Słownik interpunkcyjny języka polskiego - ebook

OD AUTORA

W książce tej przedstawiam trudne zagadnienia przestankowania w postaci słownika – trochę jak w znanych każdemu słownikach ortograficznych. Pierwsze wydanie ukazało się w Wydawnictwie Naukowym PWN w roku 1998, wydanie drugie, poprawione – w 1999 w tym samym Wydawnictwie. Nieco zmieniona i powiększona wersja słownika nosiła tytuł _Nowy słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowa_n_ia_ (Świat Książki, Warszawa 2005). Aktualny _Słownik_ to zatem nowe wydanie w PWN-ie, uzupełnione i zaktualizowane. Jest to pierwsza w Polsce próba takiego ujęcia interpunkcji. Ponieważ jednak funkcje znaków interpunkcyjnych są inne niż funkcje pisowni, inne są też opracowanie poszczególnych haseł oraz ich zestaw. W _Słowniku_ zamieszczono około 600 wyrazów i wyrażeń istotnych pod względem interpunkcyjnym. Są to:

– przede wszystkim spójniki, zaimki oraz inne słowa łączące zdania i składniki wypowiedzeń,

– wykrzykniki i wyrazy dźwiękonaśladowcze,

– najważniejsze znaki nieliterowe,

– różne inne wyrażenia i zwroty.

Wybrałem je ze słowników ogólnych polszczyzny, słowników ortograficznych i podręczników składni.

Pierwsza część książki zawiera – w układzie nietradycyjnym – wiadomości ogólne: najważniejsze przepisy z zakresu interpunkcji oraz wyjaśnienie tych pojęć składniowych, które są niezbędne do formułowania i rozumienia zasad przestankowania. Opieram się tu na najważniejszych wydawnictwach normatywnych, są to m.in.: _Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami ortografii i interpunkcji_ (wyd. IV, dodruk poprawiony, Warszawa 2017); _Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny_, red. J. Podracki (Bertelsmann Media, Warszawa 2001); Jerzy Podracki, Alina Gałązka, _Gdzie postawić przecinek? Poradnik ze słownikiem_ (Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010); _Słownik poprawnej polszczyzny_, red. W. Doroszewski, H. Kurkowska, PWN, Warszawa 1980; _Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN_, red. A. Markowski (Warszawa 2004); _Słownik ortograficzny języka polskiego PWN_, red. M. Szymczak (Warszawa 1986); S. Jodłowski, W. Taszycki, _Zasady pisowni polskiej i interpunkcji_ (Wrocław 1985); J. Podracki, _Słownik skrótów i skrótowców_, PWN, Warszawa 1999; _Słownik języka polskiego_, red. W. Doroszewski, t. 1–11 (PAN – Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1958–1969); _Słownik języka polskiego_, red. M. Szymczak, t. 1–3 (PWN, Warszawa 1988); _Uniwersalny słownik języka polskiego_, red. S. Dubisz, t. 1–5 (Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003); _Inny słownik języka polskiego PWN_, red. M. Bańko, t. 1–2 (Warszawa 2000); _Wielki słownik języka polskiego PAN_, red. P. Żmigrodzki (Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 2007 – wersja elektroniczna: http://www.wsjp.pl).

Wszystkie sprawy szczegółowe, a także subtelności interpunkcyjne, które w tradycyjnych słownikach ortograficznych są umieszczane w części teoretycznej, co skutecznie utrudnia percepcję, tu uwzględniłem przy poszczególnych hasłach.

Przykłady wypowiedzeń pochodzą ze słowników języka polskiego, z literatury pięknej i popularnonaukowej (podaję wówczas autora), niekiedy ze słowników ortograficznych i opracowań składni (także wtedy zaznaczam na ogół źródło). W dużej części są to jednak przykłady własne. W charakterystyce znaczeniowo-składniowej haseł opieram się na słownikach ogólnych języka polskiego, głównie W. Doroszewskiego, M. Szymczaka, M. Bańki i S. Dubisza.

Słownik interpunkcyjny kieruję do wszystkich piszących po polsku. Przydatny będzie na pewno w szkole, w wydawnictwach i redakcjach. Poziom „praktycznej interpunkcji” (w zeszytach uczniowskich, w prasie, a nawet w książkach) jest bowiem w Polsce zatrważający. Wyrażam nadzieję, że ta publikacja przyczyni się do poprawy tego stanu rzeczy.

_Jerzy Podracki_WSTĘP. INTERPUNKCJA POLSKA

Uwagi ogólne – interpunkcja i semantyka

Termin _interpunkcja_ bywa stosowany współcześnie w dwóch głównych znaczeniach: l) METAJĘZYKOWO – jako nazwa zbioru znaków interpunkcyjnych i zasad ich używania; 2) PRZEDMIOTOWO – na oznaczenie stawiania w piśmie odpowiednich znaków i wyników tej czynności, tj. znaków interpunkcyjnych w konkretnym tekście.

Z pierwszym znaczeniem mamy do czynienia wówczas, gdy mówimy: „polska interpunkcja jest dość trudna”; „podstawy współczesnej polskiej interpunkcji opracował Stanisław Jodłowski”. W drugim znaczeniu stosujemy ten wyraz w takich na przykład wypowiedziach: „w gazetach spotykamy często niepoprawną i niestaranną interpunkcję”; „musimy uważać na swoją interpunkcję”; „interpunkcja Gombrowicza jest bardzo swoista”.

Ciekawe jest pochodzenie słowa _interpunkcja_: łaciński rzeczownik _interpunctio_ znaczy tyle, co ‘oddzielanie (wyrazów w zdaniu) za pomocą kropek’; przedrostek _inter-_ = ‘między, w środku czegoś’ (por. też: _interkontynentalny_, _interregnum_), z kolei _punctum_, _punctus_ = ‘punkt’, właściwie zaś ‘nakłucie, szpic’ (od łac. _pungere_ = ‘kłuć, ryć’).

Ale co mają wspólnego kłucie i szpic z przestankowaniem? Znaki interpunkcyjne nie są wprawdzie tak stare jak pismo, jednak ich zastosowanie poświadczono już w czasach antycznych. Otóż punktu (kropki) używali Rzymianie – na wzór Greków – aby zaznaczyć na tabliczce woskowej przez nakłucie rylcem koniec zdania albo odcinka zdania. W znaczeniu przenośnym słowo _punctum_ oznaczało także fragment w ten sposób wyodrębniony – tak jak dziś możemy mówić o „punktach” przemówienia lub porządku dziennego.

