W obliczu wojny. Polski wywiad wojskowy na hitlerowskie Niemcy 1933-1939 - ebook

WSTĘP

Wstęp

Po doj­ściu w Niem­czech w 1933 r. do wła­dzy par­tii naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nej poło­że­nie poli­tyczne i woj­skowe II Rze­czy­po­spo­li­tej sta­wało się stop­niowo coraz bar­dziej nie­ko­rzystne. Powo­dem tego było dąże­nie III Rze­szy do zmiany powo­jen­nego ładu w Euro­pie oraz roz­bu­dowy na nie­spo­ty­kaną dotąd skalę wła­snego poten­cjału mili­tar­nego, co miało uła­twić eks­pan­sję tery­to­rialną.

Odrzu­ce­nie pro­po­zy­cji, a następ­nie żądań Ber­lina godzą­cych w suwe­ren­ność pań­stwa pol­skiego uru­cho­miło łań­cuch wyda­rzeń, które dopro­wa­dziły do wybu­chu wojny. Klu­czowe oka­zało się – o czym nie można zapo­mi­nać – sta­no­wi­sko zajęte przez Zwią­zek Sowiecki, wrogo odno­szący się do bur­żu­azyj­nej Pol­ski. Poro­zu­mie­nie Moskwy z Ber­li­nem w 1939 r. poprzez zawar­cie układu Rib­ben­trop-Moło­tow _de facto_ prze­są­dziło o agre­sji III Rze­szy na II Rzecz­po­spo­litą i roz­pę­ta­niu kolej­nej wojny świa­to­wej. Pol­ska nie była w sta­nie zapo­biec zbli­że­niu nie­miecko-sowiec­kiemu, nawet gdyby dys­po­no­wała odpo­wied­nimi infor­ma­cjami na ten temat. Mogłaby nato­miast z całą pew­no­ścią lepiej przy­go­to­wać się na taki roz­wój wyda­rzeń i w efek­cie ogra­ni­czyć tra­giczne kon­se­kwen­cje wrze­śnia 1939 r.

Inten­sywne dzia­ła­nia wywia­dow­cze, mające na celu przede wszyst­kim roz­po­zna­nie stop­nia zagro­że­nia ze strony III Rze­szy i przy­go­to­wań wojen­nych tego pań­stwa, pro­wa­dził Oddział II Sztabu Głów­nego Woj­ska Pol­skiego¹, który był scen­tra­li­zo­wa­nym, mocno roz­bu­do­wa­nym i jed­no­cze­śnie nowo­cze­snym apa­ra­tem infor­ma­cyj­nym. Wokół niego naro­sło wiele mitów, uprosz­czeń i nega­tyw­nych ocen. Nie będzie nato­miast zbyt­nią prze­sadą stwier­dze­nie, iż pol­ski wywiad woj­skowy w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym nale­żał do jed­nych z naj­le­piej dzia­ła­ją­cych służb spe­cjal­nych. Jego geneza sięga jesieni 1918 r., kiedy roz­po­czął się pro­ces odbu­dowy nie­pod­le­głej II Rze­czy­po­spo­li­tej. Wraz z powsta­niem Woj­ska Pol­skiego i powo­ła­niem Sztabu Gene­ral­nego została mu pod­po­rząd­ko­wana służba infor­ma­cyjno-wywia­dow­cza, która była sys­te­ma­tycz­nie roz­bu­do­wy­wana oraz udo­sko­na­lana. Kie­row­ni­cze sta­no­wi­ska w cen­trali, jak i w struk­tu­rach tere­no­wych Oddziału II SGWP, spra­wo­wały osoby wywo­dzące się przede wszyst­kim z Legio­nów Pol­skich, Pol­skiej Orga­ni­za­cji Woj­sko­wej i mające za sobą służbę w armiach zabor­czych. To dzięki patrio­tycz­nemu wycho­wa­niu, zdol­no­ściom i doświad­cze­niu zdo­by­temu w kon­spi­ra­cyj­nym ruchu nie­pod­le­gło­ścio­wym, a także poświę­ce­niu pra­cu­ją­cych w nim ofi­ce­rów i pra­cow­ni­ków cywil­nych wywiad woj­skowy II Rze­czy­po­spo­li­tej był spraw­nie dzia­ła­ją­cym apa­ra­tem infor­ma­cyj­nym, odno­szą­cym na taj­nym fron­cie znaczne suk­cesy.

Do głów­nych zadań Oddziału II nale­żało sys­te­ma­tyczne prze­ka­zy­wa­nie naczel­nym wła­dzom woj­sko­wym infor­ma­cji mili­tar­nych, poli­tycz­nych oraz gospo­dar­czych doty­czą­cych Nie­miec. Istotne zna­cze­nie miało nie tylko zapew­nie­nie sta­łego dopływu wia­do­mo­ści, ale też ich dogłębna ana­liza, a następ­nie wła­ściwe wyko­rzy­sta­nie przez czyn­niki decy­zyjne w War­sza­wie. Należy zauwa­żyć, iż decy­du­jące zda­nie co do oceny stanu bez­pie­czeń­stwa pań­stwa i real­nego stop­nia zagro­że­nia nie­miec­kiego nie leżało jedy­nie w gestii cen­trali wywiadu. Ważną rolę w tej kwe­stii odgry­wało Mini­ster­stwo Spraw Zagra­nicz­nych. Nie­stety, pomię­dzy tymi insty­tu­cjami nie­jed­no­krot­nie bra­ko­wało koor­dy­na­cji dzia­łań, co było szcze­gól­nie widoczne u progu II wojny świa­to­wej. Ogra­ni­cze­nie w tym zakre­sie roli „dwójki” – jak potocz­nie okre­ślano pol­ski wywiad woj­skowy w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym – sta­no­wiło poważny błąd.

