Siostry z Szanghaju. Trzy kobiety, trzy drogi do władzy i wszechpotężne Chiny - ebook

Wprowadzenie

Najbardziej znaną współczesną chińską „bajką” jest historia trzech sióstr z Szanghaju urodzonych w ostatnich latach XIX wieku. Pochodziły z zamożnej i wpływowej rodziny Soong, należącej do elity tego miasta. Państwo Soong byli żarliwymi chrześcijanami, matka trzech sióstr wywodziła się ze znamienitego chińskiego chrześcijańskiego klanu (klanu Xu, na którego cześć nazwano jedną z dzielnic Szanghaju), a ich ojciec jako nastolatek został pierwszym Chińczykiem nawróconym przez metodystów na amerykańskim Południu. Trzy córki – Ei-ling („Przyjazny Wiek”, urodzona w 1889 roku), Ching-ling („Wspaniały Wiek”, młodsza od niej o cztery lata) i May-ling („Piękny Wiek”, która przyszła na świat w 1898 roku) – wysłano w dzieciństwie do Stanów Zjednoczonych, by zdobyły tam wykształcenie, co w ówczesnych czasach zdarzało się niezwykle rzadko*. Gdy po latach wróciły do domu, władały angielskim lepiej niż chińskim. Były drobne, miały kwadratowe żuchwy i wedle tradycyjnych standardów nie odznaczały się szczególną urodą: ich twarze nie przypominały kształtem nasion melona, oczy – migdałów, a brwi – łukowatych pędów wierzby. Wszystkie jednak miały nieskazitelną cerę, delikatne rysy, poruszały się z wdziękiem i ubierały modnie. Siostry zwiedziły kawał świata; były inteligentne, myślące niezależnie i pewne siebie. Miały „klasę”.

Tym, co ostatecznie uczyniło z nich współczesne chińskie „księżniczki”, były jednak ich niezwykłe małżeństwa. Sun Yat-sen, pionier rewolucji republikańskiej, która w 1911 roku doprowadziła do obalenia monarchii, zakochał się najpierw w Ei-ling, a potem w Ching-ling. Suna, nazywanego „Ojcem (republikańskich) Chin”, otacza się czcią w całym chińskojęzycznym świecie. Ching-ling została jego żoną.

Sun Yat-sen umarł w 1925 roku. Jego następca Chiang Kai-shek zalecał się do May-ling, Młodszej Siostry, którą następnie poślubił. Później, w 1928 roku, Chiang utworzył rząd narodowy i kierował Chinami aż do 1949 roku, kiedy to komuniści wyparli go na Tajwan. Sprawował władzę przez dwadzieścia dwa lata, a Młodsza Siostra była wtedy pierwszą damą. W czasie II wojny światowej, gdy Chiang dowodził chińskim oporem przeciwko japońskiej inwazji, stała się jedną z najsławniejszych kobiet swoich czasów.

Ei-ling, zwana Starszą Siostrą, wyszła za H. H. Kunga. Dzięki koneksjom żony przez wiele lat piastował on stanowiska premiera i ministra finansów, co z kolei pomogło Ei-ling zostać jedną z najbogatszych kobiet w Chinach.

W czasach reżimu Chiang Kai-sheka rodzina Soong, w której na świat przyszli także trzej synowie, należała do elity; jedynym wyjątkiem była Ching-ling, wdowa po Sun Yat-senie, ponieważ dołączyła do komunistów. Czasami nazywano ją Czerwoną Siostrą. Rodzeństwo znalazło się zatem w dwóch wrogich obozach politycznych. Podczas wojny domowej, która wybuchła po II wojnie światowej, Czerwona Siostra robiła wszystko, co w jej mocy, by pomóc komunistom w walce z Chiangiem, mimo że oznaczało to ruinę jej rodziny. Po upadku reżimu Chianga i utworzeniu w 1949 roku Chińskiej Republiki Ludowej pod przywództwem Mao Tse-tunga Czerwona Siostra została wiceprzewodniczącą kraju.

Siostry były wyjątkowe nie tylko z powodu wpływowych małżonków. W chińskojęzycznym świecie ludzie uwielbiają o nich opowiadać, w tym także o ich życiu prywatnym. Szczególnie dobrze pamiętam dwie historie z czasów, gdy dorastałam w maoistowskich Chinach, czyli z lat pięćdziesiątych–siedemdziesiątych. Kraj znajdował się wtedy pod ścisłą totalitarną kontrolą i został zupełnie odizolowany. Jedna z historii dotyczyła madame Chiang – Młodszej Siostry – i codziennych kąpieli w mleku, których rzekomo zażywała, by zachować promienny wygląd. W tamtych czasach mleko, bardzo pożywne i cenione, było trudno dostępne, a dla przeciętnej rodziny wręcz nieosiągalne. Używanie go do kąpieli wydawało się bulwersującym dogadzaniem sobie. Pewien nauczyciel spróbował kiedyś obalić ten rozpowszechniony mit i mruknął do uczniów: „Naprawdę myślicie, że kąpiel w mleku byłaby przyjemna?”. Wkrótce dołączył do grona potępianych „prawicowców”.