W średniowieczu Polacy przejęli znaki interpunkcyjne razem z alfabetem z łaciny. Skodyfikował je po raz pierwszy pijar Onufry Kopczyński w roku 1789 w swojej _Gramatyce dla szkół narodowych_. Nazywano je wówczas _znamionami pisarskimi_ (_piśmiennymi_). Dopiero na przełomie XIX i XX wieku zaczyna się pisać w gramatykach polskich konsekwentnie o _znakach przestankowych_ lub _przecinkowych_. W tym też czasie pojawia się termin _interpunkcja_ (por. Ang.)1.

Nazwy znaków przestankowych zmieniały się i w łacinie, i w języku polskim; zmieniała się także ich liczba. Pierwszy polski gramatyk, wspomniany Onufry Kopczyński, wymyślił i utrwalił (zdaniem Zenona Klemensiewicza) nazwy: _przecinek_, _pytajnik_ i _cudzysłów_. Najpóźniejszym zaś terminem jest _wielokropek_, wprowadzony przez Stanisława Jodłowskiego w roku 1935. Jako swoistą ciekawostkę dodam, że Wisława Szymborska w jednym ze swoich wierszy (_Nagrobek_) określiła przecinek jako „staroświecki”.

Obecne przepisy interpunkcyjne zawdzięczamy głównie Stanisławowi Jodłowskiemu. To on najpierw w 1936, a później w 1955 roku przygotował _Zasady pisowni polskiej i interpunkcji_, które zatwierdzono 20 I 1956 r. w uchwale Komitetu Językoznawstwa PAN.

W naszym systemie interpunkcyjnym mamy 10 znaków. Wśród nich są te, które stosuje się bardzo często; nie można właściwie bez nich żyć, a na pewno nie można bez nich pisać. Przede wszystkim są to: kropka i przecinek, dalej znak zapytania, znak wykrzyknienia, może też dwukropek. Innych używamy rzadziej lub nawet bardzo rzadko: to myślnik (pauza), wielokropek, nawias, cudzysłów, średnik.

Kiedy mówimy, możemy dzielić wypowiedź za pomocą akcentu, intonacji, rytmu i tempa mowy. Piszący natomiast ma do dyspozycji tylko znaki graficzne. Pełnią one w języku pisanym kilka bardzo ważnych funkcji: ułatwiają zrozumienie tekstu, zapewniając mu jednoznaczność, oraz jego właściwe wygłoszenie. Służą więc:

– do oddzielania sąsiadujących członów (przecinek, średnik i kropka, która jednocześnie zamyka wypowiedzenie);

– do wydzielania wstawek wplecionych w środek wypowiedzenia (te znaki występują parami: dwa przecinki, dwie pauzy, nawias);

– do zapowiadania wyliczenia (dwukropek);

– do przerywania (wielokropek);

– do wskazywania na opuszczenie części wypowiedzenia (myślnik, częściowo wielokropek);

– do wskazywania na ładunek emocjonalno-logiczny wypowiedzi (pytajnik, wykrzyknik, częściowo też pauza i wielokropek);

– do cytowania (cudzysłów).

Polski system interpunkcyjny jest nazywany systemem składniowym, ponieważ najważniejszą rolę odgrywa w nim struktura zdania. Znaki przestankowe sygnalizują więc charakter wypowiedzenia (oznajmienie, pytanie, wykrzyknienie), wzajemny stosunek części zdania i zdań składowych, zaznaczają tekst główny i poboczny, tekst własny i cytowany.

Dość rzadko natomiast spotykamy takie sytuacje, w których np. miejsce przecinka decyduje o jednoznaczności lub przejrzystości wypowiedzi.

Gdybyśmy w zdaniu:

Dyskusje między koleżanką, Ewą i mną były zawsze zażarte.

nie postawili przecinka między wyrazami _koleżanka_ i _Ewa_, zmieniłby się sens; dyskutowałyby wówczas tylko dwie osoby: koleżanka Ewa i ja. W zdaniu:

Ciocia Kasia, siostra mojej mamy i wujek Sylwek przychodzą dziś do nas na kolację.

mamy podmiot szeregowy składający się z trzech członów; wiemy zatem, że odwiedzą nas trzy osoby. Jeżeli jednak dołożymy jeden przecinek, odwiedzających będzie mniej:

Ciocia Kasia, siostra mojej mamy, i wujek Sylwek przychodzą dziś do nas na kolację.

Tutaj podmiot szeregowy składa się z dwóch członów (_ciocia Kasia_, _wujek Sylwek_), a _siostra mojej mamy_ to rozwinięte określenie, które musimy ująć w dwa przecinki. Podobnie w poniższym wypowiedzeniu złożonym możliwe są dwa sposoby oddzielania części składowych, a miejsce przecinka decyduje o znaczeniu całości:

Kiedy dzieci weszły, na stół podano obiad.

Kiedy dzieci weszły na stół, podano obiad.

Takich tekstów, w których przestankowanie decyduje o sensie całości, jest więcej, niż większość z nas sądzi. Porównajmy dwa następujące zdania:

Najwybitniejszy z Polaków, absolwent Padwy, Jan Zamojski, mawiał: „Patavium virum me facit”.

(lub: Najwybitniejszy z Polaków – absolwent Padwy – Jan Zamojski, mawiał…)

Najwybitniejszy z Polaków absolwent Padwy Jan Zamojski mawiał: „Patavium virum me facit”.

Pierwsze wypowiedzenie informuje precyzyjnie, że Jan Zamojski jest ‘najwybitniejszym Polakiem i absolwentem Uniwersytetu w Padwie’. Drugie – pozbawione częściowo znaków przestankowych – jest wieloznaczne. Można je odczytać również tak, że Jan Zamojski jest ‘najwybitniejszym Polakiem wśród absolwentów Uniwersytetu w Padwie’.

Pozbawiona przecinków „informacja” prasowa może wprowadzić w błąd:

Jak dowiedzieliśmy się po obradach „mała koalicja” jest nadal skłonna do rozmów z premierem.

Czytelnik nie wie, czy dziennikarz dowiedział się o tym po obradach koalicji:

Jak dowiedzieliśmy się po obradach, „mała koalicja” jest nadal skłonna do rozmów z premierem.

czy też koalicja dopiero po obradach chce rozmawiać z premierem:

Jak dowiedzieliśmy się, po obradach „mała koalicja” jest nadal skłonna do rozmów z premierem.