Oddział II SGWP naj­więk­sze suk­cesy odno­sił na kie­runku nie­miec­kim. Zali­czyć do nich należy nie tylko pozna­nie tajem­nicy Enigmy, którą przed wybu­chem II wojny świa­to­wej czy­tali wyłącz­nie Polacy, ale rów­nież dzia­łal­ność w latach 1926–1934 ber­liń­skiej pla­cówki „In.3” kie­ro­wa­nej przez mjr. Jerzego Sosnow­skiego. Dzięki zwer­bo­wa­nej przez niego żeń­skiej sieci agen­tu­ral­nej „dwójka” prze­nik­nęła do cen­tral­nej insty­tu­cji woj­sko­wej Rze­szy Nie­miec­kiej, jaką było Mini­ster­stwo Reich­swehry, czego w póź­niej­szym cza­sie – pomimo podej­mo­wa­nych prób – nie udało się powtó­rzyć. Kolejne bły­sko­tliwe przed­się­wzię­cie to akcja „Wózek” pro­wa­dzona przez Eks­po­zy­turę nr 3 w Byd­gosz­czy, pole­ga­jąca na bada­niu zawar­to­ści nie­miec­kich prze­sy­łek prze­wo­żo­nych tran­zy­tem kole­jo­wym z innych czę­ści Nie­miec do Prus Wschod­nich i W.M. Gdań­ska. W końcu sygna­li­zo­wa­nie od połowy lat trzy­dzie­stych nara­sta­nia groźby wybu­chu wojny oraz poda­nie rejo­nów kon­cen­tra­cji jed­no­stek nie­miec­kich i przy­bli­żo­nego ter­minu agre­sji III Rze­szy na Pol­skę.

Nie ozna­cza to, że „dwójka” pra­co­wała ide­al­nie i nie popeł­niała poważ­nych błę­dów, będą­cych prze­cież nie­od­łącz­nym ele­men­tem funk­cjo­no­wa­nia służb wywia­dow­czych. Wyni­kały one głów­nie z nie­do­cią­gnięć orga­ni­za­cyj­nych i kwe­stii per­so­nal­nych, nie­wła­ści­wych decy­zji oraz ogra­ni­czeń finan­so­wych, jak też zwy­kłego braku szczę­ścia. Do naj­więk­szych pora­żek Oddziału II na kie­runku nie­miec­kim należy zali­czyć przede wszyst­kim nie­roz­po­zna­nie w 1939 r. zwrotu w poli­tyce Nie­miec wobec Związku Sowiec­kiego, co w efek­cie dopro­wa­dziło do IV roz­bioru Pol­ski. Błę­dem był brak poważ­nych ana­liz doty­czą­cych zamie­rzeń sojusz­ni­ków zachod­nich w odnie­sie­niu do pań­stwa pol­skiego, a prze­cież zobo­wią­za­nia sojusz­ni­cze Wiel­kiej Bry­ta­nii oraz Fran­cji w istotny spo­sób deter­mi­no­wały decy­zje podej­mo­wane przez naczelne wła­dze II Rze­czy­po­spo­li­tej.

Cie­niem na wywia­dzie woj­sko­wym Pol­ski kła­dzie się nie­znisz­cze­nie akt znaj­du­ją­cych się w For­cie Legio­nów, które po kapi­tu­la­cji War­szawy w 1939 r. prze­jęte zostały przez nie­miec­kie służby spe­cjalne. To nie­do­pusz­czalne i tra­giczne w skut­kach postę­po­wa­nie poważ­nie obciąża ówcze­sne kie­row­nic­two „dwójki”. Efek­tem tego kar­dy­nal­nego zanie­dba­nia była śmierć wielu pra­cow­ni­ków i współpra­cow­ni­ków Oddziału II SGWP, któ­rzy na pod­sta­wie prze­ję­tych doku­men­tów zostali aresz­to­wani przez Niem­ców i ska­zani na karę śmierci². W posia­da­nie tych nie­zwy­kle waż­nych mate­ria­łów per­so­nal­nych, orga­ni­za­cyj­nych i ewi­den­cyj­nych weszły nie tylko służby spe­cjalne III Rze­szy, ale póź­niej rów­nież sowiec­kie za pośred­nic­twem pod­po­rząd­ko­wa­nych im orga­nów infor­ma­cyj­nych Pol­ski Ludo­wej, które wyko­rzy­sty­wały je do repre­sjo­no­wa­nia i wer­bunku ujaw­nio­nych pra­cow­ni­ków i agen­tury przed­wo­jen­nej „dwójki”.

Chluby pol­skiemu wywia­dowi na pewno nie przy­nosi sprawa mjr. Sosnow­skiego. Kie­row­nik pla­cówki wywiadu stra­te­gicz­nego w Ber­li­nie, jeden z naj­lep­szych ofi­ce­rów Oddziału II SGWP, został oskar­żony o współ­pracę z nie­miec­kim kontr­wy­wia­dem i następ­nie na pod­sta­wie wąt­pli­wych dowo­dów ska­zany w pro­ce­sie poszla­ko­wym na wie­lo­let­nie wię­zie­nie. Rów­nież oskar­że­nia for­mu­ło­wane przez byłych ofi­ce­rów Refe­ratu „Wschód” (stra­te­giczny wywiad na ZSRS): mjr. Tade­usza Nowiń­skiego i kpt. Jerzego Nie­zbrzyc­kiego, o brak odpo­wied­niego nad­zoru ze strony kie­row­nic­twa nad dzia­łal­no­ścią wywia­dow­czą na Niemcy i jed­no­cze­śnie pod adre­sem szefa eks­po­zy­tury byd­go­skiej mjr. Jana Życho­nia, iż był „narzę­dziem” Abwehry, które zna­la­zły swój epi­log w 1943 r. przed Mor­skim Sądem Wojen­nym w Lon­dy­nie, kładą się cie­niem na doko­na­niach „dwójki”.

