Endokrynologia ciąży - ebook

AUTORZY

dr n. med. Przemysław Biliński

Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Jacek Brązert

Klinika Położnictwa i Chorób Kobiecych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Grzegorz H. Bręborowicz

Katedra i Klinika Perinatologii i Ginekologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Krzysztof Czajkowski

II Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Szpital Kliniczny im. ks. Anny Mazowieckiej

lek. med. Adam Czyżyk

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Rafał Iciek

Klinika Położnictwa i Chorób Kobiecych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Krzysztof Katulski

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Witold Kędzia

Klinika Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Magdalena Kłudka-Sternik

III Katedra i Klinika Ginekologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

prof. dr hab. n. med. Roman Lorenc

Zakład Biochemi i Medycyny Doświadczalnej

Instytut – „Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

dr n. med. Marzena Maciejewska-Jeske

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Błażej Męczekalski

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

lek. med. Agnieszka Mitkowska

Klinika Niepłodności i Endokrynologii Rozrodu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Ewa Nowak-Markwitz

Klinika Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Tomasz Opala

Katedra i Klinika Zdrowia Matki i Dziecka Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. zw. dr hab. n. med. Tomasz Paszkowski

III Katedra i Klinika Ginekologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

prof. dr hab. n. med. Leszek Pawelczyk

Klinika Niepłodności i Endokrynologii Rozrodu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr hab. n. med. Marek Pietryga

Klinika Położnictwa i Chorób Kobiecych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Agnieszka Podfigurna-Stopa

Katedra i Klinika Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Dorota Rabiega-Gmyrek

Katedra i Klinika Zdrowia Matki i Dziecka Ginekologiczno-Położniczego Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Stanisław Radowicki

Klinika Endokrynologii Ginekologicznej

II Katedra Położnictwa i Ginekologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Szpital Kliniczny im. ks. Anny Mazowieckiej

prof. dr hab. n. med. Roman Smolarczyk

II Katedra i Klinika Położnictwa i Ginekologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Szpital Kliniczny im. ks. Anny Mazowieckiej

prof. zw. dr hab. n. med. Marek Spaczyński

Klinika Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr hab. n. med. Dariusz Szpurek

Klinika Ginekologii Operacyjnej Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

prof. dr hab. n. med. Ewa Wender-Ożegowska

Klinika Położnictwa i Chorób Kobiecych Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

dr n. med. Ewa Woźniakowska

III Katedra i Klinika Ginekologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

dr n. med. Agnieszka Zawiejska

Klinika Położnictwa i Chorób Kobiecych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Katedra Ginekologii, Położnictwa i Onkologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w PoznaniuWYKAZ SKRÓTÓW

------------------------------ -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ab-TPO –przeciwciała przeciwko tyreoperoksydazie tarczycowej

Ab-TSH-R –przeciwciała przeciwko receptorowi dla tyreotropiny

AC – abdominal circumference (obwód brzuszka płodu)

ACE – angiotensin converting enzyme (enzym konwertujący angiotensynę)

ACTH –adrenocorticotropic hormone (hormon adrenokortykotropowy)

ADH – antidiuretic hormone (hormon antydiuretyczny)

AFI – amniotic fluid index (wskaźnik płynu owodniowego)

AFP – α-fetoproteina

AGCT –guz z komórek ziarnistych dorosłych

AMH – Anti-Müllerian hormone (hormon antymüllerowski)

ANP – atrial natriuretic peptide (przedsionkowy peptyd natriuretyczny)

APUD –amine-precursors-uptake-decarboxylation (komórki gromadzące i dekarboksylujące prekursory amin katecholowych)

ARO – Plasma Renin Activity (aktywność reninowa osocza)

ASRM –American Society for Reproductive Medicine

a-TG – anti-thyreoglobulin antibodies (przeciwciała antytyreoglobulinowe)

ATP – adenozynotrifosforan

a-TPO –thyroid peroxidase antibodies (przeciwciała przeciw peroksydazie)

AVP – Arginine VasoPressin (wazopresyna)

BAC – biopsja aspiracyjna cienkoigłowa

BMD – bone mineral density (gęstość mineralna kości)

BMI – Body Mass Index (wskaźnik masy ciała)

CA-125 –antygen rakowy 125

CaBP –Ca-binding protein (białko transportujące wapń)

CAH – congenital adrenal hyperplasia (wrodzony przerost nadnerczy)

CAM – cell adhesion molecules (cząsteczki adhezji komórkowej)

cAMP –cykliczny monofosforan adenozyny

CAP – PTH aktywujący cyklazę adenylanową

CBG – corticosteroid binding globuline (globulina wiążąca kortykosteroidy)

cGMP –cykliczny monofosforan guanozyny

CI – confidence interval (przedział ufności)