Znany jest też przykład pewnego telegramu, w którym postawienie znaku interpunkcyjnego w określonym miejscu decyduje o wyroku skazującym lub uniewinniającym:

powiesić nie można uwolnić

Powiesić nie można. Uwolnić.

Powiesić nie można! Uwolnić!

Powiesić nie można, uwolnić.

albo:

Powiesić. Nie można uwolnić.

Powiesić! Nie można uwolnić!

Powiesić, nie można uwolnić.

W ten sam sposób możemy kształtować również inne teksty, np.

rozstrzelać nie wolno puścić

stać nie można jechać

farmerzy bydło zdycha burmistrz zakazał jeść mięsa

Obecność przecinka i jego miejsce są szczególnie ważne w pewnym typie wypowiedzeń złożonych z imiesłowowym równoważnikiem zdania:

mówili wolno idąc

‘(Oni) mówią lub idą wolno’

Mówili wolno, idąc.

Mówili, wolno idąc.

pianista śpiewając cicho grał na pianinie

‘(Pianista) grał cicho albo śpiewał cicho’

Pianista, śpiewając, cicho grał na pianinie.

Pianista, śpiewając cicho, grał na pianinie.

Interpunkcja i ortografia (w mowie zaś pauzy oraz intonacja) decydują o tym, czy tworzymy wypowiedzenie złożone podrzędnie, czy też odrębne zdania (sens będzie także, oczywiście, inny):

Nie wiem co robisz.

Nie wiem, co robisz.

Nie wiem. Co robisz?

Nie, wiem, co robisz.

Nie. Wiem, co robisz.

Nie! Wiem, co robisz.

W konstrukcjach podrzędnych pewnego typu miejsce przecinka (w mowie – miejsce krótkiej lub średniej pauzy fonetycznej) decyduje o tym, czy podmiot występuje w zdaniu nadrzędnym, czy w zdaniu podrzędnym, np.

(1) Kiedy przychodzą na świat, młode _są całkiem gołe i ślepe._

(2) Kiedy przychodzą na świat młode, _są całkiem gołe i ślepe._

Różnicę między obu wypowiedzeniami złożonymi można ująć i tak: w pierwszym z nich mamy elipsę podmiotu (podmiot domyślny) w części podrzędnej, w drugim – w części nadrzędnej konstrukcji.

Miejsce przecinka może niekiedy sygnalizować początek wypowiedzenia podrzędnego, a więc decydować o podziale znaczeniowo-składniowym konstrukcji złożonej:

(1) Dziecko się ucieszy, także jeśli dasz mu drobny upominek.

(2) Dziecko się ucieszy także, jeśli dasz mu drobny upominek.

W pewnym starym wydawnictwie znalazłem interpunkcyjne ćwiczenie dla uczniów, łączące udatnie zabawę z kształceniem językowym. W poniższym tekście mieli oni poprawić błędne przestankowanie i wyjaśnić właściwe znaczenie:

Do pokoju wszedł stary Antoni na głowie, miał ogromną czapkę na nogach, wysokie buty dookoła bioder, zwieszała się jakaś ogromna płachta na nogach, trzymał wielką fajkę w oczach, błyskały mu wesołe ogniki. Widać było, że stary Antoni szykuje niespodziankę.

Przepisy interpunkcyjne są albo bezwzględnie obowiązujące (niestety większość), i te zdecydowanie nakazują lub zakazują, albo fakultatywne (wtedy możemy zastosować dany znak interpunkcyjny lub nie, możemy wybrać ten lub inny znak). Oto inne przykłady takiej fakultatywności:

W naszych miastach widzimy zbyt dużo brudu leżącego na ulicy lub koło śmietników.

W naszych miastach widzimy zbyt dużo brudu, leżącego na ulicy lub koło śmietników.

W przyszłym wieku powinniśmy żyć wygodniej. To jednak nie jest całkowicie pewne.

W przyszłym wieku powinniśmy żyć wygodniej; to jednak nie jest całkowicie pewne.

W przyszłym wieku powinniśmy żyć wygodniej, to jednak nie jest całkowicie pewne.

Co stawiamy na końcu wypowiedzenia?

Na końcu wypowiedzenia (tj. zdania lub równoważnika zdania) pojawiają się w języku polskim cztery znaki interpunkcyjne: kropka, znak wykrzyknienia, znak zapytania, wielokropek (lub kombinacje tych znaków).

Kropka

Najczęściej oczywiście stawiamy kropkę. Stoi ona z reguły na końcu zdań pojedynczych oznajmujących, zdań złożonych; również w wypowiedzeniach złożonych z zaimkami _kto_, _jak_, _co_, _kiedy_ itp., które w innych konstrukcjach tworzą pytania:

Czytam tę książkę z zainteresowaniem.

Wiemy, że wakacje i urlop to najprzyjemniejszy okres w roku.

Mama pytała, kiedy wreszcie zabierzemy się do nauki.

Właśnie dowiadujemy się, co stawiać na końcu takiego zdania.

Znak wykrzyknienia

Znak wykrzyknienia (wykrzyknik) wskazuje na silne zabarwienie uczuciowe wypowiedzi, która ma często charakter zdecydowanego rozkazu, życzenia, okrzyku albo zawołania:

Zacznij natychmiast odrabiać lekcje!

Pożyczyłbyś mi w końcu tę ciekawą płytę!

Jaki dziś wiatr!

Dosyć! Dosyć!! Dosyć tego!!!

Możliwe są – jak widać – także dwa (rzadko), trzy wykrzykniki na końcu, jeżeli wypowiedzenie ma nadzwyczaj silne zabarwienie uczuciowe.

Znak wykrzyknienia umieszczony w nawiasie po wyrazie lub wyrażeniu może też sygnalizować brak pomyłki lub zwracać uwagę na jakiś fakt.

W serii _Biblioteka Pisarzów_ (!) _Polskich_ wydano najcenniejsze utwory literackie. (WSO)

Mozart swą pierwszą operę skomponował w wieku dwunastu (!) lat. (WSO)

Jeżeli na początku zdania występuje wołacz lub wyraz będący wykrzyknikiem, najczęściej stosuje się obecnie dwa rozwiązania:

a) Po wykrzykniku lub wołaczu stawiamy przecinek, na końcu wypowiedzenia – znak wykrzyknienia.

Kasiu, zrób mi wreszcie obiad!

Ach, ile dzisiaj mam pracy!

b) Znak wykrzyknienia umieszczamy po obu częściach wypowiedzenia, przy czym drugą część rozpoczynamy wielką literą.

Kasiu! Zrób mi wreszcie obiad!

