Uważaj co jesz, gdy zażywasz leki - ebook

WPROWADZENIE MIROSŁAW JAROSZ, JAN DZIENISZEWSKI

Dla wielu pacjentów przewlekle zażywających leki oraz dla osób przyjmujących określone leki bez recepty z powodu różnych dolegliwości zagadnienia dotyczące interakcji między lekami a żywnością są prawie nieznane. Niestety, w środowisku lekarskim również mała jest świadomość i wiedza na temat tego zjawiska. W USA tylko około 60% lekarzy rodzinnych było w stanie prawidłowo wypowiedzieć się na temat 14 najważniejszych interakcji pomiędzy lekami a żywnością. W konsekwencji u ponad połowy chorych występują interakcje pomiędzy przyjmowanymi przez nich lekami a różnymi składnikami żywności. Często są one bardzo złożone i mogą mieć miejsce na poziomie różnych procesów farmakokinetycznych, tj. uwalniania z tabletek, wchłaniania, dystrybucji w organizmie i wydalania leku oraz jego metabolizmu w wątrobie i jelitach.

Następstwa kliniczne interakcji są bardzo różne, od niegroźnych (np. nieco mniejsza skuteczność działania) do bardzo niebezpiecznych, prowadzących nawet do zgonów spowodowanych np. komorowymi zaburzeniami rytmu serca.

Najczęściej dochodzi do zaburzeń wchłaniania leku. Niektóre składniki pokarmowe, takie jak błonnik pokarmowy, wapń zawarty w produktach mlecznych, czy też taniny znajdujące się w herbacie, mogą spowodować, że wchłonie się z przewodu pokarmowego tylko niewielka dawka leku. Ma to bardzo istotne znaczenie w przypadku niektórych antybiotyków (np. fluorochinolonów, tetracyklin) stosowanych w leczeniu zakażeń dróg oddechowych i moczowych. Brak jest wówczas efektu terapeutycznego i poprawy klinicznej.

Bardzo trudne do przewidzenia, a zarazem bardzo groźne w skutkach, są zaburzenia metabolizmu leków w organizmie spowodowane na przykład działaniem flawonoidów i furanokumaryn zawartych w owocach cytrusowych, zwłaszcza w grejpfrutach. Zahamowanie czynności enzymów zawartych w wątrobie i jelicie cienkim doprowadza do tego, że niektóre leki nie mogą być metabolizowanie, co powoduje bardzo duży, 3–12-krotny wzrost ich stężenia we krwi i w konsekwencji prowadzi do wystąpienia objawów klinicznych „przedawkowania”, takich jak spadek lub wzrost ciśnienia tętniczego krwi czy też zaburzenia przewodzenia i rytmu serca.

Badania ostatnich lat wykazały ponadto, że również suplementy diety, stosowane powszechnie w społeczeństwie, mogą podobnie jak składniki żywności zmniejszać lub zwiększać działanie leków lub powodować różne objawy kliniczne.

Prezentowane w poradniku informacje są kolejną próbą uporządkowania dotychczasowej wiedzy na ten temat, w wielu przypadkach nie wspartej jeszcze kontrolowanymi badaniami. Przedstawiono w nim mechanizmy oraz przykłady najczęściej występujących interakcji pomiędzy lekami a żywnością i suplementami diety.

Zarówno pacjent, jak i lekarz, jeśli stosuje więcej niż jeden lek, musi odpowiedzieć na pytanie, czy nie zachodzą między nimi interakcje. Powinien także zastanowić się, czy nie zachodzą niekorzystne współdziałania ze składnikami diety pacjenta.

Poradnik może mieć duże znaczenie dla pacjentów, dietetyków i lekarzy, ponieważ poza wskazaniem najważniejszych przykładów interakcji zawiera podstawowe zalecenia, które pozwalają uniknąć lub zmniejszyć ryzyko wystąpienia u pacjentów opisanych w poradniku interakcji.

Aby leczenie było skuteczne i bezpieczne, potrzebne są nie tylko wskazówki, ile razy i o jakich porach dnia powinno się stosować lek, lecz również, czy lek powinien być zażywany na czczo, ile czasu przed lub po posiłku oraz czym powinien być popijany. W niektórych przypadkach konieczna jest także wiedza, jakich pokarmów powinien chory unikać w trakcie leczenia.

Przedstawione w poradniku informacje, zebrane z różnych źródeł, stanowią pewną syntezę wiedzy na ten temat. Jednak w przypadkach wątpliwych decydujące znaczenie ma informacja zamieszczona przez producenta na ulotce dołączonej do leku, zatwierdzonej przez Ministra Zdrowia przed dopuszczeniem leku do obrotu.INTERAKCJE POMIĘDZY LEKAMI A ŻYWNOŚCIĄ – DEFINICJA, CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA MIROSŁAW JAROSZ

Co rozumiemy przez interakcje pomiędzy lekami a żywnością?