Dzia­łal­ność służb spe­cjal­nych zawsze budziła sze­ro­kie zain­te­re­so­wa­nie. Z reguły była i jest postrze­gana przez pry­zmat ich spek­ta­ku­lar­nych suk­ce­sów lub pora­żek. Zain­te­re­so­wa­nia czy­tel­ni­ków nie wzbu­dzają jed­nak wpro­wa­dzane zmiany orga­ni­za­cyjne, mono­tonne instruk­cje pracy, lecz bio­gra­fie pra­cow­ni­ków kadro­wych i agen­tów – w szcze­gól­no­ści tych, któ­rzy swo­imi doko­na­niami wpły­nęli na zmianę biegu histo­rii. Fascy­nują także bły­sko­tliwe ope­ra­cje służb wywia­dow­czych czy kontrwywia­dow­czych, przy­go­to­wy­wane i pro­wa­dzone nie­jed­no­krot­nie przez wiele lat przy zaan­ga­żo­wa­niu znacz­nych środ­ków. Na ogół powszechne wyobra­że­nie o pracy w wywia­dzie spro­wa­dza się do mnie­ma­nia o jego nie­mal nie­ogra­ni­czo­nych moż­li­wo­ściach, dużych pie­nią­dzach, wystaw­nym życiu i pięk­nych kobie­tach. Rze­czy­wi­stość jest jed­nak bar­dziej skom­pli­ko­wana. Praca ta pole­gała bowiem przede wszyst­kim na żmud­nych ana­li­zach napły­wa­ją­cego do cen­trali mate­riału doty­czą­cego poten­cjału mili­tar­nego wro­giego pań­stwa i pro­wa­dzo­nych w tere­nie obser­wa­cjach oraz utrzy­my­wa­niu kon­tak­tów z agen­tami, co w każ­dej chwili mogło skoń­czyć się zatrzy­ma­niem przez funk­cjo­na­riu­szy obcego kontr­wy­wiadu, sto­su­ją­cych nie­kiedy wyra­fi­no­wane i bez­względne metody dzia­ła­nia. Taka sytu­acja pro­wa­dziła bar­dzo czę­sto do wypa­le­nia psy­chicz­nego i w rezul­ta­cie popeł­nia­nia przez rezy­denta błę­dów. W efek­cie koń­czyło się to jego aresz­to­wa­niem, o ile wcze­śniej nie został przez cen­tralę odwo­łany z „terenu”. Nie ozna­cza to jed­nak, że pol­ski wywiad woj­skowy nie prze­pro­wa­dzał w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym – o czym już wspo­mniano – bły­sko­tli­wych ope­ra­cji wywia­dow­czych prze­ciwko Niem­com. Wiele z nich zasłu­guje, podob­nie jak doko­na­nia ofi­ce­rów i osób współ­pra­cu­ją­cych z „dwójką”, na oddzielną książkę lub sta­nowi gotowy mate­riał na sce­na­riusz filmu szpie­gow­skiego.

W ostat­nich latach wyraź­nie widać wzrost zain­te­re­so­wa­nia nie tylko pro­fe­sjo­na­li­stów, ale rów­nież pasjo­na­tów histo­rii dzie­jami pol­skiego wywiadu woj­sko­wego w dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym, w tym także w odnie­sie­niu do dzia­łań pro­wa­dzo­nych na kie­runku nie­miec­kim, co znaj­duje odzwier­cie­dle­nie w licz­nych publi­ka­cjach. Wiele jed­nak węzło­wych kwe­stii z zakresu tej pro­ble­ma­tyki nie zostało w dal­szym ciągu wyja­śnio­nych. Doty­czy to na przy­kład spraw zwią­za­nych ze spo­so­bem pro­wa­dze­nia nie­któ­rych ope­ra­cji, podej­mo­wa­nia decy­zji przez kie­row­nic­two wywiadu, poli­tyki kadro­wej czy też orga­ni­za­cji służby. Inne wyma­gają nowego naświe­tle­nia ze względu na szer­szy dostęp do mate­ria­łów archi­wal­nych oraz jed­no­stronne przed­sta­wia­nie do tej pory dzia­łal­no­ści „dwójki”. Poważ­nym utrud­nie­niem w pro­wa­dze­niu badań nad funk­cjo­no­wa­niem Oddziału II jest spe­cy­fika pracy wywia­dow­czej oraz brak peł­nej doku­men­ta­cji, która ule­gła znisz­cze­niu lub też w dal­szym ciągu z róż­nych powo­dów nie jest dostępna dla bada­czy. Przez dłu­gie lata postę­powi prac zapewne nie sprzy­jał rów­nież nega­tywny odbiór spo­łeczny insty­tu­cji służb spe­cjal­nych oraz ludzi z nimi zwią­za­nych, co jed­nak w ostat­nim cza­sie ulega zmia­nie.