Ach! Ile dzisiaj mam pracy!

Rzadziej stosuje się modyfikację wersji (b), w której na końcu zdania stawia się kropkę.

Kasiu! Zrób mi wreszcie obiad.

W tekstach dawniejszych spotykało się ponadto inną możliwość, tzn. rozpoczynanie po pierwszym znaku wykrzyknienia dalszego toku wypowiedzi małą literą (dziś ten rodzaj interpunkcji wychodzi z użycia).

Ach! jaka ta interpunkcja trudna!

Czytelniku! nie załamuj się!

W SO dopuszcza się nawet stawianie w takich konstrukcjach na końcu wypowiedzenia kropki:

Ależ tak! nie ma na co czekać.

Ach! jak tu przyjemnie.

Polecam jednakże dwa pierwsze rozwiązania: a) przecinek + wykrzyknik, b) wykrzyknik + wykrzyknik, przy czym drugi człon rozpoczynamy dużą literą.

Znak zapytania

Znak zapytania (pytajnik) sygnalizuje specjalną intonację wypowiedzi, która różni się od intonacji wypowiedzeń oznajmujących.

Pytajnik stawiamy najczęściej po pytaniach samoistnych, również po tytule dzieła lub rozdziału.

Kto chce dzisiaj odpowiadać?

Dokąd pojedziemy na wycieczkę?

Idziesz wieczorem do kina?

Co stawiamy na końcu wypowiedzenia?

Miłość to nasza? (tytuł utworu L. Staffa)

Tutaj sprawa jest prosta. Ale w wypadku konstrukcji złożonych twórcy przepisów interpunkcyjnych trochę utrudnili nam życie. Otóż w wypowiedzeniu złożonym podrzędnie stawiamy na końcu pytajnik tylko wtedy, gdy zdaniem pytającym jest część nadrzędna (i to bez względu na szyk obu członów).

Czy wiesz, co jest zadane na jutro?

Co zrobimy, jeśli nie otrzymamy pieniędzy?

Jeżeli tego nie zrozumiemy, czy opanujemy te wiadomości?

Znaku zapytania natomiast w takich konstrukcjach nie stawiamy, jeśli wypowiedzeniem pytającym jest część podrzędna (i to także bez względu na szyk obu członów).

Czytamy, jak to mamy napisać.

Chcielibyście pewnie wiedzieć, skąd zdobyć dodatkowe pieniądze.

Jak to trzeba było napisać, nikt dokładnie przedtem nie wiedział.

Jeżeli partykuła pytajna _czy_ powtarza się w pytaniach rozłącznych, oba człony rozdzielamy przecinkiem. Jeśli występuje ona tylko przed członem drugim, przecinka nie stawiamy. Na końcu zaś całości naturalnie umieszcza się znak zapytania.

Czy Janek jest już zdrowy, czy jeszcze choruje?

Janek jest już zdrowy czy jeszcze choruje?

Czy iść do pracy, czy zostać w domu?

Iść do pracy czy zostać w domu?

Czy tutaj, czy tam?

Tutaj czy tam?

Jeśli mamy takie dwa wypowiedzenia współrzędne, z których drugie jest pytajno-przeciwstawne, to stawiamy po nich znak zapytania.

Pójdziemy do urn wyborczych, ale czy wybierzemy najlepszych?

Przygotuję wszystko, lecz czy to wystarczy?

Znak zapytania możemy opuścić po wypowiedzeniach pozornie pytających. Dotyczy to także tytułów książek i rozdziałów.

Czy oddychamy czystym powietrzem.

Co piszą o języku (przed laty stała rubryka w czasopiśmie „Poradnik Językowy”).

Znak zapytania w nawiasie sygnalizuje wątpliwość co do prawdziwości podanej informacji.

Kacper urodził się w 1987 (?) roku.

Pytajnik można łączyć z wykrzyknikiem. Jeśli wykrzyknik jest umieszczony po znaku zapytania, zazwyczaj potęguje zabarwienie uczuciowe lub ekspresję pytania. Jeżeli zaś znajduje się przed pytajnikiem (to rzadsze wypadki), może oznaczać zdziwienie, podważenie treści zdania wykrzyknikowego.

Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!… (J. Kasprowicz, za WSO)

Co to znaczy „tak jakby”?! Proszę wyrażać się precyzyjnie!

I ty nazywasz to przyjaźnią!?

Po znaku zapytania można stosować inne znaki oddzielające (najczęściej przecinek i średnik, rzadziej – myślnik i kropkę), zwłaszcza przy wyliczeniu, np.

Przydawki odpowiadają na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?, czego?, z czego?.

Jeśli odpowiadamy na pytanie: jaki (który) jest (będzie) dzień?, używamy liczebnika porządkowego będącego określeniem dnia w M. lp., a nazwy miesiąca – zawsze w D. lp.

Trzeba rzekomo mówić dokąd?, kiedy idzie o kierunek (np. Dokąd idziesz?), a gdzie?, gdy chodzi o miejsce (np. Gdzie jesteś?).

Jeśli pytajnik występuje na końcu zdania, wyraz następujący po nim i rozpoczynający nowe wypowiedzenie zaczynamy wielką literą; mała litera po znaku zapytania oznacza, że stoi on w miejscu innego znaku oddzielającego.

O Sienkiewiczu? słowami Sienkiewicza? Dobrze! (A. Nowaczyński, za WSO)

Wielokropek

Wielokropek, znak dość rzadki, wskazuje na to, że tok mówienia został z jakichś przyczyn przerwany, występuje zatem nie tylko na końcu wypowiedzenia.

Powinienem na ciebie nakrzyczeć, ale właściwie…

Musisz to zrobić, bo inaczej…

Do nóg panu dziedzicowi!… Pan kapitan… książę… darował ci… Zaledwie żołnierz zdążył schylić się i objąć kolana książęce, nowe uczucie zaświeciło w oczach Piotra. (S. Żeromski)

Stawiamy wielokropek również przed wyrazami, których odbiorca nie oczekuje; wprowadza on wówczas odcień rozczarowania, ironii, komizmu, niedopowiedzenia.

Myśliwy złożył się, wycelował starannie, strzelił i podniósł… szyszkę zestrzeloną z drzewa. (WSO)

Wat, pisarz futurystyczno-dadaistyczny, okazuje się bowiem w najgłębszej warstwie swych utworów… metafizykiem. (W. Bolecki)

Dlaczego… Chcesz, żebym cię znienawidziła? (A. Zalewski)

Wielokropek w nawiasie (najczęściej kwadratowym) bywa wykorzystywany przy cytowaniu.

