Komunizm po polsku. Historia komunizacji Polski widziana z Kremla ebook

Wstęp

„Skomunizować Polskę to czyste szaleństwo” – powiedział rzekomo Churchill w rozmowie z Edenem podczas dyskusji na temat powojennych losów państwa polskiego. Wydawało się, że pod koniec II wojny światowej narzucenie Polakom ustroju, z którego strony tak wiele wycierpieli w okresie „zaklętej przyjaźni” ZSRS z III Rzeszą w latach 1939–1941, planować może rzeczywiście jedynie szaleniec. Głęboko wierzący katolicki naród, przesiąknięty ideami patriotyzmu i jedności narodowej, który tak niedawno i po tak trudnej walce odzyskał niepodległość po 123 latach zaborów, trudno było podejrzewać, że przyjmie komunizm. Polska nie była Jugosławią, gdzie komuniści rzeczywiście cieszyli się masowym poparciem społecznym, nie była Czechosłowacją z jej jeszcze przedwojennymi tradycjami niemałych wpływów komunistycznych, nie była Grecją, w której ruch antyfaszystowski okazał się mocno skomunizowany, nie była Bułgarią z jej wiekowymi tradycjami uczuć przyjaźni wobec Rosji, nie była wreszcie Francją czy Włochami, gdzie poparcie dla partii komunistycznej pod koniec wojny miało charakter tak masowy, że przewidywane dojście komunistów do władzy traktowano jako naturalną kolej rzeczy. Polska przypominała raczej Finlandię, która swą niechęć do komunizmu wykazała w dwóch krwawych wojnach ze Związkiem Sowieckim. Dlatego właśnie Stalin nie zdecydował się na wprowadzenie komunizmu w tej byłej części imperium rosyjskiego[1*].

W przedwojennej Polsce poparcie dla partii komunistycznej było zawsze wyjątkowo słabe i nigdy nie sięgało więcej niż kilku procent elektoratu. Na dodatek w 1938 roku Stalin sam zniszczył Komunistyczną Partię Polski i rozstrzelał prawie wszystkich jej przywódców. Wyczyszczenie światowego ruchu komunistycznego z polskości i Polaków było tak totalne, że wskrzeszenie polskiego komunizmu wydawało się wręcz niemożliwe.

Stalin zresztą podczas wojny z Niemcami wyraźnie stwierdził, że „komunizm pasuje Polsce jak siodło krowie”[2*]. Wniosek mógł być tylko jeden: po podpisaniu 30 lipca 1941 roku umowy z rządem polskim w Londynie sowiecki przywódca zgodził się na niekomunistyczną Polskę. Była to jednak gra pozorów podyktowana, jak się później okazało, widmem porażki Armii Czerwonej w czołowym starciu z Wehrmachtem na początku wojny sowiecko-niemieckiej.

A jednak udało się... Nie bez silnego oporu, z krwawą wojną domową, z represjami na niespotykaną skalę, z emigracją poważnej części narodowej elity intelektualnej – ale sowietyzacji Polski dokonano. Został zrealizowany okrutny plan Stalina ujarzmienia całego narodu w imię ideologii, która była temu narodowi zupełnie obca. Stalinowski plan sowietyzacji wychodził z jednego prostego założenia: do zwycięstwa komuniści wcale nie potrzebowali poparcia większości narodu. Wystarczyła, jak się okazało, ślepo oddana komunizmowi, gotowa na wszystko mniejszość, aby za pomocą terroru i wyrafinowanej demagogii społecznej zniewolić większość. W ten sposób wygrali bolszewicy pod przywództwem Lenina w Rosji w 1917 roku i tak zamierzał wygrać Stalin w Polsce w 1945.