COX – cyklooksygenaza

CRH – corticotropin releasing hormone (kortykoliberyna)

CRH-BP –CRH-binding globulin (białko wiążące kortykoliberynę)

CRP – białko C-reaktywne

CRS – caudal regression syndrome (zespół regresji kaudalnej)

CSII – continuous subcutaneus insulin infusion (ciągły podskórny wlew insulin)

CYP11, CYP17, CYP21 –11β-hydroksylaza, 17α-hydroksylaza, 21-hydroksylaza

DCCT –Diabetes Control and Complication Trial

DHEA –dehydroepiandrosterone (dehydroepiandrosteron)

DHEA-S –dehydroepiandrosterone sulphate (siarczan dehydroepiandrosteronu)

DIT – dijodotyrozyna

DOC –deoxycorticosterone (deoksykortykosteron)

DV – przewód żylny

DXA – dual energy X-ray absorptiometry (metoda absorpcjometrii podwójnej wiązki promieniowania rentgenowskiego)

EGF – epidermal growth factor (nabłonkowy czynnik wzrostu)

EGFR –estimated glomerular filtration ratio (wyliczona wielkość przesączania kłębuszkowego)

EPO – erytropoetyna

ER-α, ER-β –receptory dla estrogenów

ESHRE –European Society of Human Reproduction and Embriology

FFA – wolne kwasy tłuszczowe

FGFb –fibroblast growth factor basic (zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów)

FHR – Fetal Heart Rate (akcja serca płodu)

FIGO – the International Federation of Gynecology and Obstetrics (Międzynarodowa Federacja Ginekologii i Położnictwa)

FSH – follicle-stimulating hormone (hormon folikulotropowy; folikulotropina)

fT₃ – wolna trijodotyronina

fT₄ – wolna tyroksyna

FRP – follicular regulatory protein (białka regulatorowe pęcherzyków)

GDM –gestational diabetes mellitus (cukrzyca ciążowa)

GFR – glomerular filtration rate (współczynnik przesączania kłębuszkowego)

GH – growth hormone (hormon wzrostu)

GH-V –growth hormone variant (łożyskowy hormon wzrostu)

GHRH –growth hormone releasing hormone (hormon uwalniający hormon wzrostu)

GIP – gastric inhibitory polypeptyde (żołądkowy peptyd hamujący)

GLUT –glucose transporter (białko transportowe dla glukozy)

GnRH –(gonadotropin releasing hormone (gonadoliberyna, hormon uwalniający
gonadotropiny)

HAPO –Hyperglycemia and Adverse Pregnancy Outcome

HbA1c –glikowana hemoglobina frakcji A1c

hCG – human chorionic gonadotropin (ludzka gonadotropina kosmówkowa)

hCS – human chorionic somatomammotropin (ludzka somatotropina kosmówkowa)

HDL – lipoproteiny o wysokiej gęstości

HELLP –haemolysis, elevated liver enzymes and low platelet syndrome (zespół hemoliza, podwyższone stężenie enzymów wątrobowych i mała liczba płytek krwi)

HIV – human immunodeficiency virus (ludzki wirus upośledzenia odporności)

hPGH –ludzki łożyskowy hormon wzrostu

hPL – human placental lactogen (ludzki laktogen łożyskowy)

HPT-JT –hyperparathyroidism-jaw tumor syndrome (zespół nadczynności przytarczyc i guza szczęki)

3β-HSD –dehydrogenaza 3β-hydroksysteroidowa

IBW – Ideal Body Weight (idealna masa ciała)

IFN-γ –interferon γ

IGF (IGF-1) –insulin-like growth factors; insulin-like growth factor 1 (insulinopodobne czynniki wzrostu; insulinopodobny czynnik wzrostu 1)

IL – interleukina

IOF – International Osteoporosis Foundation

IP3 – inositol 1,4,5-triphosphate (trifosforan inozytolu)

IUGR –intrauterine growth restriction (wewnątrzmaciczne ograniczenie wzrastania płodu)

IVIG – intravenous immunoglobulin (dożylne immunoglobuliny)

JGCT – juvenile granulosa cell tumor (guz z komórek ziarnistych młodocianych)

KT – tomografia komputerowa

KTG – kardiotokografia

LAM – lactational amenorrhea metod (metoda laktacyjnego braku miesiączki)

LDDST –low-dose dexamethasone suppression test (krótki test hamowania deksametazonem)

LDL – lipoproteiny o niskiej gęstości

LGA – large for gestational age (płód o nadmiernej urodzeniowej masie ciała)

LH – luteinizing hormone (hormon luteinizujący)

LPD – luteal phase defect (niedomoga lutealna)

LUF – luteinized unruptured follicle (niepęknięty pęcherzyk jajnikowy)