Wielokropek należy odróżniać od WYKROPKOWANIA, którego używa się w miejscu liter w wyrazach nieprzyzwoitych, wulgarnych.

A mnie to wszystko g… obchodzi.

Niestety, ten pomysł jest do du…

Dwa różne znaki interpunkcyjne na końcu wypowiedzenia

Czy na końcu wypowiedzenia mogą wystąpić dwa różne znaki interpunkcyjne? Tak, mogą. Na przykład pytania silnie zabarwione uczuciowo kończy się pytajnikiem i wykrzyknikiem.

Cóż to za młodzież dzisiaj?!

Gdzie poczucie przyzwoitości?!

Czy są jeszcze u nas cnotliwe niewiasty?!

Jeżeli wielokropek zbiega się z kropką, przecinkiem, średnikiem, to znaki te opuszczamy. Ale jeśli zbiega się on z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub pauzą, to znaki te w tekście umieszczamy.

Czy jej naprawdę można wierzyć…?

Czy jest ona tu z wami…? Dlaczego jej nie widzę…? Śmie jeszcze tu być…? – irytowała się Halina. (H. Sienkiewicz)

Jak mi nie dasz tego…!

Oddam ci dług, ale… – przypomniał sobie o utracie pieniędzy.

Z różnymi znakami interpunkcyjnymi może konkurować również nawias. I tu obowiązują dwa rozwiązania.

W razie spotkania się wstawki w nawiasie ze znakami emocjonalno-znaczeniowymi, tj. z pytajnikiem, wykrzyknikiem lub wielokropkiem, znaki te umieszcza się przed nawiasem.

Czy polskiej interpunkcji można się nauczyć? (często zadawałem sobie to pytanie).

Ja ci pokażę! (podniósł groźnie rękę).

Powinnam pewnie ją przeprosić… (zastanawiała się Magda).

Jak widzimy, w tych przykładach koniec wstawki nawiasowej zbiega się z końcem wypowiedzi. W takich wypadkach na końcu zdania (po nawiasie) stawiamy kropkę, znak zamykający całość.

Natomiast w razie spotkania wstawki w nawiasie ze znakami dzielącymi, tj. z przecinkiem, średnikiem, myślnikiem lub kropką, znaki te umieszcza się po nawiasie.

Nasza nauczycielka powtarzała ciągle (przypomniał nagle), że powinniśmy uczyć się na własnych błędach.

Kierowcy muszą zwracać uwagę na to, co się dzieje na jezdni (od tego zależy także ich bezpieczeństwo); tymczasem obserwujemy nierzadko coś innego.

Główne części zdania (tzn. podmiot i orzeczenie) – to początek szkolnej składni.

Długo zastanawiała się nad tym, co podać na kolację, ponieważ goście byli wybredni (a na rynku dużego wyboru nie było).

Spotykamy i taką sytuację, kiedy pytajnik, wykrzyknik albo cudzysłów odnoszą się jedynie do wstawki nawiasowej. Wówczas umieszcza się te znaki przed zamykającą częścią nawiasu.

W Polsce zbyt często powstają nowe partie polityczne (czy to naprawdę „partie”?), aby zaspokoić ambicje polityków.

Czy możesz mi zdradzić (mów tylko prawdę!), kiedy urządzisz prawdziwe przyjęcie?

Interpunkcja w wypowiedzeniu złożonym

Uwagi ogólne – wskaźniki zespolenia

Wypowiedzenie złożone składa się z dwóch lub więcej wypowiedzeń pojedynczych, które będziemy nazywali wypowiedzeniami składowymi. Są to bądź zdania (z formą osobową lub nieosobową czasownika), bądź równoważniki zdania (bez czasownika). Wśród naszych przykładów dominują wypowiedzenia dwukrotnie złożone (są tu dwie części składowe), ale odpowiednie przepisy obejmują również wypowiedzenia wielokrotnie złożone (składające się z trzech lub więcej części składowych).

Wypowiedzenia składowe łączy się za pomocą wskaźników zespolenia:

a) wymawianiowych (intonacja, akcent, pauzy – w piśmie zaś znaki interpunkcyjne);

b) wyrazowych (głównie spójniki, zaimki, rzadziej inne słowa).

W opanowaniu reguł interpunkcyjnych pomocne mogą się okazać podstawowa klasyfikacja wyrazowych wskaźników zespolenia oraz informacja o ich szyku. Najwięcej jest pojedynczych wskaźników, np. _i_, _a_, _ponieważ_, _jeśli_ (spójniki); _jak_, _jaki_, _który_, _czyj_, _ile_ (zaimki). Wskaźniki zespolenia mogą być też:

a) podwojone, czyli powtórzone, np. _albo – albo_, _i – i_, _ani – ani_, _to – to_;

b) skorelowane, np. _jeśli – to_, _choć – lecz_, _nie tylko – lecz także_, _tyle – ile_, _im – tym_;

c) zestawione, np. _mimo że_, _skoro tylko_, _a jednak_, z_właszcza że_, _wskutek tego._

Spójniki współrzędne stoją między wypowiedzeniami składowymi lub członami szeregu, np. _idę i płaczę_, _śpi lub pracuje_, _on i ona_, _ty lub ona_. Rzadziej stawia się je przed każdym członem – wówczas przed członem drugim (i ewentualnie dalszym) stawia się przecinek, np. _i on, i ona_; _albo ty, albo ona_; _czy idziesz, czy zostajesz_.

W wypowiedzeniu złożonym podrzędnie wskaźnikami zespolenia są spójniki, zaimki i niektóre inne wyrazy. W naszym słowniku nie odróżniamy przy tym zaimków zespolenia od zaimków rozpoczynających zdania podrzędne, niemających jednak tej funkcji. W obu bowiem wypadkach interpunkcja jest ta sama, np.

Zrobię (to), co każesz.

Rób (tak), jak chcesz. zaimki zespolenia

Idę (tam), dokąd mi każą.

Nie wiem, co robisz.

Pytam, jak chcesz. wymawianiowe wskaźniki zespolenia

Powiedziano mi, dokąd mam iść.

Dla przestankowania ważne jest również miejsce w szyku (pozycja) wskaźnika zespolenia. Pokażmy to na przykładzie dwóch spójników przyczynowych: _ponieważ_ oraz _bo_.

Kupiłem ten słownik, ponieważ tak zdecydowałem.

Kupiłem ten słownik, bo tak zdecydowałem.