Stosowane w tej książce określenie „stalinowski plan sowietyzacji Polski” jest oczywiście umowne. Dotychczasowe badania naukowe dowodzą, że dokument jasno definiujący zasady stworzenia w Polsce komunistycznego ustroju totalitarnego prawdopodobnie nie istniał. Stalin i jego otoczenie swą „polską politykę” opierali na doświadczeniach zaprowadzania totalitaryzmu we własnym kraju, analizie wewnętrznej sytuacji na terenie Polski, a także uwarunkowaniach swych stosunków z sojusznikami zachodnimi. Dlatego sformułowanie „stalinowski plan sowietyzacji Polski” przede wszystkim oznacza konkretne zamierzenia sowieckiego wodza i jego aparatu przemocy w stosunku do przyszłości Polski.

Na czym Stalin opierał swą koncepcję sowietyzacji Polski? Czym jego plan komunizacji najbliższego sąsiada różnił się od tradycyjnych metod bolszewickich wykorzystanych w Związku Sowieckim? Gdzie przebiegają granice samodzielności komunistów polskich? I w końcu – w jakim stopniu powstałe po wojnie komunistyczne państwo polskie było jeszcze polskie? Odpowiedź na te i nie tylko te pytania zainteresowany czytelnik znajdzie, mam nadzieję, w niniejszej książce.

Pod koniec II wojny światowej Stalin poczuł się nad wyraz pewnie, właściwie jak nigdy wcześniej. Potęga Armii Czerwonej gwarantowała mu, jak się wydawało, dominującą pozycję przy każdym stole negocjacyjnym. Był przekonany, że narody zjednoczone w koalicji antyhitlerowskiej bez zastrzeżeń zgodzą się na jego scenariusz urządzenia powojennej Europy. Jak pisał w swych wspomnieniach Mołotow, Stalin chciał podziału Europy na strefy wpływu pomiędzy ZSRS a Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Zmierzał do pełnego podporządkowania sobie Finlandii, Szwecji, Polski, Węgier, Czechosłowacji, Rumunii i wszystkich krajów bałkańskich z wyjątkiem Grecji. Planował podpisanie nowego układu z sojusznikami zachodnimi z tajną klauzulą na wzór układu Ribbentrop–Mołotow. Ambicje Stalina obejmowały również te cele, które Imperium Rosyjskie wytyczyło sobie w czasie I wojny światowej, ale w związku z rewolucją bolszewicką nie zdążyło ich osiągnąć. Chodziło o włączenie do sowieckiej strefy wpływów Turcji i kontrolę ZSRS nad cieśninami Bosfor i Dardanele[1][3*]. Na Kremlu snuto również plany podziału Iranu i przyłączenia Azerbejdżanu irańskiego do republiki sowieckiej o tej samej nazwie.

W czasie wojny Stalin przyzwyczaił się do tego, że sojusznicy zachodni ulegają mu w niemal wszystkich kwestiach spornych. Był pewny, że tak będzie i po wojnie. Przy rozstrzyganiu losów Polski wykazywał się zresztą niezwykłą arogancją. Według wspomnień Churchilla, wypowiadając się w tej sprawie, twierdził, że „rozumie punkt widzenia rządu angielskiego: dla Anglii kwestia polska – to sprawa honoru. Dla Rosji jednak to zarówno sprawa honoru, jak i sprawa bezpieczeństwa. Sprawa honoru dlatego, że Rosjanie mieli sporo konfliktów z Polakami. Rząd sowiecki chce wyeliminować przyczyny podobnych konfliktów. Sprawa bezpieczeństwa dlatego, że Polska ma wspólną granicę z Rosją i Polskę w ciągu dłuższego okresu historycznego wykorzystywano jako korytarz, przez który wchodzili wrogowie i napadali nas. (...) Dla Armii Czerwonej jest szczególnie ważne mieć bezpieczne tyły. Stalin, jako człowiek wojskowy, poprze jedynie taki rząd, który będzie mu gwarantować bezpieczeństwo”. W Teheranie i Jałcie Stalin niejednokrotnie podkreślał, że bez względu na stanowisko Churchilla i Roosevelta, od zamiaru, by umocować w Polsce przyjazny wobec Związku Sowieckiego rząd (czytaj: marionetkowy) – nie odstąpi. I nie odstąpił...

