O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-1926 ebook

W historiografii polskiej ostatnich dwóch dekad daje się zauważyć wzrost zainteresowania badaniami dotyczącymi dziejów Drugiej Rzeczypospolitej postrzeganych z perspektywy międzynarodowej. Efekty pracy badawczej w tym zakresie są jednak nierówne. Więcej napisano na temat polskiej polityki zagranicznej ocenianej przez dyplomatów, publicystów czy polityków reprezentujących inne państwa, mniej o sprawach wewnętrznych międzywojennej Polski. W obu przypadkach dominuje to, co zwykliśmy określać jako zachodni punkt widzenia, a zatem perspektywy francuska, niemiecka, brytyjska, czy nawet amerykańska. Mniej wiemy o stosunku do Drugiej Rzeczypospolitej sąsiadów z południa i północy. Perspektywa sowiecka jest zbadana stosunkowo najsłabiej i nierównomiernie. Można wskazać kilka przyczyn tego stanu rzeczy, między innymi tę, że zainteresowanie historyków rosyjskich dziejami Polski w pierwszej połowie XX wieku jest mniejsze niż zainteresowanie historyków polskich dziejami Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) i stosunkami między obu państwami. Asymetria jest w tym przypadku wyraźnie widoczna. W dużym stopniu wynika ona z roli i znaczenia Drugiej Rzeczypospolitej dla państwa sowieckiego; trudno uznać je za priorytetowe, wyłączając być może z tego uogólnienia niektóre kluczowe momenty dziejów, jak choćby lata 1920 i 1939. Trudno podejrzewać, aby w bliskiej przyszłości w tym zakresie miała nastąpić zmiana w rosyjskich badaniach historycznych. Tymczasem dla Polaków stosunki z ZSRS były przez cały okres istnienia tego państwa bardzo ważne, bo między innymi od nich zależały niepodległy byt Drugiej Rzeczypospolitej, losy Polaków podczas II wojny światowej, a później przede wszystkim skala i zakres zależności Polski Ludowej od Moskwy. Nie pozostawało to bez wpływu na popularność tematyki sowieckiej w badaniach polskich historyków.

Głównym celem, jaki sobie postawiłem, jest przedstawienie Polski w dobie kryzysu politycznego w latach 1925–1926 w świetle dokumentów sowieckiej służby dyplomatycznej. Dotyczy to zarówno materiałów centrali Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych w Moskwie (LKSZ), jak i zagranicznych placówek (głównie w Warszawie oraz Berlinie), z których Sowieci bacznie śledzili z jednej strony polską politykę zagraniczną, a z drugiej – sytuację wewnętrzną nad Wisłą. Starałem się przy tym pokazać stosunek sowieckiej dyplomacji nie tylko do kluczowych wydarzeń historii Polski z zamachem majowym na czele, ale także opinie Sowietów na temat polskiej elity połowy lat dwudziestych XX wieku, partii i ugrupowań politycznych, wreszcie różnych instytucji państwowych, w tym Wojska Polskiego i resortu spraw zagranicznych, środowisk gospodarczych oraz konkretnych grup społecznych. Czytelnik znajdzie na kartach książki dokonaną przez sowieckich dyplomatów charakterystykę Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Aleksandra Skrzyńskiego, Wincentego Witosa, Władysława Sikorskiego, Ignacego Mościckiego, Kazimierza Bartla, Eugeniusza Kwiatkowskiego, Stanisława Patka i wielu innych osób, które odgrywały kluczową rolę w naszej historii.

Książka nie dotyczy polsko-sowieckich stosunków bilateralnych, dość dobrze opracowanych w literaturze naukowej. Ich przedstawienie, choćby w zarysie, będzie jednak w wielu przypadkach niezbędne nie tylko dla spójnego toku wywodów, ale i lepszego wprowadzenia czytelnika w opisywane wydarzenia.

Zależy mi również na opisaniu mechanizmów działania dyplomacji sowieckiej wobec Polski, ze wskazaniem jej źródeł informacji, metod analizowania pozyskanego materiału i kryteriów ich doboru, procesu podejmowania i realizacji decyzji na linii LKSZ–placówki zagraniczne, wreszcie konieczna jest charakterystyka osób, które były odpowiedzialne za sprawy polskie. Mówimy tutaj zarówno o mniej lub bardziej udanych próbach oddziaływania Sowietów na wewnętrzne wydarzenia zachodzące nad Wisłą, na opinię publiczną, na grupy polityczne oraz społeczne czy na środowiska gospodarcze, jak i o działaniach podejmowanych na arenie międzynarodowej, których obiektem była Rzeczpospolita. Często zagadnienia te miały być i były ze sobą ściśle powiązane.

Ze względu na wciąż ograniczony dostęp do archiwów, zwłaszcza zaś Archiwum Polityki Zagranicznej Federacji Rosyjskiej w Moskwie, do tej pory nie doczekaliśmy się wyczerpującego studium na temat sowieckiego aparatu dyplomatycznego[1]. Temat ten nadal czeka na opracowanie, które będzie w pełni możliwe dopiero, kiedy Rosjanie zniosą bariery w dostępie do materiałów archiwalnych oraz wprowadzą ułatwienia dla badaczy prowadzących kwerendy. W prezentowanej książce ukazano istotny fragment dziejów sowieckiego aparatu dyplomatycznego odpowiedzialnego za kontakty z Polską.