Celem mono­gra­fii jest przed­sta­wie­nie uwa­run­ko­wań, orga­ni­za­cji i dzia­łal­no­ści Oddziału II Sztabu Głów­nego WP na III Rze­szę w latach 1933–1939. Zasad­ni­czym przed­mio­tem ana­lizy stało się omó­wie­nie funk­cjo­no­wa­nia wywiadu głę­bo­kiego pro­wa­dzo­nego przez umiej­sco­wiony w struk­tu­rze cen­trali Refe­rat „Zachód”, jak też wywiadu płyt­kiego reali­zo­wa­nego przez eks­po­zy­tury tere­nowe oraz naświe­tle­nie pracy komó­rek zaj­mu­ją­cych się ana­li­zo­wa­niem infor­ma­cji napły­wa­ją­cych do cen­trali na temat Nie­miec. Nie pomi­nięto kwe­stii zwią­za­nych z dzia­łal­no­ścią woj­sko­wej pla­cówki dyplo­ma­tycz­nej w Ber­li­nie, która pomimo że nie zaj­mo­wała się orga­ni­zo­wa­niem prac o cha­rak­te­rze wywia­dow­czym, to jed­nak odgry­wała nie­zwy­kle ważną rolę w prze­ka­zy­wa­niu wia­do­mo­ści o poten­cjale mili­tar­nym oraz poli­tyce zagra­nicz­nej i sytu­acji wewnętrz­nej III Rze­szy. Te infor­ma­cje w połą­cze­niu z danymi uzy­ski­wa­nymi przez wywiad i radio­wy­wiad umoż­li­wiały dogłębną ocenę moż­li­wo­ści woj­sko­wych oraz – co było szcze­gól­nie pożą­dane – zamie­rzeń pań­stwa nie­miec­kiego, wrogo odno­szą­cego się do Pol­ski. Bez uka­za­nia efek­tów dzia­łal­no­ści ber­liń­skiego atta­chatu obraz roz­po­zna­nia Nie­miec przez Oddział II byłby nie­pełny. W pracy omó­wiono rów­nież bar­dzo ważną kwe­stię współ­pracy wywia­dow­czej i ewi­den­cyj­nej pol­skiego wywiadu woj­sko­wego ze służ­bami spe­cjal­nymi innych państw, w tym sojusz­ni­czych, w odnie­sie­niu do III Rze­szy, która przy­czy­niła się w istotny spo­sób do roz­po­zna­nia nara­sta­ją­cego zagro­że­nia wojen­nego. Nie­zbędne było odnie­sie­nie się także do współ­pracy „dwójki” z apa­ra­tem wywia­dow­czym Straży Gra­nicz­nej. Wywiad tej for­ma­cji zaj­mo­wał się przede wszyst­kim zwal­cza­niem prze­mytu oraz prze­stępstw karno-skar­bo­wych, wyko­nu­jąc jed­nak zada­nia spe­cjalne na rzecz Oddziału II, zwią­zane głów­nie z roz­po­zna­niem przed­pola i reali­za­cją kon­kret­nych zle­ceń. Uka­zano też – o ile było to nie­zbędne dla pracy wywia­dow­czej – kon­takty z orga­nami poli­cji oraz wła­dzami admi­ni­stra­cyj­nymi.

Należy pod­kre­ślić, iż jako główny cel autor posta­wił sobie przed­sta­wie­nie wie­dzy, jaką dys­po­no­wał Oddział II SGWP na temat remi­li­ta­ry­za­cji Rze­szy Nie­miec­kiej, a w szcze­gól­no­ści odbu­dowy potęgi mili­tar­nej i inten­syw­nie pro­wa­dzo­nych przy­go­to­wań do wojny. Obraz ten nie był pełny, ponie­waż pol­ski wywiad woj­skowy nie miał po 1934 r. nie tylko dostępu do wielu klu­czo­wych infor­ma­cji o zna­cze­niu stra­te­gicz­nym ze względu na brak agen­tury w new­ral­gicz­nych struk­tu­rach pań­stwa rzą­dzo­nego przez naro­do­wych socja­li­stów, ale także pre­cy­zyj­nych danych o fak­tycz­nym poten­cjale i orga­ni­za­cji Wehr­machtu.

Do ści­słych kwe­stii będą­cych przed­mio­tem badań należą odpo­wie­dzi na nastę­pu­jące pyta­nia: Jakie były moż­li­wo­ści pro­wa­dze­nia prac wywia­dow­czych w III Rze­szy? Jak wyglą­dała orga­ni­za­cja i obsada per­so­nalna wywiadu woj­sko­wego w latach trzy­dzie­stych XX w.? Jakie były efekty dzia­łal­no­ści wywia­dow­czo-infor­ma­cyj­nej Oddziału II na kie­runku nie­miec­kim od 1933 do 1939 r.? W jakim stop­niu zmiany kadrowe, które nastą­piły przed wybu­chem wojny, przy­czy­niły się do osła­bie­nia efek­tyw­no­ści dzia­łań pol­skiego wywiadu? Czy „dwójka” została nale­ży­cie przy­go­to­wana do pracy w warun­kach wojen­nych? Jak wyglą­dała i jakie miała zna­cze­nie współ­praca ze służ­bami spe­cjal­nymi innych państw? Autor sta­rał się rów­nież odpo­wie­dzieć na pyta­nie, w jakim zakre­sie naczelne wła­dze woj­skowe II Rze­czy­po­spo­li­tej były infor­mo­wane o nie­miec­kich przy­go­to­wa­niach wojen­nych? Do waż­niej­szych zagad­nień nale­żało także wyja­śnie­nie, czy wia­do­mo­ści uzy­ski­wane przez Oddział II zostały nale­ży­cie wyko­rzy­stane przez czyn­niki poli­tyczne i woj­skowe?