W ostatnich latach zwraca się coraz większą uwagę na niekorzystne interakcje leków z żywnością. Zdobyto już wiele dowodów na to, że tego typu interakcje mają miejsce nadspodziewanie często i mogą prowadzić nawet do śmiertelnych powikłań (np. zaburzenia rytmu serca i przewodzenia). Ma to szczególne znaczenie w obliczu stałego wzrostu konsumpcji i wydatków na leki, które są często stosowane przez pacjentów bez porozumienia z lekarzem. Przeciętna dieta zawiera wiele różnych składników, które potencjalnie mogą wchodzić w różnego typu interakcje z lekami. Tymczasem w przypadku interakcji między lekami a żywnością wiemy, że ryzyko to wzrasta w zależności od ilości zażywanych leków. I tak, gdy zażywamy 2 leki, to interakcja jest prawdopodobna; gdy 3 leki – interakcja zachodzi często; gdy 4 leki i więcej – interakcja jest nieunikniona. Często są one bardzo złożone i mogą zachodzić na poziomie różnych procesów farmakokinetycznych (uwalniania, wchłaniania, dystrybucji i eliminacji leku) oraz przemian biochemicznych leku w wątrobie czy też w przewodzie pokarmowym. Dochodzić może także do synergicznego lub antagonistycznego działania leku i składników żywności.

Działanie większości leków podanych choremu zależy od bardzo wielu czynników (tabela 1). Wiąże się ono w dużym stopniu z uwalnianiem leku z tabletek lub kapsułek, z jego wchłanianiem, transportem, dystrybucją oraz wydalaniem leku i jego metabolitów z organizmu. Niezmiernie ważne są także przemiany biochemiczne (biotransformacja), jakim lek podlega w ustroju. Zakres i szybkość tych przemian warunkują, jaka będzie aktywność biologiczna powstałych metabolitów leku oraz jaki będzie czas i skuteczność jego działania.

Tabela 1

Czynniki modyfikujące działanie leku

+--------------------------------------------------------------------------+
| - Szybkość metabolizmu (determinowana genetycznie) |
| |
| - Wiek |
| |
| - Rasa |
| |
| - Choroby nerek i wątroby, choroby gorączkowe i inne |
| |
| - Dieta |
| |
| - Alkohol |
| |
| - Dawka leku |
| |
| - Odwodnienie |
+--------------------------------------------------------------------------+

Na wszystkie wyżej wymienione zjawiska związane z działaniem leku mają wpływ zarówno czynniki endogenne, takie jak czynniki genetyczne, czynniki patologiczne związane z chorobą, wiek i płeć, oraz czynniki egzogenne, do których należą zmiany klimatu, temperatura, rytm biologiczny oraz wiele różnych bodźców stresowych. Badania ostatnich lat wykazały,

że czynnikiem środowiskowym, mogącym mieć istotny wpływ na działanie leku w organizmie, jest także żywność i sposób żywienia chorego (tabela 2).

Tabela 2

Składniki żywności

Wraz z rozwojem farmakoterapii zwiększa się ryzyko występowania u pacjentów różnego rodzaju niepożądanych działań leków oraz powikłań klinicznych. Na negatywne następstwa interakcji pomiędzy lekami a żywnością narażeni są zwłaszcza ci pacjenci, którzy z powodu kilku chorób są leczeni wieloma różnymi lekami. W Polsce sprzedaż leków wzrosła z 2,2 mld PLN w 1994 roku do 12,2 mld PLN w 2001 roku. W USA około 70% populacji osób dorosłych zażywa codziennie jakieś leki. W 2000 roku, według Amerykańskiego Ośrodka Statystyki Zdrowotnej, wypisano 2,8 mld recept, średnio 10 recept na 1 osobę w tym kraju.

Bardzo trudnym zagadnieniem w praktyce lekarskiej są leki dostępne bez recepty (over the counter, OTC) oraz preparaty ziołowe. Mogą one powodować działania niepożądane, a także wchodzić w interakcje z wieloma lekami. Leki OTC oraz preparaty ziołowe zażywane są często bez porozumienia z lekarzem, zaś etykiety umieszczone na nich czy dołączone ulotki nie dostarczają pacjentowi pełnej i fachowej informacji (ryc. 1).

Ryc. 1. Najważniejsze przyczyny stosowania leków dostępnych bez recepty (OTC).

Dieta może nie tylko modyfikować interakcje pomiędzy lekami, lecz w wyniku interakcji pomiędzy lekami a żywnością może być przyczyną wystąpienia groźnych powikłań. W interakcje z lekami mogą wchodzić zarówno składniki pokarmowe, jak i zanieczyszczenia żywności (czynniki chemiczne, hormony, antybiotyki). Praktycznie każdy ze składników pokarmowych może zaburzać jeden (czasem dwa lub trzy) z etapów farmakokinetyki leków w organizmie. Również wiele leków może wpływać na wchłanianie i metabolizm licznych składników pokarmowych oraz na stan odżywienia.

Skutkiem tych interakcji mogą być istotne następstwa kliniczne: brak lub zmniejszenie efektów terapeutycznych albo wystąpienie niebezpiecznych powikłań, takich jak na przykład zaburzenia przewodzenia i rytmu serca oraz gwałtowny wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Aspekt terapii, związany z możliwym wpływem składników żywności na działanie leków, bardzo często nie jest brany pod uwagę podczas przekazywania choremu informacji na temat zażywania leków. Tymczasem w literaturze jest przytaczanych coraz więcej przykładów klinicznych następstw interakcji pomiędzy lekami a żywnością (dotyczy to często żywności uznawanej powszechnie za bardzo zdrową).