Ramy chronologiczne pracy obejmują stosunkowo krótki okres od jesieni 1925 roku do ostatnich tygodni 1926 roku. Określają je wydarzenia zachodzące w Polsce. W kilku przypadkach, by w pełni przedstawić i zrozumieć konkretny problem, przekraczano wyznaczone w tytule książki cezury. W ciągu jednego roku funkcjonowało w Warszawie aż siedem rządów, doszło do zbrojnego zamachu stanu oraz kilku poważnych kryzysów gabinetowych, a kraj borykał się z problemami gospodarczymi, które nie pozostawały bez wpływu na życie polityczne i społeczne. Punktem wyjścia jest upadek gabinetu Władysława Grabskiego w listopadzie 1925 roku spowodowany nie tylko trudną sytuacją gospodarczą Rzeczypospolitej, ale także poważnymi przewartościowaniami na scenie politycznej, których efektem była między innymi wzmożona aktywność Józefa Piłsudskiego odczytywana jako zamiar rychłego powrotu do czynnego życia politycznego. Aby możliwie najszerzej ukazać reakcję dyplomacji sowieckiej na zmiany nad Wisłą w ujęciu retrospektywnym, przedstawiono plany Sowietów wobec Rzeczypospolitej formułowane już latem 1925 roku, a zatem w okresie negocjacji dotyczących zachodniego paktu bezpieczeństwa, który parafowano w Locarno, a podpisano w Londynie. Cezurą kończącą zakres książki są pierwsze miesiące funkcjonowaniu gabinetu na czele z Piłsudskim jako premierem i Kazimierzem Bartlem jako wicepremierem koordynującym pracę ministrów. Rząd ten istniał blisko dwa lata, od początku października 1926 roku do końca czerwca 1928 roku. Po okresie szybko postępujących, niekiedy gwałtownych, a nawet tragicznych zwrotów był to dowód stabilizacji życia politycznego i systemu opartego na autorytecie oraz woli Piłsudskiego.

Lata 1925–1926 to również okres ciągle jeszcze trwającej walki o schedę po Włodzimierzu Leninie. To czas już dominujących, a wciąż rosnących wpływów Józefa Stalina, który jednak nadal musiał się liczyć z opozycją i konkurencją wewnątrz Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP<b>). Nie dysponował on jeszcze pełnią władzy dyktatorskiej, aczkolwiek był coraz bliższy jej osiągnięcia[2]. Zagadnienia związane z Polską, jak choćby „błąd majowy” Komunistycznej Partii Polski (KPP), Stalin potrafił umiejętnie wykorzystać do walki z konkurentami. On sam i skupieni wokół niego ludzie (np. Kliment Woroszyłow, Wiaczesław Mołotow) tworzyli już w połowie lat dwudziestych ważną grupę decyzyjną, tak w sprawach wewnętrznych dotyczących ZSRS, jak i w zakresie polityki zagranicznej. Postacią wywierającą istotny wpływ na kształtowanie sowieckiej polityki wobec Polski pozostawał aż do swojej śmierci w lipcu 1926 roku Feliks Dzierżyński. Jego poglądy, dyrektywy, wytyczne i pomysły stanowiły punkt odniesienia nie tylko dla Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego (OGPU), którym kierował, ale także dla Biura Politycznego, LKSZ, Armii Czerwonej, Kominternu, KPP i innych podległych Moskwie instytucji. Na kartach tej książki czytelnik znajdzie na to wiele dowodów. Centrum podejmowania decyzji pozostawało jednak Biuro Polityczne WKP(b), gdzie wciąż ścierały się rozmaite poglądy i formułowane były dyrektywy obowiązujące między innymi aparat LKSZ, który był niczym innym jak instrumentem w rękach partyjnych decydentów.

[1] Najpełniejszym opracowaniem poświęconym dziejom sowieckiego aparatu dyplomatycznego, jednakże tylko w latach trzydziestych XX wieku, jest monografia badaczki francuskiej Sabine Dullin, która została przetłumaczona na kilka języków, w tym rosyjski. W Moskwie ta wartościowa pozycja ukazała się w ramach serii „Historia stalinizmu”, zob. S. Dullin, Des hommes d’influences. Les ambassadeurs de Staline en Europe 1930–1939, Paris 2001; tłumaczenie rosyjskie: С. Дюллен, Сталин и его дипломаты. Советский Союз и Европа 1930–1939 гг., Москва 2009; zob. także: Очерки истории Министерства иностранных дел России 1802–2002, гл. ред. И.С. Иванов, т. 2: 1917–2002 гг., отв. ред. А.В. Торкунов, Москва 2002. Z prac starszych zob.: T.H. von Laue, Soviet Diplomacy: G.V. Chicherin, Peoples Commissar for Foreign Affairs, 1918–1930, [w:] The Diplomats 1919–1939, red. G.A. Craig, F. Gilbert, Princeton (NJ) 1981, s. 234–281; С. Зарницкий, Л. Трофимова, Так начинался Наркоминдел, Москва 1984.

[2] Szerzej na ten temat wraz z omówieniem literatury zob. Д. Кип, А. Литвин, Эпоха Иосифа Сталина в России. Современная историография, Москва 2009, s. 256–268; w najnowszej historiografii polskiej: E. Duraczyński, Stalin. Twórca i dyktator supermocarstwa, Pułtusk–Warszawa 2012, s. 161 i n.