Ramy chro­no­lo­giczne pracy obej­mują okres sied­miu lat – od 1933 do 1939 r. Cezurę począt­kową sta­nowi prze­ję­cie wła­dzy w Niem­czech przez par­tię naro­do­wo­so­cja­li­styczną, która na sze­roką skalę pod­jęła dzia­ła­nia na rzecz remi­li­ta­ry­za­cji pań­stwa. Rządy Adolfa Hitlera dopro­wa­dziły do wej­ścia na drogę inten­syw­nych zbro­jeń, prze­bu­dowy wewnętrz­nej Rze­szy oraz utwo­rze­nia potęż­nych sił zbroj­nych, mają­cych być atu­tem w pla­no­wa­nych roz­gryw­kach poli­tycz­nych na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej. Wyda­rze­nia te zmu­siły Oddział II do zin­ten­sy­fi­ko­wa­nia dzia­łal­no­ści wywia­dow­czej na kie­runku nie­miec­kim i stop­nio­wej roz­bu­dowy apa­ratu obser­wa­cyjno-infor­ma­cyj­nego. Wybór cezury koń­co­wej był oczy­wi­sty – sta­nowi ją agre­sja Wehr­machtu na Pol­skę 1 wrze­śnia 1939 r., co zapo­cząt­ko­wało nowy okres w funk­cjo­no­wa­niu pol­skiego wywiadu woj­sko­wego.

Pre­zen­to­wana mono­gra­fia jest próbą nowego, cało­ścio­wego uję­cia tematu dzia­łal­no­ści wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej na III Rze­szę. Należy zazna­czyć, że wcze­śniej pro­ble­ma­tyka ta była już podej­mo­wana w pol­skiej histo­rio­gra­fii. Trzeba przede wszyst­kim wspo­mnieć pio­nier­skie prace Leszka Gondka³ i Wła­dy­sława Koza­czuka⁴, które ode­grały zna­czącą rolę w bada­niach nad pol­sko-nie­miec­kimi zma­ga­niami na taj­nym fron­cie. Szcze­gól­nie pierw­sze z wymie­nio­nych opra­co­wań, dobrze przy­jęte przez nie­któ­rych żyją­cych jesz­cze wów­czas ofi­ce­rów pol­skiego wywiadu woj­sko­wego na obczyź­nie, zawiera wiele usta­leń, które do dziś pozo­stają aktu­alne.

Dzia­łal­no­ścią wywia­dow­czą „dwójki” na kie­runku nie­miec­kim w oma­wia­nym okre­sie zaj­mo­wali się z powo­dze­niem Hen­ryk Ćwięk⁵ oraz Robert Maj­zner⁶, przed­sta­wia­jąc różne aspekty jej aktyw­no­ści. Nie­miec­kie przy­go­to­wa­nia do wojny z Pol­ską z punktu widze­nia głów­nie infor­ma­cji i ana­liz Oddziału II SGWP opi­sał Alek­san­der Woźny⁷, który jest także auto­rem licz­nych arty­ku­łów i przy­czyn­ków poświę­co­nych funk­cjo­no­wa­niu pol­skiego wywiadu na III Rze­szę. Cenne dla pod­ję­tej tema­tyki oka­zały się opra­co­wa­nia Andrzeja Pepłoń­skiego⁸, naświe­tla­jące rów­nież aktyw­ność pol­skiego wywiadu w hitle­row­skich Niem­czech. Pro­ble­ma­tyką tą zajął się też w kon­tek­ście roz­po­zna­nia przez „dwójkę” przy­go­to­wań nie­miec­kich i sowiec­kich do agre­sji na Pol­skę w 1939 r. autor niniej­szej mono­gra­fii⁹.

Bar­dzo przy­datny w reali­za­cji pod­ję­tego tematu oka­zał się przy­go­to­wany przez Tade­usza Dubic­kiego i Andrzeja Such­citza¹⁰ wie­lo­to­mowy słow­nik bio­gra­ficzny ofi­ce­rów wywiadu Woj­ska Pol­skiego i Pol­skich Sił Zbroj­nych na Zacho­dzie. Należy też wspo­mnieć o bio­gra­fii jed­nego z naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych ofi­ce­rów „dwójki”, mjr. Jana Życho­nia, autor­stwa Joanny Bocha­czek-Trąb­skiej¹¹.

Obok wymie­nio­nych opra­co­wań pomocne oka­zały się publi­ka­cje poświę­cone dzia­łal­no­ści atta­cha­tów woj­sko­wych, w tym ber­liń­skiego – autor­stwa Roberta Maj­znera¹², a także radio­wy­wiadu na kie­runku nie­miec­kim, które od wielu lat pro­wa­dzą Zdzi­sław Kapera¹³ oraz Marek Gra­jek¹⁴. W przy­padku dzia­łal­no­ści Biura Szy­frów na zauwa­że­nie zasłu­guje rów­nież praca zbio­rowa poświę­cona Maria­nowi Rejew­skiemu, wydana w setną rocz­nicę uro­dzin i zamiesz­czone w niej arty­kuły i mate­riały¹⁵. Do naświe­tle­nia inte­re­su­ją­cej pol­sko-cze­cho­sło­wac­kiej współ­pracy wywia­dow­czej w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym przy­datne były wcze­śniej­sze usta­le­nia autora tej książki oraz Hen­ryka Buł­haka¹⁶. Kwe­stie doty­czące oceny zagro­że­nia nie­miec­kiego w okre­sie dwu­dzie­sto­le­cia mię­dzy­wo­jen­nego przed­sta­wiają Marian Zgór­niak i Marian Leczyk¹⁷. Wyko­rzy­stano fun­da­men­talne dzieło Komi­sji Histo­rycz­nej Pol­skiego Sztabu Głów­nego trak­tu­jące o poli­tyce i mili­tar­nym poło­że­niu II Rze­czy­po­spo­li­tej, które jest jed­nym z tomów opra­co­wa­nia poświę­co­nego Pol­skim Siłom Zbroj­nym na Zacho­dzie¹⁸.