W obu zdaniach złożonych stawia się przecinek przed spójnikiem, ale tylko w drugim zdaniu pozycja _bo_ jest ustalona i jedynie ta możliwa – właśnie między wypowiedzeniami składowymi. W zdaniu z _ponieważ_ możemy zmienić szyk:

Ponieważ tak zdecydowałem, kupiłem ten słownik.

Ten słownik, ponieważ tak zdecydowałem, kupiłem.

Widać, że spójnik _ponieważ_ jest ściśle związany z wypowiedzeniem podrzędnym, a jeśli ono się w szyku przemieszcza, spójnik wędruje razem z tą właśnie częścią podrzędną. Reguła przestankowania w takich wypowiedzeniach złożonych podrzędnie musi zatem brzmieć np. tak: Przed spójnikiem _ponieważ_ stawia się przecinek (rzadziej myślnik). Jeśli część podrzędna występuje na początku wypowiedzenia złożonego, oddziela się ją przecinkiem od części nadrzędnej. Jeżeli zaś wypowiedzenie podrzędne występuje w środku części nadrzędnej, ujmuje się je w dwa przecinki (ewentualnie myślniki).

Do spójników międzywypowiedzeniowych należą np.: _a_, _albo_, _albowiem_, _ale_, _ani_, _aniżeli_, _atoli_, _bo_, _boć_, _bowiem_, _czyli_, _gdyż_, _i_, _jednak_, _jednakże_, _lub_, _mianowicie_, _natomiast_, _ni_, _niż_, _oraz_, _przeto_, _przecie_, _przecież_, _tedy_, _też_, _to jest_, _tudzież_, _więc_, _wszelako_, _zarazem_, _zaś_, _zatem_.

Do spójników przywypowiedzeniowych należą np.: _aby_, _ażeby_, _acz_, _aczkolwiek_, _aż_, _by_, _byle_, _chociaż_, _choć_, _choćby_, _chociażby_, _chybaby_, _co_ (= że), _coby_ (= żeby), _gdy_, _gdyby_, _iż_, _iżby_, _jak_, _jakby_, _jakkolwiek_, _jakkolwiek bądź_, _jako_, _jeśli_, _jeżeli_, _jeśliby_, _jeżeliby_, _lubo_, _nim_, _nuż_, _ponieważ_, _skoro_, _wprawdzie_, _że_. (por. KI.-Zar.)

Przy zaimkach wprowadzających wypowiedzenie podrzędne należy pamiętać i o tym, że mogą je poprzedzać przyimki, które tworzą z zaimkami jedną całość interpunkcyjną. Wówczas np. przepis „przed _który_, _jaki_, _ile_ stawia się przecinek” należy rozumieć następująco: przecinek stawia się przed tymi zaimkami lub przyimkami, które je składniowo poprzedzają, np.

Znam uniwersytet, na który chcesz zdawać (zdawać – na coś).

Na ulicy stał samochód, do którego podeszliśmy (podejść – do czegoś).

Dostałem książkę, o jakiej marzyłem (marzyć – o czymś).

Nie wiem, po ile są te owoce (po ile owoce?).

Nierzadkie wreszcie są wypowiedzenia, w których wskutek wplecenia jednego zdania w drugie występuje zbieg dwóch wskaźników zespolenia: dwóch spójników, spójnika i zaimka albo zaimka i spójnika. Takich połączeń w zasadzie nie rozdzielamy, np.: _a gdy_, _a kiedy_, _a choć_, _a jeśli_, _a mianowicie_, _a ponieważ_, _a więc_, _a że_, _aby gdy_, _aby kiedy_, _aby jeśli_, _albo gdy_, _albo kiedy_, _albo jeśli_, _albo że_, _że jeśli_, _że aby_, _że gdy_, _i choć_, _który jeśli_, _bo gdy_, _czyli że_ i wiele innych. O interpunkcji rozstrzyga tu charakter konstrukcji składniowej – w praktyce pierwszy wskaźnik zespolenia. Na przykład przed _że_ oraz _który_ stawia się przecinek, również więc przed _że jeśli_, _że aby_, _który jeśli_. Przed _i_ oraz _albo_ nie stawia się przecinka, zatem również brak go przed _i choć_, _i gdyby_, _albo gdyby_.

Piszę dalej i choć jestem zmęczony, popracuję jeszcze dwie godziny.

Kupi motocykl albo gdy się wzbogaci, zdecyduje się na samochód.

Słyszałem, że aby dostać tam posadę, trzeba znać odpowiednich ludzi.

Była to kamienica, która jeśliby się wyrzuciło lokatorów, na pewno przynosiłaby duże dochody.

W zdaniach takich struktura syntaktyczna jest bardziej skomplikowana, co widać na odpowiednich wykresach:

Kupi motocykl (l) albo (2a) gdy się wzbogaci (3), zdecyduje się na samochód (2b).

+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| __1__ | __2a__ | | __2b__ |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| | | __3__ | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+

Słyszałem (l), że (2a) aby dostać tam posadę (3), trzeba znać odpowiednich ludzi (2b).

+----------------+----------------+----------------+----------------+----------------+
| __1__ | | | | |
+----------------+----------------+----------------+----------------+----------------+
| | __2a__ | | __2b__ | |
+----------------+----------------+----------------+----------------+----------------+
| | | __3__ | | |
+----------------+----------------+----------------+----------------+----------------+

Można jednakże oddzielić tu wypowiedzenia wplecione dwoma przecinkami ewentualnie myślnikami bądź półpauzami, ale robi się to rzadko.

Piszę dalej i – choć jestem zmęczony – popracuję jeszcze dwie godziny.

Kupi motocykl albo, gdy się wzbogaci, zdecyduje się na samochód.

Interpunkcja w wypowiedzeniu złożonym współrzędnie i podrzędnie

Wypowiedzenia złożone połączone bezpośrednio (bez spójników) oddziela się zawsze przecinkiem lub myślnikiem. Są to na ogół zdania współrzędne, rzadko – podrzędne.

Cała klasa wybiera się na wycieczkę, ja muszę zostać w domu.

Cała klasa wybiera się na wycieczkę – ja muszę zostać w domu.

Ojciec kupi synowi rower sportowy, syn powinien być mu wdzięczny.

Nie uważał na lekcji, teraz czeka go dużo pracy w domu.

_Zdania złożone współrzędnie_

W wypadku spójnikowych zdań złożonych współrzędnie rozstrzyga charakter połączenia i spójnika.

