwencje. Następnie został omówiony okres międzywojenny, stanowiący schyłek dominacji europejskiej i jednocześnie próbę nowego urządzenia świata w latach 1918–1939, przekreśloną przez załamanie gospodarcze, Wielki Kryzys i jego polityczne skutki, prowadzące do wybuchu II wojny światowej. Chociaż często jej genezę postrzega się jako konsekwencję poprzedniego konfliktu, to jednak miała ona zupełnie inny charakter i szerszy wymiar, objęła bowiem swym zasięgiem całą kulę ziemską, stąd poświęcono jej osobne miejsce. Z kolei skutkiem globalnych walk w latach 1939–1945 był podział świata między dwa supermocarstwa – Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, a tym samym trwający ponad 40 lat okres zimnej wojny, zakończony w 1989 r. upadkiem komunistycznego imperium i jego wpływów w różnych częściach kuli ziemskiej i, jak się wydaje, tylko pozornym zwycięstwem USA. Ze względu na wagę i doniosłość zmian cywilizacyjnych w tym stuleciu, w ostatniej, ale podkreślmy, nie najmniej ważnej części, problemowo i w globalnym ujęciu zarysowaliśmy najważniejsze i najbardziej charakterystyczne zjawiska społeczne, gospodarcze, kulturalne oraz religijne zachodzące w całej epoce.

Ze względu na syntetyczny charakter podręcznika i ogromną liczbę procesów zachodzących na wszystkich kontynentach globu ziemskiego, niemożliwe było zwrócenie takiej samej uwagi na wszystkie z nich. Konieczna stała się ich uważna selekcja i skupienie się na tych, które odgrywały największą rolę w XX w. Naszym celem nie było dokładne, faktograficzne odtworzenie wydarzeń w poszczególnych państwach w ubiegłym stuleciu, ale raczej syntetyczne przedstawienie głównych zagadnień i problemów, które wpływały na zachodzące w nich zmiany. Chociaż wiele z nich, zwłaszcza do 1945 r., rozgrywało się nadal na Starym Kontynencie, to jednak staraliśmy się odejść od europocentrycznego spojrzenia, mocniej uwypuklając problemy pojawiające się w innych zakątkach kuli ziemskiej i w poszczególnych krajach, zwłaszcza w wypadkach, jeżeli miały wpływ na zmiany zachodzące w tej epoce na całym świecie. Więcej miejsca poświęciliśmy także II wojnie światowej ze względu na globalny i totalny charakter tego konfliktu oraz towarzyszące mu zjawiska polityczne, gospodarcze i społeczne, na niespotykaną dotąd skalę w dziejach cywilizacji. Zwróciliśmy uwagę także na wydarzenia, których konsekwencje wpływają na obecną sytuację w świecie. Mamy nadzieję, że nasz podręcznik umożliwi poznanie i wyjaśnienie podłoża konfliktów nurtujących ludzkość w pierwszej dekadzie XXI w., których geneza sięga poprzedniego stulecia.

Książka została przygotowana dla studentów historii. Pisaliśmy ją przede wszystkim z myślą o nich, dlatego staraliśmy się ją przygotować w taki sposób, aby ułatwić poznanie i zrozumienie niełatwych i nabrzmiałych w wydarzenia dziejów świata w ubiegłym stuleciu. Ponieważ obfitowało ono w wiele zdarzeń, zjawisk i procesów także o charakterze politycznym, nasze opracowanie powinno być pomocne również dla studentów politologii i stosunków międzynarodowych. Mamy nadzieję, że sięgną po nie także uczniowie liceów profilowanych i wszyscy miłośnicy historii w naszym kraju. Zgodnie z założeniami serii w tekście nie wprowadzano przypisów, natomiast całość wykorzystanej literatury znalazła się w bibliografii. Zdecydowaliśmy się także na wprowadzenie nieco większej liczby map przedstawiających fronty wojny i najważniejsze bitwy, aby lepiej zobrazować działania zbrojne i ułatwić Czytelnikom orientację w rozległych operacjach militarnych.

Pragniemy również wyrazić ogromną wdzięczność wszystkim, którzy w jakimś stopniu przyczynili się do wydania tej książki. W pierwszej kolejności chcemy bardzo podziękować głównemu recenzentowi, prof. dr hab. Danielowi Boćkowskiemu. Jego życzliwe opinie, uwagi oraz sugestie pozwoliły na wyeliminowanie usterek i uchybień, wprowadzenie istotnych uzupełnień, pomogły wreszcie inaczej spojrzeć na niektóre opisywane problemy. Nasze podziękowania kierujemy również do znakomitych konsultatów: prof. dr hab. Stanisława Piłaszewicza, prof. dr hab. Jerzego Maronia, dr hab. Marcina Floriana Gawryckiego, dr hab. Pawła Jaworskiego oraz doktoranta Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, Sebastiana Górskiego. Ich wnikliwe spojrzenie na nasz tekst pozwoliło na wyeliminowanie błędnych nazw geograficznych, nazwisk i skorygowanie niektórych szczegółowych ustaleń. Dziękujemy również pracownikom bibliotek Instytutu Historycznego we Wrocławiu i University of Massachusetts w Amherst za pomoc w korzystaniu i wielokrotną prolongatę terminów zwrotu ogromnej liczby książek, bez których powstanie tej pracy nie byłoby możliwe. Chcemy także podziękować pracownikom Redakcji Humanistycznej Wydawnictwa Naukowego PWN, zawsze życzliwym i otwartym na nasze uwagi i życzenia. Last but not least pragniemy wyrazić wdzięczność naszym Żonom za wielką wyrozumiałość, cierpliwość i ogromne wsparcie w czasie prawie trzyletniej pracy przy powstawaniu tej książki.