Pod­stawę źró­dłową pracy sta­no­wią doku­menty Oddziału II Sztabu Głów­nego WP zgro­ma­dzone w archi­wach kra­jo­wych oraz zagra­nicz­nych. Z powodu burz­li­wych losów wojen­nych akta „dwójki” zostały roz­pro­szone i są nie­kom­pletne, co utrud­nia pro­wa­dze­nie badań nad dzie­jami pol­skiego wywiadu woj­sko­wego w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, w tym na Rze­szę Nie­miecką. Naj­licz­niej­sze i naj­war­to­ściow­sze mate­riały źró­dłowe, na pod­sta­wie któ­rych powstała niniej­sza mono­gra­fia, znaj­dują się w Cen­tral­nym Archi­wum Woj­sko­wym Woj­sko­wego Biura Histo­rycz­nego w War­sza­wie-Rem­ber­to­wie. Do naj­cen­niej­szych zespo­łów zali­czyć należy: Oddział II Sztabu Głów­nego (Gene­ral­nego) z lat 1921–1939, Kolek­cję akt z archi­wów rosyj­skich, Adiu­tan­turę Gene­ral­nego Inspek­to­ratu Sił Zbroj­nych oraz Kolek­cję Akt Per­so­nal­nych. Rów­nie ważne doku­menty doty­czące dzia­łal­no­ści Oddziału II na kie­runku nie­miec­kim prze­cho­wy­wane są w Archi­wum Akt Nowych w War­sza­wie. Szcze­gólne zna­cze­nie dla pod­ję­tego tematu miały zespoły: Sztab Główny w War­sza­wie 1919-1939, Akta insty­tu­cji woj­sko­wych 1916-1939 i Attachés woj­skowi RP przy rzą­dach państw kapi­ta­li­stycz­nych 1919-1939.

Bar­dzo ważne mate­riały źró­dłowe doty­czące kwe­stii per­so­nal­nych, orga­ni­za­cyj­nych, jak rów­nież samej dzia­łal­no­ści pol­skiego wywiadu woj­sko­wego znaj­dują się w Rosyj­skim Pań­stwo­wym Archi­wum Woj­sko­wym w Moskwie (Ros­sij­skij gosu­dar­stwien­nyj wojen­nyj archiw) w zespole (fond) 308k: Oddział II Sztabu Gene­ral­nego Pol­ski, m. War­szawa (II-j otdieł Genie­ral­nogo sztaba Pol­szy, g. War­szawa). Cho­dzi oczy­wi­ście o doku­menty Oddziału II SGWP, które nie zostały zwró­cone Pol­sce. W więk­szo­ści są to źró­dła nie­ma­jące swo­ich odpo­wied­ni­ków w pol­skich archi­wach, rzu­ca­jące nowe świa­tło na sprawy zwią­zane z funk­cjo­no­wa­niem „dwójki” rów­nież na kie­runku nie­miec­kim. Nie­wy­ko­rzy­sta­nie ich w niniej­szej pracy znacz­nie osła­bi­łoby jej war­tość poznaw­czą.

Do znacz­nego wzbo­ga­ce­nia pracy przy­czy­niły się rów­nież doku­menty pozy­skane w Archi­wum Insty­tutu Pol­skiego i Muzeum im. gen. Wła­dy­sława Sikor­skiego w Lon­dy­nie. Należą do nich mate­riały, które przed wybu­chem wojny znaj­do­wały się w cen­trali pol­skiego wywiadu i nie zostały znisz­czone, lecz prze­wie­zione do Fran­cji, a następ­nie w 1940 r. do Wiel­kiej Bry­ta­nii. War­to­ściowe oka­zały się nie tylko prze­cho­wy­wane tam akta Oddziału II, ale także spra­woz­da­nia i pro­to­koły prze­słu­chań ofi­ce­rów „dwójki”, które powstały w związku z dzia­łal­no­ścią władz pol­skich na obczyź­nie, mającą na celu wyja­śnie­nie przy­czyn klę­ski mili­tar­nej w 1939 r. Pomimo że powstały w atmos­fe­rze roz­li­czeń oraz w okre­sie poszu­ki­wa­nia win­nych za nią wśród przed­sta­wi­cieli naczel­nych władz woj­sko­wych II Rze­czy­po­spo­li­tej, mają one znaczną war­tość poznaw­czą. Wynika ona z braku nie­któ­rych waż­nych źró­deł archi­wal­nych z 1939 r. Do mate­ria­łów tych należy jed­nak pod­cho­dzić z dużą rezerwą, gdyż nie są one wolne od nie­ści­sło­ści i subiek­tyw­nych ocen.

Inte­re­su­jące oka­zały się doku­menty z Archi­wum Straży Gra­nicz­nej w Szcze­ci­nie. W pracy wyko­rzy­stano mate­riały doty­czące współ­pracy tej for­ma­cji z „dwójką” odna­le­zione w nastę­pu­ją­cych zespo­łach: Komenda Straży Gra­nicz­nej, Mazo­wiecki, Pomor­ski, Wiel­ko­pol­ski i Ślą­ski Inspek­to­raty Okrę­gowe Straży Gra­nicz­nej. Akta zgro­ma­dzone w pozo­sta­łych pol­skich oraz zagra­nicz­nych archi­wach, cho­ciaż nie­jed­no­krot­nie cie­kawe, w więk­szo­ści przy­pad­ków odgry­wają rolę uzu­peł­nia­jącą.