Rozdziela się przecinkiem wypowiedzenia przeciwstawne (najczęstsze spójniki: _ale_, _lecz_, _a_, _jednak_, _natomiast_, _zaś_), wynikowe (_więc_, _dlatego_, _wtem_, _przeto_), synonimiczne (_czyli_, _to jest_, _to znaczy_).

Mają w tym roku za mało pieniędzy, więc nie wyjadą na wakacje.

Córka była udana, natomiast syn sprawiał same kłopoty.

Miłe złego początki, lecz koniec żałosny. (I. Krasicki)

Przyjadę do miasta późnym wieczorem, czyli do domu dotrę około północy.

Nie rozdziela się przecinkiem wypowiedzeń łącznych (najczęstsze spójniki: _i_, _oraz_, _tudzież_), rozłącznych (spójniki: _albo_, _lub_, _bądź_, _czy_), wyłączających (spójniki: _ani_, _ni_).

Chyba dostanie na gwiazdkę wymarzony rower i będzie mógł trenować.

Prezydent podpisze ustawę albo odeśle ją do poprawek.

Nie napiszę w tym tygodniu wypracowania ani nie odpocznę.

Jeżeli jednak te spójniki powtarzają się na początku zdań współrzędnych, przed powtórzonym spójnikiem umieszcza się przecinek.

Chcieliby i mieć dobre stopnie, i nie uczyć się za dużo.

Albo przyjdziesz wieczorem do mnie, albo się na ciebie pogniewam.

Albo dostaniesz samochód, albo pojedziesz do ciepłych krajów, albo też dostaniesz figę z makiem.

Ani nie poszedł do kina, ani nie wybrał się do teatru.

Czy musimy jutro iść do szkoły, czy też możemy wreszcie odpocząć w domu?

_Zdania złożone współrzędnie z członem wplecionym_

Bywają też takie wypowiedzenia złożone, w których spójniki typu _i_, _albo_, _ani_ występują po zdaniu (członie) wplecionym. Wówczas przecinek (lub myślnik) umieszcza się przed tymi spójnikami, ponieważ całe wtrącenie trzeba ująć w dwa znaki interpunkcyjne.

Chyba dostanie na gwiazdkę rower, o którym tak marzył, i będzie mógł trenować.

Prezydent podpisze ustawę, tak długo dyskutowaną w parlamencie, albo odeśle ją do poprawek.

Nie napisze w tym tygodniu wypracowania, które zadała polonistka, ani nie odpocznie.

_Zdania złożone podrzędnie_

W wypowiedzeniu złożonym podrzędnie oddziela się zdanie podrzędne od zdania nadrzędnego. I to bez względu na pozycję części podrzędnej: po zdaniu nadrzędnym, przed zdaniem nadrzędnym, w środku części nadrzędnej.

Zależności między częściami składowymi wraz z interpunkcją przedstawiono na wykresach:

Ponieważ jest dziś zdenerwowana (1), odpowiada słabo (2).

Kiedy przyjadę do domu (1), włączę od razu telewizor (2).

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| | __2__ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| __1__ | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Boli mnie głowa (1), bo w nocy za mało spałem (2).

Jest pewien (1), że dostanie nagrodę (2).

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| __1__ | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| | __2__ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Kot (1a), kiedy jest zdenerwowany (2), bywa niebezpieczny (1b).

Marek (1a), choć jeszcze trochę chory (2), idzie do pracy (1b).

+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| __1a__ | | __1b__ |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | __2__ | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

Powyższy przepis dotyczy także wypowiedzeń złożonych podrzędnie z imiesłowowym równoważnikiem zdania (imiesłowy zakończone na _-ąc_, _-wszy_, _-łszy_, także rozwinięte dodatkowymi określeniami).

Westchnąwszy, zabrał się do pracy.

Przyszedłszy do szkoły, rozebrał się szybko w szatni.

Męczysz wzrok, patrząc z bliska w telewizor.

Rodzice, przygotowując obiad, dyskutowali zawzięcie.

Piłkarze, wbiegłszy na boisko, rozpoczęli rozgrzewkę.

Uczniowie, czytając, zerkali jednocześnie na tablicę.

Według aktualnych zaleceń Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN (z roku 1993) oddziela się przecinkiem lub wydziela się przecinkami każdy imiesłów zakończony na _-ąc_, _-łszy_, _-wszy_ (także imiesłowy bez dodatkowych określeń).

Patrzył na niego, zezując.

Obudziwszy się, nie pamiętał już snu.

Wlókł się, kulejąc, brzegiem lasu.

Zawsze stawia się przecinek, jeżeli jego brak zmieniłby znaczenie całego zdania.

Słuchając, uważnie patrzył na usta mówcy.

Słuchając uważnie, patrzył na usta mówcy.

Roześmiawszy się, nagle zamilkł na długo.

Roześmiawszy się nagle, zamilkł na długo.

Frazeologizmy typu: _krótko mówiąc_, _szczerze mówiąc_, _prawdę powiedziawszy_ oddziela się w całości od pozostałej części zdania.

Krótko mówiąc, jesteś nieuczciwy.

Jesteś, krótko mówiąc, nieuczciwy.

Jesteś nieuczciwy – krótko mówiąc.

Prawdę powiedziawszy, nie mam ochoty do pracy.

Nie mam, prawdę powiedziawszy, ochoty do pracy.

Nie mam ochoty do pracy, prawdę powiedziawszy.

Jego poglądy polityczne – szczerze mówiąc – nikogo nie interesowały.

Odrębnie należy traktować całkowicie zleksykalizowane imiesłowy przysłówkowe, np. _wyjąwszy kogoś, coś_ (w znaczeniu ‘oprócz kogoś, czegoś’). Przecinka tutaj się nie stawia.

Wyjąwszy biskupa wszyscy zostali skrytykowani.

Wszyscy zostali skrytykowani wyjąwszy biskupa.

Nie oddziela się przecinkiem imiesłowowego równoważnika zdania, jeżeli występuje on bezpośrednio po spójniku lub zaimku.

Wiele mówiono o tym chłopcu, który nie ucząc się wcale, przeszedł jednak do następnej klasy.

Uczeń nie sądził, że napisawszy takie długie wypracowanie, otrzyma tak słabą ocenę.

Jeżeli w wypowiedzeniu złożonym występuje kilka imiesłowowych równoważników zdania niepołączonych spójnikami, to równoważniki te oddziela się przecinkiem.

Wszyscy chcieliby spędzić urlop, odpoczywając nad ciepłym morzem, nie wydając dużo pieniędzy, nie obijając się o bliźnich.