Wydaje się dziś niemożliwe przezwyciężenie rozbieżności w osądach misji Armii Czerwonej w Polsce. W Moskwie, mimo upływu lat, częściowego otwarcia archiwów sowieckich i pojawienia się wielu obiektywnych publikacji na ten temat, nadal traktuje się zajęcie terytorium RP przez Armię Czerwoną jak wyzwolenie. Prawdopodobnie w rozmowach na temat II wojny światowej nie ma większej obrazy dla statystycznego Rosjanina (nie mówiąc już o przywódcach Rosji) niż nazwanie wkroczenia wojsk sowieckich do Polski „nową okupacją”. Dla Rosjan było to wyzwolenie Polski spod okupacji niemieckiej i przyniesienie narodowi polskiemu wolności. „Niewdzięczność” – to najsłabsze możliwe określenie wspomnianej polskiej oceny tych wydarzeń historycznych. Święta jest również w Rosji pamięć o 600 212 sowieckich żołnierzach[2] poległych w trakcie tej misji wyzwoleńczej, a każde przypomnienie, że co najmniej część tych żołnierzy zginęła, zwalczając Armię Krajową reprezentującą większość Polaków, spotyka się z ostrą reakcją.

Z punktu widzenia faktografii problem sowietyzacji Polski wydaje się już na zawsze rozwiązany i szczegółowo przeanalizowany. Dzięki praktycznie nieograniczonemu dostępowi do niezbędnych materiałów archiwalnych historykom polskim udało się kompleksowo naświetlić kwestie mechanizmów sowietyzacji, ukazać formy i metody oporu antykomunistycznego, odpowiedzieć na wiele skomplikowanych pytań związanych z historią ustanowienia władzy totalitarnej. Wśród dziesiątków tytułów polskich prac naukowych na ten temat wymieńmy jedynie najważniejsze, które stanowiły podstawę również niniejszego opracowania. Ponad trzydzieści lat temu Krystyna Kersten wydała książkę Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, która mimo upływu czasu i pojawienia się wielu nowych dokumentów nadal pozostaje kluczową pozycją naukową dla zrozumienia polskiej drogi do komunizmu, dla szerokiej społecznej refleksji nad tym, co się stało z narodem polskim w wyniku II wojny światowej. Główny cel jej pracy, jak to sformułowała sama autorka, polegał na ujawnieniu prawdziwej historii tego, „jak partia komunistyczna zdobyła władzę w Polsce, jak ją utrwaliła, jak wykorzystała dla zbudowania monocentrycznego systemu politycznego”[3]. Cel ten prof. Kersten w niesprzyjających warunkach ograniczonej wolności samodzielnych studiów naukowych w PRL zrealizowała po mistrzowsku. Podstawowe ustalenia i wnioski jej badań są aktualne do dziś. Był to swoisty program dla kolejnych badaczy, szukających wyjaśnienia fenomenu polskiego komunizmu. Swe główne wnioski dotyczące polskiej drogi do totalitaryzmu Krystyna Kersten zweryfikowała, pogłębiła i jeszcze solidniej udokumentowała w kolejnej pozycji – Jałta w polskiej perspektywie[4]. Istotnym punktem odniesienia przy pisaniu niniejszej pracy była też dla mnie publikacja Andrzeja Skrzypka[5]. Ważne miejsce w historiografii tego zagadnienia zajmuje dzieło amerykańskiego historyka Richarda C. Raacka[6]. Sporo cennych wskazówek naukowych udało mi się zaczerpnąć też z opracowań Andrzeja Paczkowskiego[7]. Wartościowym źródłem dodatkowych informacji o pobycie Armii Czerwonej w Polsce były książki Mirosława Golona i Mariusza Krogulskiego[8]. Z historyków rosyjskich piszących na ten temat wymienić należy Władysława Zuboka i Konstantina Pleszakowa oraz Nikitę Pietrowa[9].

