Krystyna Skarbek. Królowa antyniemieckiego podziemia czy zdrajczyni? - ebook

Od Autora

Od Autora

Poznaw­szy dzieje Kry­styny Skar­bek, można by odnieść wra­że­nie, że próba rekon­struk­cji jej życia przy­nosi wię­cej pytań niż odpo­wie­dzi. Przez wiele lat to nazwi­sko było w naszym kraju prak­tycz­nie nie­znane; mało kto wie­dział o jej wojen­nych zasłu­gach. Prze­ciętny uczeń szkoły śred­niej, zapy­tany o boha­ter­skich Pola­ków, któ­rzy zasłu­żyli się w walce z hitle­row­cami na wojen­nych fron­tach, wymieni pew­nie gene­ra­łów Sikor­skiego i Maczka. Wspo­mni ewen­tu­al­nie o lot­ni­kach z roz­sła­wio­nego książką Arka­dego Fie­dlera Dywi­zjonu 303. Może jesz­cze przyjdą mu na myśl kryp­to­lo­dzy, któ­rzy roz­szy­fro­wali tajem­nicę nie­miec­kiej Enigmy, ale kon­kret­nych nazwisk raczej nie poda.

Od pew­nego jed­nak czasu o Kry­sty­nie Skar­bek zro­biło się gło­śno. W mediach poja­wiła się infor­ma­cja o fil­mie, jaki ma nakrę­cić Agnieszka Hol­land, choć na razie ten pro­jekt utknął chyba w jakiejś szu­fla­dzie; podob­nie zresztą jak zło­żony na Woro­ni­cza sce­na­riusz serialu o losach „ulu­bio­nej agentki Chur­chilla”. Bar­dzo trudno zna­leźć mate­riały doku­men­tu­jące jej ist­nie­nie – w końcu szpie­dzy byli szko­leni tak, aby nie pozo­sta­wiać po sobie żad­nych śla­dów. Począt­kowo wszystko, co udało mi się zna­leźć, to były rap­tem dwa ręcz­nie napi­sane przez nią listy.

Dokładne odtwo­rze­nie losów Kry­styny Skar­bek bar­dzo utrud­niają braki w doku­men­ta­cji archi­wal­nej, ponie­waż wiele z tych doku­men­tów ule­gło – czy to przy­pad­ko­wemu, czy też inten­cjo­nal­nemu – znisz­cze­niu w cza­sie dzia­łań wojen­nych 1939–1945. Jakby słowa Win­stona Chur­chilla: „A teraz pod­pal­cie Europę!” miały się oka­zać pro­ro­cze! Tym zda­niem pre­mier Wiel­kiej Bry­ta­nii, w nocy z 16 na 17 lipca 1940 roku, dał sygnał do utwo­rze­nia Spe­cial Ope­ra­tions Exe­cu­tive, czyli Kie­row­nic­twa Ope­ra­cji Spe­cjal­nych (SOE). Rów­nie dosłow­nie potrak­to­wano potem doku­men­ta­cję: spa­lono ją, by nie zostało zbyt wiele śla­dów tej – jak sam bry­tyj­ski pre­mier sar­ka­stycz­nie to ujął – „nie­dżen­tel­meń­skiej wojny”. Pod­czas zamy­ka­nia sie­dziby SOE w Lon­dy­nie pośpiesz­nie opróż­niano biura i pozby­wano się całych stert papie­rów, które nagro­ma­dziły się przez tych pięć gorącz­ko­wych, ner­wo­wych lat. Wyrzu­cano je, czę­sto bez prze­glą­da­nia albo wręcz urzą­dza­jąc zawody, kto pierw­szy wypełni kubeł na śmieci. Sie­dzi­bom zamiej­sco­wym naka­zano ode­słać doku­menty, które jesz­cze ist­niały i mogły mieć jakie­kol­wiek zna­cze­nie. Wiele z archi­wa­liów nie prze­trwało więc wojny; zostały spa­lone przez zapo­bie­gli­wych agen­tów.

Czy jest szansa, że kie­dyś odnajdą się jakieś zapo­mniane a oca­lałe doku­menty? To mało praw­do­po­dobne, bo w lutym 1946 roku, zale­d­wie mie­siąc po połą­cze­niu SOE i SIS, w daw­nej sie­dzi­bie na Baker Street wybuchł pożar, który doszczęt­nie znisz­czył całe pię­tro. Poja­wiły się spe­ku­la­cje, że łatwo­palny mate­riał został tam z pre­me­dy­ta­cją pod­ło­żony i wiele wska­zuje na to, że to słuszna hipo­teza. Któż jed­nak w gorącz­ko­wej atmos­fe­rze tam­tego okresu mógł wie­dzieć, co było choćby w poło­wie tych akt?