MDRD –The Modification of Diet in Renal Disease Study (wzór MDRD)

MEN – multiple endocrine neoplasia (mnoga gruczolakowatość wewnątrzwydzielnicza)

MIS – Müllerian inhibiting substance (substancja hamująca rozwój przewodów Müllera)

MIT – monojodotyrozyna

MMP –metaloproteinaza

MoM –wielokrotność mediany

MR – rezonans magnetyczny

MSH – melanotropina

NADP –fosforan dinukleotydu nikotynoamidoadeninowego

NB – kość nosowa

NHT – neutral protamine Hagedorn (insulina NHT)

NICHD –National Institute of Child Health and Human Development

NIH – National Institutes of Health

NO – tlenek azotu

NOD – non-obese diabetic (cukrzyca bez otyłości)

NOS (cNOS, eNOS, iNOS, nNOS) –syntazy tlenku azotu (konstytutywna, śródbłonkowa, indukowana, neuronalna)

NPY – neuropeptyd Y

NPH – neutral protamin Hagedorn (insulina NPH, insulina izofanowa)

NT – nuchal translucency (przezierność karkowa)

OGTT –doustny test obciążenia glukozą

1,25-OH-D –1,25-dihydroksywitamina D

17-OHP –kapronian 17-α-hydroksyprogesteronu

OR – odds ratio (iloraz szans)

OUN – ośrodkowy układ nerwowy

OXT – oxytocin (oksytocyna)

P – progesterone (progesteron)

pACTH –łożyskowa adrenokortykotropina

PAI-1 –inhibitor aktywatora plazminogenu 1

PAPP-A –Pregnancy-Associated Plasma Protein-A (osoczowe białko ciążowe PAPP)

PCOS –polycystic ovary syndrome (zespół policystycznych jajników)

PG – prostaglandyny

PGDH –dehydrogenaza prostaglandynowa

PGDM –pregestational diabetes mellitus (cukrzyca przedciążowa)

pGH – łożyskowy hormon wzrostu

PGHS –syntaza prostaglandynowa

PI – perfusion index (indeks pulsacji)

PI3K – kinaza 3-fosfatydyloinozytolu

PIH – pregnancy-induced hypertension (ciśnienie indukowane ciążą)

PL – fosfolipaza

PlGF – placental growth factor (łożyskowy czynnik wzrostu)

POF – premature ovarian failure (przedwczesne wygasanie czynności jajników)

POMC –proopiomelanokortyna

PP5 – białko łożyskowe 5

PPD – postpartum depression (depresja poporodowa)

PPN – oś podwzgórze−przysadka−nadnercza (oś PPN)

PPTD –postpartum thyroid dysfunction (poporodowa dysfunkcja tarczycy)

PR – progesterone receptor (receptor progesteronowy)

PR-A, PR-B –receptory jądrowe dla progesteronu

PRL – prolactin (prolaktyna)

PROM –premature rupture of membranes (przedwczesne pęknięcie błon płodowych)

PTH – parathormon

PTHrP –hormon podobny do hormonu przytarczyc

pTRH –łożyskowa tyreoliberyna

QUS – quantitative ultrasonometry (ilościowa metoda ultradźwiękowa)

RCOG –Royal College of Obstetricians and Gynaecologists (Królewskie Towarzystwo Położników i Ginekologów)

RI – resistance index (indeks oporu)

ROS – wolne rodniki tlenowe

RR – ryzyko względne

SCTAT –sex cord tumor with annular tubules (guz sznurów płciowych z pierścieniowato-kanalikowatymi strukturami)

SHBG –sex hormone binding globulin (globulina wiążąca hormony płciowe)

SP – białka surfaktantu

StAR – steroidogenic acute regulatory protein (białko regulujące steroidogenezę o natychmiastowym działaniu)

SRY –sex determining region (region określający płeć)

T₃ – triiodothyronine (trijodotyronina)

T₄ – thyroxine (tyroksyna)

TART –testicular adrenal rest tumors

TBG – thyroxine-binding globulin (globulina wiążąca tyroksynę)

TBII – thyrotrophin binding inhibiting immunoglobulin (przeciwciała hamujące tarczycę)

TBPA – thyroxine binding prealbumin (prealbumina wiążąca tyroksynę)

TDF – testis-determining factor (czynnik powstawania jądra)

TG – triglicerydy

TGF – transforming growth factor (transformujący czynnik wzrostu)

THOP –transient hypothyroxinemia of premature infants (przejściowa niedoczynność tarczycy u dzieci urodzonych przedwcześnie)

TNF-α –tumor necrosing factor α (czynnik martwicy guza α)

tPA – tkankowy inhibitor plazminogenu

TR – zastawka trójdzielna

TrAb – TSH receptor antibodies (przeciwciała przeciwko receptorowi TSH)