Druga historia, która zrobiła na mnie duże wrażenie, dotyczyła Ching-ling, wiceprzewodniczącej purytańskich komunistycznych Chin, żyjącej z dowódcą swojej ochrony, mężczyzną młodszym od niej o ponad połowę. Mówiono, że gdy Ching-ling była stara i przykuta do wózka inwalidzkiego, ochroniarz kładł ją do łóżka i z niego wyjmował, wskutek czego połączyła ich fizyczna więź. Ludzie bez końca spekulowali, czy para wzięła ślub, oraz spierali się, czy taki związek jest akceptowalny. Chodziły słuchy, że partia zezwoliła na romans z uwagi na to, że Ching-ling owdowiała już dawno i potrzebowała mężczyzny. Dzięki przychylności partii mogła nawet zachować prestiżowe nazwisko Sun. Pamiętam tę historię szczególnie dobrze, ponieważ plotki o życiu seksualnym przywódców kraju należały do rzadkości. Nikt nie śmiał mielić ozorem o innych najwyższych urzędnikach.

Gdy po śmierci Mao w 1976 roku Chiny się otworzyły, zamieszkałam w Wielkiej Brytanii, gdzie dowiedziałam się znacznie więcej na temat trzech sióstr. W połowie lat osiemdziesiątych zlecono mi nawet napisanie krótkiej książki o Czerwonej Siostrze. Jednak choć poczyniłam pewne przygotowania i skleciłam około trzydziestu tysięcy słów, z jakiegoś tajemniczego powodu temat w ogóle mnie nie wciągnął. Nie próbowałam nawet dotrzeć do sedna skandalu z udziałem ochroniarza.

W 1991 roku wyszły _Dzikie łabędzie. Trzy córki Chin_, książka o życiu mojej babki, matki i moim. Następnie wraz z mężem, Jonem Hallidayem, zajęłam się pisaniem biografii Mao. Mao i jego cień zdominowali pierwszych dwadzieścia sześć lat mojego życia, toteż pragnęłam dowiedzieć się o nim czegoś więcej. Później zainteresowałam się cesarzową wdową Cixi, ostatnią wielką władczynią Chin (niekoronowaną, ponieważ kobietom nie wolno było sprawować władzy monarszej). Cixi, która z konkubiny o niskiej randze stała się politykiem, przez całe dekady rządziła imperium zza tronu i wprowadziła średniowieczny kraj w epokę współczesności. Obie te postaci fascynowały mnie i absorbowały przez dwadzieścia lat. Nie potrafiłam zdecydować, o kim powinnam napisać w następnej kolejności. Wprawdzie przyszły mi do głowy siostry Soong, lecz wtedy odrzuciłam ten pomysł. Po _Dzikich łabędziach_ pisałam o wizjonerach, którzy zmienili bieg historii, a one się do nich nie zaliczały.

Na podstawie dostępnych informacji wszystkie siostry Soong z osobna wciąż jawiły mi się jako postaci z bajki, co dobrze podsumowywały przywoływane często słowa: „Były raz w Chinach trzy siostry. Jedna kochała pieniądze, druga władzę, a trzecia swój kraj”. Wydawało mi się, że w ich życiu nie było żadnych wewnętrznych konfliktów, dylematów moralnych ani trudnych decyzji – tego wszystkiego, co sprawia, że istoty ludzkie są prawdziwe i interesujące.

Pomyślałam, żeby zamiast tego napisać o Sun Yat-senie, ojcu republikańskich Chin. Żył w latach 1866–1925 i wspiął się na szczyt w okresie między rządami Cixi a panowaniem Mao. Podobnie jak oni był wizjonerem i swego rodzaju pomostem między nimi dwojgiem. Pod przywództwem Cixi Chiny zaczęły podróż ku demokracji parlamentarnej, dążąc do większej wolności i otwartości. Mimo to cztery dekady po jej śmierci w 1908 roku władzę objął Mao, który odizolował kraj i pogrążył go w totalitarnej tyranii. Co się wydarzyło w ciągu tych czterdziestu lat, gdy kluczową rolę odgrywał Sun Yat-sen? To pytanie nurtowało mnie od dawna. Wreszcie miałam szansę poznać odpowiedź.