Dopeł­nie­nie doku­men­tów archi­wal­nych sta­no­wią źró­dła dru­ko­wane. Bar­dzo przy­datne w opra­co­wa­niu pod­ję­tej pro­ble­ma­tyki oka­zały się opu­bli­ko­wane już pod koniec lat sześć­dzie­sią­tych XX w. przez Mie­czy­sława Cie­ple­wi­cza i Mariana Zgór­niaka¹⁹ spra­woz­da­nia Oddziału II Sztabu Głów­nego WP o sytu­acji woj­skowo-poli­tycz­nej III Rze­szy w 1939 r. Dużą war­tość poznaw­czą mają raporty ofi­cjal­nego przed­sta­wi­ciela WP w Ber­li­nie, ppłk. dypl. Anto­niego Szy­mań­skiego, przy­go­to­wane do druku przez Hen­ryka Ćwięka²⁰. Na uwagę zasłu­guje zbiór doku­men­tów doty­czący „Sprawy majora Życho­nia” przed Mor­skim Sądem Wojen­nym w Lon­dy­nie w latach 1942–1943²¹, naświe­tla­jący sto­sunki wewnętrzne w Oddziale II SGWP oraz zawie­ra­jący rów­nież cie­kawe infor­ma­cje na temat jego funk­cjo­no­wa­nia. Bar­dzo war­to­ściowy do pozna­nia efek­tów pracy Biura Szy­frów nad zła­ma­niem Enigmy oka­zał się raport kryp­to­lo­gów odna­le­ziony i przy­go­to­wany do druku przez Marka Grajka²². W pracy wyko­rzy­stano także mate­riały, jakie uka­zały się na temat pol­sko-cze­cho­sło­wac­kich kon­tak­tów wywia­dow­czych²³ oraz współ­pracy Straży Gra­nicz­nej z wywia­dem woj­sko­wym²⁴.

Cenne źró­dła przed­sta­wia­jące przy­go­to­wa­nia pol­skiego wywiadu woj­sko­wego do wojny oraz oceny ofi­ce­rów w nim słu­żą­cych zostały opu­bli­ko­wane przez Alek­san­dra Woź­nego²⁵ i Wal­de­mara Rezmera²⁶, a także Tade­usza Dubic­kiego i Andrzeja Such­citza²⁷. Dla pod­ję­tego tematu istotne są wydane dru­kiem spra­woz­da­nia ofi­ce­rów „dwójki” z ich dzia­łal­no­ści przed wybu­chem wojny oraz w cza­sie kam­pa­nii pol­skiej 1939 r. Wśród nich dużą war­tość poznaw­czą mają autor­stwa tych, któ­rzy pia­sto­wali klu­czowe sta­no­wi­ska w Oddziale II: szefa wywiadu płk. dypl. Mariana Józefa Smo­leń­skiego²⁸, jego pierw­szego zastępcy płk. dypl. Józefa Englichta²⁹ i dru­giego zastępcy – płk. dypl. Jana Cia­sto­nia³⁰.Ważne jest opu­bli­ko­wane spra­woz­da­nie jed­nego z naj­lep­szych znaw­ców sił zbroj­nych III Rze­szy w „dwójce”, mjr. dypl. Jana Leśniaka, kie­row­nika Samo­dziel­nego Refe­ratu „Niemcy”, a następ­nie Samo­dziel­nego Refe­ratu Sytu­acyj­nego „Niemcy”³¹. Uka­zało się też dru­kiem spra­woz­da­nie mjr. Jana Życho­nia z dzia­łal­no­ści Eks­po­zy­tury nr 3 Oddziału II w Byd­gosz­czy³². Na szcze­gólną uwagę z punktu widze­nia nie­roz­po­zna­nia przez „dwójkę” skut­ków paktu nie­miecko-sowiec­kiego dla pań­stwa pol­skiego zasłu­gują doku­menty, rela­cje i wspo­mnie­nia opu­bli­ko­wane przez Woj­cie­cha Wło­dar­kie­wi­cza³³.

Pomocny oka­zał się ela­bo­rat ppłk. dypl. Ludwika Sadow­skiego³⁴ poświę­cony dzia­łal­no­ści Oddziału II Sztabu Głów­nego WP u progu II wojny świa­to­wej, przy­go­to­wany na pod­sta­wie spra­woz­dań ofi­ce­rów wywiadu woj­sko­wego. Pomimo iż zawiera wiele nie­traf­nych, a nawet wręcz błęd­nych ocen, sta­nowi jed­nak pomocne opra­co­wa­nie z powodu braku waż­nych doku­men­tów doty­czą­cych przy­go­to­wań „dwójki” do zbli­ża­ją­cego się kon­fliktu zbroj­nego.

Uży­teczne były rów­nież powo­jenne publi­ka­cje pol­skich attachés woj­sko­wych w Ber­li­nie – Anto­niego Szy­mań­skiego³⁵ i w Kow­nie – Leona Mit­kie­wi­cza³⁶ oraz ofi­cjal­nych przed­sta­wi­cieli woj­sko­wych innych państw akre­dy­to­wa­nych w War­sza­wie: Wiel­kiej Bry­ta­nii – Edwarda Rolanda Sworda³⁷ i Sta­nów Zjed­no­czo­nych Ame­ryki – Wil­liama Hen­rego Col­berna³⁸, a także pra­cow­nika Refe­ratu „Zachód” Oddziału II SGWP Mariana Dłu­go­łęc­kiego³⁹. Pomocne oka­zały się też roz­wa­ża­nia i rela­cje gen. Wacława Sta­chie­wi­cza⁴⁰, a także wspo­mnie­nia i dzien­niki dyplo­ma­tów oraz urzęd­ni­ków służby kon­su­lar­nej II Rze­czy­po­spo­li­tej Pawła Sta­rzeń­skiego⁴¹, Jana Szem­beka⁴² i Jana Małę­czyń­skiego⁴³.