W przywołanych pozycjach brakuje jednak pełnego obrazu stosunku Stalina i władz sowieckich do tak kluczowych spraw, jak perspektywa urzeczywistnienia pomysłu finlandyzacji Polski, stopień samodzielności polskich komunistów czy wybuch powstania warszawskiego. Inny wyjątkowo ważny, a niedostatecznie naświetlony w naszej historiografii aspekt polskiej drogi do totalitaryzmu to zdolność Kremla i samego Stalina do kompromisów w okresie narodzin komunistycznego systemu w Polsce. Wszelkie badania z tego zakresu bardzo się komplikują w związku z brakiem dostępu do wielu kluczowych dokumentów najwyższych władz sowieckich, rozkazów Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, doniesień wywiadu sowieckiego, NKWD i innych służb specjalnych. Utajniono nawet większość dokumentów z prowadzonego w latach 1990–2004 rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

Faktem jest, że w pierwszych latach po upadku komunizmu w Rosji opublikowano sporo materiałów z byłych sowieckich i dzisiejszych rosyjskich archiwów na temat stosunków polsko-sowieckich w okresie ustanawiania komunistycznego systemu władzy[10]. Część tych materiałów ogłoszono również w Polsce[11]. Tyle że udostępnione historykom rosyjskim i częściowo polskim dokumenty przeważnie tworzą specyficznie dozowany strumień informacji, umiejętnie ukierunkowany na potwierdzenie głównej sowieckiej, później zaś rosyjskiej tezy o wyzwoleniu Europy Centralnej spod jarzma „faszyzmu niemieckiego” i o wielkiej ofiarności Armii Czerwonej, przy równoczesnym stanowczym zaprzeczaniu tezie o tzw. nowej okupacji sowieckiej. Również we współczesnej Rosji pojawia się ostatnio nowa, bardzo niepokojąca tendencja dotycząca okresu II wojny światowej, spowodowana częściowo, jak się wydaje, ujawnieniem przez władze sowieckie i rosyjskie prawdy o Katyniu[4*]. Chodzi o oskarżenie Polski i Polaków o historyczną niewdzięczność. Wcale nie pojedynczy zwolennicy tej koncepcji twierdzą, że gdyby nie Związek Sowiecki i jego zwycięska Armia Czerwona, gdyby nie niesamowita ofiarność żołnierza sowieckiego, jego krew przelana na ziemiach polskich, Polska mogłaby się nie odrodzić albo odrodzić się w miniaturowym kształcie[12][5*].

W zasadzie nie jest to nic nowego, a raczej stara stalinowska koncepcja, tylko ubrana we współczesne szaty. Jej pochodną są oskarżenia mówiące o historycznej niezdolności Polaków do sprawiedliwej oceny stosunków polsko-sowieckich w czasie II wojny światowej oraz do trzeźwego spojrzenia na wszystko, co się działo na terenach dzisiejszej Polski siedemdziesiąt lat temu.

By można było udzielić wyczerpujących odpowiedzi na pytania związane z procesem komunizacji Polski, niezbędny jest swobodny dostęp do wszystkich archiwów rosyjskich, a przede wszystkim do Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej i archiwum FSB (byłego NKWD). Niestety ten czas jeszcze nie nadszedł. Już dziś natomiast możliwe jest – na podstawie nowych źródeł, dostępnych dopiero od kilku lat, a także moich osobistych badań w archiwach sowieckich – dokonanie oceny merytorycznej istoty sowieckiej koncepcji sowietyzacji Polski i sowieckiej polityki wobec Polski i Polaków w tym kluczowym dla losów Europy i świata okresie historii najnowszej.

Jak wspomniałem, ważną inspiracją do napisania Komunizmu po polsku była praca Krystyny Kersten Narodziny systemu władzy, z którą po raz pierwszy miałem szansę się zapoznać w okresie stanu wojennego. Książka ta, a także osobista znajomość i liczne kontakty z jej autorką przed laty zachęciły mnie do tego, by poszukać odpowiedzi na pytania: Jak postrzegano komunizm polski i problem sowietyzacji Polski w Moskwie? Jaki plan ułożono na Kremlu w celu zrealizowania tego niełatwego zadania? Pragnąłbym, aby moja praca stała się uzupełnieniem książki Krystyny Kersten, swoistym wskrzeszeniem pamięci o jej wyjątkowym dziele w czasach komunistycznej niewoli.