Wpadłszy do domu, nakrzyczawszy na rodzinę, zasiadł do spóźnionego obiadu.

_Wypowiedzenia nietypowe_

Spójnik współrzędny _a_ łączy wypowiedzenia przeciwstawne, łączne oraz niektóre inne. Bez względu na jego funkcję stawia się przed nim przecinek.

Miałaś przyjść wczoraj, a zgłaszasz się dopiero dzisiaj.

Zastąpię cię w pracy, a ty odpoczniesz.

Spomiędzy zarośli wysunęło się stado łań, a na ich czele szedł jeleń.

Spójnik współrzędny _i_ może nie mieć charakteru czysto łącznego, lecz raczej wynikowy. Wówczas można go oddzielić przecinkiem lub myślnikiem.

Lakier samochodu jest słaby, i kamienie łatwo go uszkadzają.

Nastała ogromna susza – i rzeki całkowicie wyschły.

Spójniki łączne, rozłączne lub wyłączające tworzą niekiedy z innymi wyrazami połączenia o charakterze wtrąconych uzupełnień, np_. i to_, _albo raczej_, _lub raczej_, _czy raczej_, _albo lepiej_, _ani też_, _ani nawet_, _czy może_. Przed takimi połączeniami stawia się przecinek.

Parlament znów obraduje, czy raczej prowadzi ciągłe kłótnie.

Dziewczyna nie przyszła na randkę, ani nawet nie zadzwoniła.

Kup jej nową kreację wieczorową, albo lepiej od razu zamów ich kilka.

Zasada stosowania przecinka przed powtarzanymi spójnikami współrzędnymi nie dotyczy wypowiedzeń, w których spójniki _i_, _albo_, _ani_ itp. łączą, rozłączają lub wyłączają człony nierównorzędne, tzn. dwa zdania i dwie części zdania.

Chwycił karabin i szybko i celnie wystrzelił.

Zostaniemy po południu w domu lub pójdziemy do kina lub do cyrku.

Nie wiem, czy uda wam się kupić tę czy inną maszynę.

Analiza składniowa tych zdań pokazuje, że w dwóch pierwszych przykładach pierwszy wskaźnik zespolenia (_i_, _lub_) łączy dwa zdania, powtórzony spójnik zaś łączy dwie części zdania (_szybko i celnie_; _do kina lub do cyrku_). W trzecim wypowiedzeniu pierwsze _czy_ ma charakter pytajny i wiąże dwa zdania, drugie ma wartość spójnika i łączy dwie przydawki.

W języku polskim spotyka się też konstrukcje, w których zaimki podobne do względnych nie są oddzielane przecinkiem. Występują one z reguły na końcu lub przy końcu wypowiedzenia, niekiedy jako składnik związku frazeologicznego.

A może te rzeczy przydadzą się gdzie indziej?

Postanowił wynająć mieszkanie, lecz nie wiedział gdzie. (E. Łuczyński)

Zrobiłby dla niej nie wiadomo co.

Idzie na egzamin jak na ścięcie.

Nie mam dziś w domu co robić.

Nie mając co czytać, nudził się.

Porównaj też dwa poniższe (poprawne) sposoby przestankowania:

Nie wiadomo kiedy, zrobiła się z niej kolubryna.

Nie wiadomo, kiedy zrobiła się z niej kolubryna.

Średnik

Średnik jest znakiem oddzielenia średniej mocy. Od kropki różni się tym, że oddziela w nieco słabszy sposób, od przecinka zaś tym, że oddziela w nieco silniejszy sposób. Średnik oddziela, podobnie jak kropka, jedynie człony równorzędne pod względem logiczno-składniowym, podczas gdy przecinek oddziela zarówno człony równorzędne, jak i nierównorzędne.

Tego rzadkiego obecnie znaku interpunkcyjnego używa się najczęściej w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych (na ogół w okresach) oraz w zdaniach pojedynczych (zwłaszcza w wyliczeniach). Konstrukcje złożone ze średnikiem mają z reguły wyraźnie dwudzielną strukturę, przy czym mogą to być i wypowiedzenia współrzędne, i podrzędne (częściej).

Nie zmogły lasu wichry, nie zmogły burze; przyszła siekiera i las padł trupem.

Ci, co tu bywają rankiem, już odeszli; ci, co szukają cienia i chłodu, nie przyszli jeszcze.

Najszlachetniejszy kamień jest ten, który kraje wszystkie inne, a siebie zarysować nie daje; najszlachetniejsze serce jest to, które właśnie raczej da się skaleczyć, niż samo zadraśnie. (A. Asnyk)

Średnik bywa też stawiany między dłuższymi grupami wyrazowymi; często są to rozbudowane wyliczenia, w których wielokrotnie użyto przecinków.

pół zabawa, pół nauka – to nie w połowie zabawa, a w połowie nauka, lecz jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki;

pół stał, pół siedział – to nie określenie dwu różnych stanów, lecz jednego polegającego na tym, że w jego skład wchodzą jednocześnie elementy stania i siedzenia;

pół kpiąco, pół poważnie – to nie odrębne cechy, lecz jedna składająca się jednocześnie z elementów kpiny i mówienia poważnego;

pół fantastyczny, pół realistyczny – to nie dwie odrębne cechy, lecz jedna składająca się z elementów fantastycznych i realistycznych jednocześnie. (por. SO)

Dopełnienie dopełniaczowe występuje po czasownikach, które:

a) mogą się odnosić tylko do części (lub – pewnej ilości) przedmiotu, np. _kupić wędliny_, _przysparzać kłopotów_, _dostarczyć węgla_, _dolać oliwy_, _dosypać rodzynek_, _nazbierać grzybów_;

b) występują po przeczeniu, np. _Nie lubię ogórków_ (ale: _Lubię ogórki_). _Nie czytałam dzisiejszej prasy. Nie obroniłam nikogo. Nie zamawiałam tej sukni. Nie rozwinęła swoich zdolności_;

c) mają wyłącznie rząd dopełniaczowy, np. _szukać (usprawiedliwienia)_, _używać (francuskich kosmetyków)_, _słuchać (muzyki barokowej)_, _pragnąć (ukończenia studiów prawniczych)._ (PSPP)

Średnik można również stosować do oddzielania względnie samodzielnych wypowiedzeń składowych w zdaniu złożonym.

Opracował koncepcję tej książki kilka lat temu; nikt, na szczęście, nie zdążył go uprzedzić.