Praca ma układ pro­ble­mowy i składa się z sze­ściu roz­dzia­łów podzie­lo­nych na pod­roz­działy, które poświę­cono naj­istot­niej­szym zagad­nie­niom zwią­za­nym z pracą „dwójki” na Niemcy w latach 1933-1939. W pierw­szym roz­dziale omó­wiono zmiany orga­ni­za­cyjne i per­so­nalne zacho­dzące w Oddziale II Sztabu Głów­nego WP w latach trzy­dzie­stych XX w., sku­pia­jąc się przede wszyst­kim na komór­kach zaj­mu­ją­cych się pro­wa­dze­niem wywiadu na kie­runku zachod­nim oraz ana­li­zo­wa­niem uzy­ska­nego mate­riału wywia­dow­czego. Skon­cen­tro­wano się rów­nież na warun­kach pracy „dwójki” w III Rze­szy, zada­niach apa­ratu wywia­dow­czego, spo­so­bach wer­bo­wa­nia agen­tury, przy­go­to­wa­niach do wojny oraz kwe­stiach zwią­za­nych ze szko­le­niem pra­cow­ni­ków wywiadu, a także zakre­sem współ­pracy Oddziału II SGWP ze Strażą Gra­niczną czy też orga­nami bez­pie­czeń­stwa i wła­dzami admi­ni­stra­cyj­nymi. Drugi roz­dział uka­zuje dzia­łal­ność pla­có­wek obser­wa­cyjno-infor­ma­cyj­nych oraz limi­tro­fo­wych Refe­ratu „Zachód” dzia­ła­ją­cych na kie­runku nie­miec­kim, a także efekty pracy eks­po­zy­tur wewnętrz­nych oraz radio­wy­wiadu. W roz­dziale trze­cim przed­sta­wiono rolę atta­chatu woj­sko­wego w Ber­li­nie w roz­po­zna­niu nie­miec­kiego poten­cjału mili­tar­nego i przy­go­to­wań do wojny. Szcze­gó­łowo omó­wiono dzia­łal­ność jed­nego z naj­lep­szych ofi­cjal­nych przed­sta­wi­cieli WP, ppłk. dypl. Anto­niego Szy­mań­skiego, który przez osiem lat z powo­dze­niem kie­ro­wał woj­skową pla­cówką dyplo­ma­tyczną w sto­licy Nie­miec. Roz­dział czwarty poświę­cono omó­wie­niu sił zbroj­nych III Rze­szy na pod­sta­wie mate­ria­łów uzy­ska­nych przez wywiad oraz ana­liz komó­rek stu­dyj­nych Oddziału II. Sta­rano się jak naj­wier­niej odtwo­rzyć wie­dzę, jaką na ich temat dys­po­no­wała cen­trala „dwójki”. W roz­dziale pią­tym naświe­tlono funk­cjo­no­wa­nie zarówno pol­skiego wywiadu głę­bo­kiego, jak i płyt­kiego na Niemcy u progu i w przeded­niu wybu­chu II wojny świa­to­wej. Przed­sta­wiono rów­nież pracę infor­ma­cyjną atta­chatu woj­sko­wego w Ber­li­nie, przede wszyst­kim w prze­ło­mo­wym roku 1939. W roz­dziale tym omó­wiono z punktu widze­nia Oddziału II nie tylko nie­miec­kie ope­ra­cje zaję­cia Austrii, Sude­tów, Cze­cho-Sło­wa­cji czy Kłaj­pedy, ale przede wszyst­kim sto­pień roz­po­zna­nia bez­po­śred­nich przy­go­to­wań III Rze­szy do wojny z Pol­ską. Roz­dział szó­sty zawiera cha­rak­te­ry­stykę współ­pracy oraz kon­tak­tów wywiadu woj­sko­wego II Rze­czy­po­spo­li­tej ze służ­bami infor­ma­cyj­nymi innych państw. Doko­nano w nim głów­nie ana­lizy zakresu i stop­nia współ­dzia­ła­nia z wywia­dami Fran­cji i Wiel­kiej Bry­ta­nii, a także cze­cho­sło­wac­kim, z któ­rymi było ono naj­in­ten­syw­niej­sze w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym odno­śnie do Nie­miec. Wspo­mniano też o kon­tak­tach z innymi służ­bami, jak na przy­kład z wywia­dami: duń­skim, bel­gij­skim, holen­der­skim, jugo­sło­wiań­skim, węgier­skim czy ame­ry­kań­skim.

Autor składa podzię­ko­wa­nia wszyst­kim, któ­rzy wspie­rali go i udzie­lali pomocy w trak­cie wie­lo­let­niej pracy nad książką, a szcze­gól­nie: Andrze­jowi Krza­kowi, Kon­ra­dowi Gra­czy­kowi, Łuka­szowi Koła­kow­skiemu, Ada­mowi Grze­go­rzowi Dąbrow­skiemu, Ryszar­dowi Tech­ma­nowi i Jac­kowi Jer­schi­nie. Dzię­kuje też za oka­zaną pomoc pra­cow­ni­kom archi­wów wymie­nio­nych w biblio­gra­fii.