TRH – thyrotropin releasing hormone (tyreoliberyna)

TSH – thyroid stimulating hormone (hormon tyreotropowy; tyreotropina)

TSI – thyroid stimulating immunoglobulins (przeciwciała stymulujące tarczycę)

TWP – tygodniowy wskaźnik przyrostu masy ciała

UGP – peptyd gonadotropowy oznaczany w moczu matki

uPA – aktywator plazminogenu typu urokinazy

USG – ultrasonografia

VACTERL –vertebral, anal, cardiac, tracheal, esophageal, renal, limb (skojarzenie wad wrodzonych)

VCAM –vascular cell adhesion protein

VEGF –vascular endothelial growth factor (czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego)

VIP – vasoactive intestinal peptide (wazoaktywny peptyd jelitowy)

VLDL –lipoproteiny o bardzo niskiej gęstości

WHO –World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia)

WOBASZ –Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badania Stanu Zdrowia Ludności
------------------------------ -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------PRZEDMOWA

Przez stulecia – aż do XX wieku – ciąża, poród oraz okres noworodkowy były najbardziej niebezpiecznymi okresami w życiu człowieka, a mechanizmy rządzące rozrodem pozostawały dla naszych przodków niepoznawalną tajemnicą. Już starożytni Spartanie stosowali owoce niepokalanka pospolitego (Agnus castus), by regulować cykl miesiączkowy oraz zwiększać szanse na zapłodnienie w społeczeństwie dziesiątkowanym przez wojny i choroby. Nie wiedzieli jednak, że owoce te modulują wydzielanie prolaktyny i gonadotropin przez przysadkę.

Wiedza o hormonach płciowych zrodziła się dopiero na przełomie XIX i XX wieku i błyskawicznie rozwinęła w potężną naukę. Współczesna endokrynologia wniosła ogromny wkład w wyjaśnienie procesów hormonalnych zachodzących w organizmie człowieka. Poznanie hormonalnych aspektów ciąży dało medycynie niebywałe wręcz możliwości dotyczące diagnozowania i leczenia zaburzeń rozrodu człowieka, lecz zrodziło także liczne nowe pytania. Na wiele z nich wciąż nie poznaliśmy odpowiedzi.

Idea powstania tej książki narodziła się z potrzeby uporządkowania i pełnego opisu poznanych już endokrynnych uwarunkowań ciąży: wpływu hormonów na płodność kobiety, zmian występujących w organizmie kobiety ciężarnej, endokrynologii zarodka i płodu, funkcji hormonalnej jednostki matczyno-płodowo-łożyskowej. Nie mniej ważna jest analiza hormonalnych aspektów niepłodności, ciąży ektopowej, poronień, porodu przedwczesnego oraz połogu i laktacji. Szczególnie istotne – ze względu na bezpieczeństwo płodu i matki – jest omówienie praktycznych zagadnień, dotyczących diagnostyki i leczenia chorób endokrynologicznych w ciąży, kluczowych dla skuteczności postępowania.

„Endokrynologia ciąży” jest pierwszą w piśmiennictwie polskim i jedną z nielicznych na światowym rynku wydawniczym pełną monografią książkową o tej tematyce, stworzoną przez zespół wybitnych specjalistów z różnych ośrodków akademickich w Polsce. Jej napisanie było ogromnym wyzwaniem, nierzadko bowiem autorzy ocierali się o granice naukowego poznania.

Mając na uwadze wysiłek współautorów, żywię przekonanie, że w książce oddano pełny obraz aktualnej wiedzy dotyczącej endokrynologii ciąży. Jednocześnie wiem, w jak wielu miejscach ograniczono rozważania ze względu na brak wiarygodnych danych.

Mam nadzieję, że publikacja będzie wartościowym źródłem wiedzy teoretycznej, a przede wszystkim praktycznej dla ginekologów, endokrynologów, lekarzy rodzinnych oraz pediatrów. W moim przekonaniu będzie również ważną pozycją podręcznikową dla studentów medycyny.PODZIĘKOWANIA

Pragnę serdecznie podziękować Koleżankom i Kolegom z Poznania, Warszawy i Lublina – współautorom niniejszej monografii – za nieoceniony wysiłek włożony w jej przygotowanie. Bardzo dziękuję również wszystkim pracownikom Katedry i Kliniki Endokrynologii Ginekologicznej Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, dzięki którym mogła ona powstać. Wyrazy wdzięczności kieruję również do recenzentów. Ich cenne uwagi w istotny sposób przyczyniły się do obecnego kształtu książki. Szczególne podziękowania składam zespołowi redakcyjnemu Wydawnictwa Lekarskiego PZWL za pomoc w przygotowaniu i wydaniu publikacji.

Błażej Męczekalski