Moim zamiarem było pokazanie stopnia samodzielności komunistów polskich w narzucaniu polskiemu społeczeństwu totalitarnego systemu władzy. Czytelnik znajdzie ponadto odpowiedź na pytanie, czy w sprawie „wasalizacji” Polski po wojnie był możliwy jakikolwiek kompromis między polskim państwem podziemnym a Związkiem Sowieckim oraz jakie były od początku zamierzenia Stalina w sprawie polskiej, dokąd sięgały granice jego ustępliwości w sprawie sowietyzacji.

Jednym z podstawowych zadań, jakie sobie postawiłem przy pisaniu książki, było także naświetlenie polskiemu czytelnikowi tych problemów sowietyzacji, których dotychczas nie zauważała lub które pomijała historiografia polska, a które miały spory wpływ na charakter powstającego po wojnie totalitarnego państwa polskiego. Nie badano jak dotąd na przykład fenomenu masowej dezercji żołnierzy i oficerów z szeregów Armii Czerwonej na terenie Polski w celu uniknięcia powrotu do Związku Sowieckiego. Nie mniej masowym zjawiskiem wśród sowieckich żołnierzy, zwłaszcza polskiego pochodzenia, było oficjalne pozostawanie po wojnie w Polsce. Paradoksalnie właśnie ci „nowi” Polacy, głęboko wdzięczni krajowi i rodakom za szansę wyrwania się ze stalinowskiego „piekła komunistycznego”, okazali się wartościowym nośnikiem patriotycznych polskich postaw narodowościowych, swoistym surowym materiałem dla przyszłego ruchu antykomunistycznego i „Solidarności”.

Sowietyzacja Polski była przeprowadzana przeważnie polskimi rękoma, ale przebiegała pod dyktando i z wielkim wsparciem Kremla. Rok 1949 został wskazany jako zakończenie tego procesu głównie dlatego, że znamionował ostateczną nieodwracalność zmian. Komuniści do tego czasu opanowali już w pełni kluczowe instrumenty zarządzania państwem, uzyskali również dominację ideologiczną w przestrzeni publicznej po wchłonięciu PPS. Był to niewątpliwy triumf Stalina i jego polskich sprzymierzeńców.

Kolejne lata powojennej historii Polski to już zupełnie inne realia – Kreml i jego polscy poplecznicy ostatecznie zrzucili wówczas maskę liberalnych komunistów i przystąpili do budowania w Polsce wciąż jeszcze nieco zmodernizowanej (łagodniejszej) kopii stalinowskiego ustroju totalitarnego, ale z coraz bardziej ograniczaną wolnością jednostki, absolutną wszechwładzą tajnych służb i ideologiczną dominacją partii komunistycznej.

Pojawienie się na rynku wydawniczym niniejszej książki stało się możliwe dzięki inicjatywie Wydawnictwa Literackiego, za co jestem bardzo wdzięczny. Dziękuję również za cenne uwagi i krytykę profesorom Andrzejowi Paczkowskiemu i Zdzisławowi Julianowi Winnickiemu. Przy czym profesor Winnicki już od lat osiemdziesiątych jest pierwszym czytelnikiem i srogim krytykiem wszystkich moich prac.

Żonie Tatianie i dzieciom Tomaszowi, Soni i Nikołajowi należą się podziękowania za stworzenie ciepłej rodzinnej atmosfery w domu, umożliwiającej mi pracę nad książką.

Przypisy

Wstęp

[1]Конференция союзников в Петрограде в 1917 году, Красный архив, 1927, t. 1, s. 42.

[2]Гриф секретности снят Потери вооружённых сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах. Стратегическое исследование, Москва 1993, s. 325.