Jeżeli w isto­cie pró­bo­wano wtedy pozbyć się jakichś sekre­tów naj­wyż­szej wagi, to powo­dze­nie takich dzia­łań mogło być co naj­wy­żej dzie­łem przy­padku. Wete­ran SOE, Angus Fyffe, sfor­mu­ło­wał podej­rze­nie, które wcale nie wydaje się bez­pod­stawne:

„Nie mogłem uwie­rzyć, że archi­wum znisz­czono spe­cjal­nie, a jed­no­cze­śnie wie­dzia­łem o doku­men­tach, które były ist­nymi bom­bami zega­ro­wymi. Może i ist­nieje jakaś przy­czyna wybuch­nię­cia tego pożaru, sam nie wiem, ale wcale bym się nie zdzi­wił, gdyby znisz­czono je spe­cjal­nie”¹.

Tak czy ina­czej, pożar na Baker Street stał się być może odpo­wied­nim zakoń­cze­niem dla histo­rii, która roz­po­częła się pięć lat wcze­śniej roz­ka­zem Win­stona Chur­chilla, aby „pod­pa­lić Europę”. Oce­nia się, że utra­cono w ten spo­sób około 85% zaso­bów, jakie w Lon­dy­nie udało się zgro­ma­dzić. Przez wiele dzie­się­cio­leci nawet te smętne resztki akt, które oca­lały, pozo­sta­wały utaj­nione.

Dopiero od 2003 roku zaczęto je udo­stęp­niać bada­czom, ale też nie wszyst­kie. Skąpe mate­riały o Kry­sty­nie Skar­bek, ozna­czone sygna­turą: HS 9/612, prze­cho­wy­wane w Archi­wum Naro­do­wym (The Natio­nal Archi­ves) w Lon­dy­nie, w nie­wiel­kim stop­niu rzu­cają świa­tło na jej wojenną dzia­łal­ność. Sprawy nie uła­twia fakt, że Kry­styna posłu­gi­wała się wie­loma doku­men­tami na różne nazwi­ska, takie jak: Kry­styna Giżycka, Chri­stine Gra­nville, Pau­line Armand, Zofia Andrze­jew­ska czy Maria Kamiń­ska, lub pseu­do­ni­mami: „Madame Mar­chand”, „Folk­stone” czy „Mucha”.

Archiwa bry­tyj­skiego wywiadu – zgod­nie z obo­wią­zu­ją­cymi w tej służ­bie zasa­dami – pozo­stają tajne przez 75 lat od śmierci agenta, chyba że on sam, za życia, ujawni dane o swej wywia­dow­czej prze­szło­ści. Nawet jed­nak w takim przy­padku ujaw­niane archi­wa­lia pod­le­gają restryk­cyj­nemu ocen­zu­ro­wa­niu.

Rów­nież komu­ni­styczna ojczy­zna Kry­styny nie miała żad­nego inte­resu w tym, aby hołu­bić i sta­wiać na pie­de­stale angiel­ską agentkę, która w nowej, zim­no­wo­jen­nej Euro­pie mogła ponow­nie ode­grać istotną rolę. Takim ludziom raczej odbie­rano pol­skie oby­wa­tel­stwo (jak na np. gene­ra­łowi Ander­sowi), niż obsy­py­wano zaszczy­tami i umiesz­czano w pan­te­onie naro­do­wych boha­te­rów. W efek­cie o hra­biance Skar­bek w Pol­sce prak­tycz­nie zapo­mniano.

Dopiero kilka lat temu zain­te­re­so­wa­nie jej osobą odżyło; być może dla­tego, że Andrzej Kower­ski, główny orę­dow­nik obrony jej imie­nia, od końca lat 80. spo­czywa u boku swo­jej uko­cha­nej na lon­dyń­skim cmen­ta­rzu Ken­sal Green. Teraz ich – już wiecz­nej – miło­ści strzeże ulu­biony ryn­graf Kry­styny z jasno­gór­ską Czarną Madonną, który przy­ja­ciele umie­ścili na nagrobku.

Ta książka nie jest bio­gra­fią; to raczej opo­wieść o kobie­cie, która chciała żyć na swo­ich warun­kach, i o cza­sach, w jakich przy­szło jej umrzeć. Była dumna, chciała być nie­za­leżna, a histo­rie takich ludzi rzadko koń­czą się happy endem. Wsze­lako śle­dząc losy Kry­styny Skar­bek, jed­nego można być pew­nym: była posta­cią nie­tu­zin­kową. Dla­czego szpie­go­wała? Wyłącz­nie dla pie­nię­dzy? Z miło­ści do ojczy­zny? A może rację miały angiel­skie bru­kowce, gdy po jej tra­gicz­nej śmierci w 1952 roku biły w oczy wiel­kimi nagłów­kami: „As wywiadu, który szpie­guje dla każ­dego i w każ­dej woj­nie!”?

Na to pyta­nie Czy­tel­nicy muszą sobie odpo­wie­dzieć sami.

Korzy­sta­jąc z tej spo­sob­no­ści, chciał­bym podzię­ko­wać Kata­rzy­nie Rokic­kiej za pomoc w prze­tłu­ma­cze­niu z języka angiel­skiego doku­men­tów, do któ­rych udało mi się dotrzeć. Bez Niej ta książka nie powsta­łaby tak szybko ani w takim kształ­cie.

Świ­no­uj­ście, 2013

1. D. Staf­ford, Tajny agent. Praw­dziwa histo­ria ukry­tej wojny z Hitle­rem, przeł. M. Łakomy, War­szawa 2007, s. 317.