[3] K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Warszawa 1990, s. 4.

[4] Taż, Jałta w polskiej perspektywie, Londyn–Warszawa 1989.

[5] A. Skrzypek, Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie, Pułtusk 2002.

[6] R. Raack, Polska i Europa w planach Stalina, Warszawa 1997.

[7] A. Paczkowski, Stanisław Mikołajczyk, czyli klęska realisty (zarys biografii politycznej), Warszawa 1991; tenże, Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski: szkice do portretu PRL, Kraków 1999; tenże, Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, Warszawa 2009.

[8] M. Golon, Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945–1947, Toruń 2001; tenże, Ambasadorowie Stalina – radzieccy dyplomaci w Europie Środkowo-Wschodniej i na Bałkanach w latach 1944–1953, Olsztyn 2005; M. Krogulski, Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1944–1956, Warszawa 2000; tenże, Armia Radziecka w Polsce 1944–1956. Dokumenty i materiały, Warszawa 2003.

[9] W. Zubok, K. Pleszakow, Zimna wojna zza kulis Kremla. Od Stalina do Chruszczowa, Warszawa 1999; Н.В. Петров, По сценарию Сталина. Роль органов НКВД-МГБ СССР в советизации стран Центральной и Восточной Европы. 1945–1953 гг., Москва 2011 (wyd. pol.: Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945–1953, Warszawa 2013).

[10]НКВД и польское подполье. 1944–1945 (по особым папкам Сталина). Сбоpник документов. Состaвитель Носкова А.Ф., Москва 1994; Органы Государственной Безопасности СССР в годы Великой Отечественной Войны, t. 1, kниги 1–2, Москва 1995; СССР – Польша. Механизмы подчинения, 1944–1949, Москва 1995; Восточная Европа в документах российских архивов 1944–1948, tомы 1–2, Москва–Новосибирск 1997; Советский фактор в Восточной Европе, 1944–1953, tом 1: 1944–1948. Документы, Москва 1999; Центральная Европа в документах в российских архивах, 1949–1953, Москва–Новосибирск 2002; НКВД – МВД СССР в борьбе с бандитизмом и вооружённым националистическим подпольем на Западной Украине, Западной Белоруссии и Прибалтике (1939–1956 гг). Сборник документов. Составители Владимирец Н.И. и Кокурин А.И., Москва 2008; Секреты польской политики. Сборник документов (1939–1945), Ред. Соцков Л.Ф., Москва 2009.

[11]Polska–ZSRR. Struktury podległości, pod red. A. Paczkowskiego.

[12] А.Б. Мартиросян, На пути к мировой войне, Москва 2008, s. 241.

[1*] Gwoli sprawiedliwości odnotujmy, że według Milovana Đilasa wielokrotnie później bardzo żałował, iż nie doprowadził do okupacji Finlandii i nie skomunizował tego kraju – M. Đilas, Biesiedy so Stalinom, Moskwa 1998.

[2*] Stalin użył tego określenia podczas rozmowy ze Stanisławem Mikołajczykiem na Kremlu w sierpniu 1944 roku w odniesieniu do pokonanych Niemiec, uspokajając swego rozmówcę co do ewentualnej komunizacji wschodnich Niemiec. W sowieckiej wersji zapisu tej rozmowy podobnych słów Stalina brak.

[3*] Przypisy bibliograficzne znajdują się na s. 421–438.

[4*] Obecnie w Rosji panuje przekonanie, że ujawnienie dokumentów katyńskich nie było konieczne, że dokonano tego w okresie chwilowej słabości Rosji. Dziś do podobnej pomyłki, tym razem w kwestii powstania warszawskiego, nikt już nie dopuści. Tym bardziej że skala tragedii warszawskiej (pod względem liczby ofiar) wielokrotnie przewyższa skalę tragedii katyńskiej.

[5*] W walkach na ziemiach dzisiejszej Polski zginęło według oficjalnej statystyki sowieckiej ponad 600 tys. sowieckich żołnierzy.