Dla Chińczyków oraz ludzi spoza chińskojęzycznego świata, którzy o nim słyszeli, Sun jest kimś w rodzaju świętego. Czy jednak naprawdę taki był? Co konkretnie zrobił dla Chin – i co zrobił Chinom? Jakim był człowiekiem? Chciałam odpowiedzieć na te pytania i wiele innych.

Gdy zagłębiałam się w szczegóły życia Suna oraz ludzi z jego otoczenia, moją uwagę zwróciły złożone charaktery jego żony i szwagierek. Uświadomiłam sobie, że Sun – wytrawne zwierzę polityczne – z determinacją dążył do spełnienia swoich ambicji. Jako jego biografka z ulgą odkryłam, że jednak nie był święty. Śledzenie jego drogi do władzy, pełnej wzlotów i upadków, gangsterów i gangsterskich metod działania, takich jak wendeta i zabójstwa na zlecenie, przypominało lekturę thrillera. A odkrywanie, jak tworzył historię, dawało mi ogromną satysfakcję. Powoli poznawałam też barwne życie sióstr Soong, tylko częściowo związane z polityką, i coraz bardziej mnie ono fascynowało. Postanowiłam zatem, że to o nich napiszę następną książkę.

Gdy skupiłam uwagę na siostrach, otworzyły mi się oczy na to, jak niezwykłymi były postaciami. Ich życie obejmowało trzy stulecia (May-ling zmarła w 2003 roku w wieku stu pięciu lat), znajdowały się w centrum wydarzeń podczas stu lat wojen, gwałtownych rewolucji i dramatycznych przemian. Tło tego życia stanowiły huczne przyjęcia w Szanghaju i penthouse’y w Nowym Jorku, emigracyjne kwatery w Japonii oraz Berlinie i tajne miejsca spotkań w Moskwie, kompleksy budynków komunistycznej elity w Pekinie i korytarze władzy w demokratyzującym się Tajwanie. Siostry doświadczały nadziei, odwagi i namiętności, lecz także rozpaczy, strachu i zawodów miłosnych. Korzystały z bezgranicznego luksusu, przywilejów i chwały, lecz również nieustannie ryzykowały życie. Ching-ling poroniła, sama o włos uniknęła śmierci, a potem już nigdy nie mogła mieć dzieci. Cierpienie wywarło duży wpływ na jej postępowanie jako wiceprzewodniczącej komunistycznych Chin.

May-ling również poroniła i nie mogła już później zajść w ciążę. Chiang Kai-shek, jej mąż, którego kariera polityczna nabrała rozpędu, gdy zabił jednego z wrogów Suna, sam także był ścigany przez zabójców. Pewnej nocy dwaj z nich zbliżyli się nawet do jego małżeńskiego łóżka.

Ei-ling pomogła Młodszej Siostrze wypełnić pustkę bezdzietności, lecz sama musiała się zmagać z doznawanymi przez całe życie rozczarowaniami, między innymi ze swoją złą sławą: uważano ją za chciwą i podłą Starszą Siostrę, podczas gdy Czerwoną Siostrę traktowano jak nieskazitelną boginię, a Młodszą Siostrę jak wspaniałą międzynarodową gwiazdę. Relacjom trzech sióstr towarzyszyły wielkie emocje, i to nie tylko dlatego, że Ching-ling aktywnie dążyła do zrujnowania życia dwóm pozostałym. Chiang Kai-shek zabił mężczyznę, którego Czerwona Siostra pokochała po śmierci Suna – Deng Yan-da był charyzmatycznym urodzonym przywódcą, utworzył Trzecią Partię jako alternatywę dla komunistów i Kuomintangu.

Współczesna historia Chin pozostaje w ścisłym związku z osobistymi traumatycznymi doświadczeniami sióstr Soong. Pisząc o tych kobietach – oraz o chińskich gigantach: Sun Yat-senie i Chiang Kai-sheku – korzystałam z nieocenionego dostępu do licznych materiałów. Opublikowano i udostępniono bowiem ich obszerną korespondencję, zapiski i pamiętniki, w tym także te przechowywane w Chinach. Na Tajwanie, gdzie obecnie panuje demokracja, archiwa otworzyły swe podwoje. Liczne materiały można znaleźć także w Londynie, gdzie Sun zainicjował swoje „porwanie”, rozpoczynając dzięki niemu karierę. W Stanach Zjednoczonych, z którymi rodzina sióstr miała rozmaite powiązania, różne instytucje i biblioteki przechowują zbiory dokumentów będące wręcz skarbnicami wiedzy. Ich najcenniejszym i dość niedawnym nabytkiem jest dziennik Chiang Kai-sheka, pisany codziennie przez pięćdziesiąt siedem lat, niezwykle osobisty, zawierający wiele rewelacji na temat małżeństwa z May-ling.

Historia sióstr Soong zaczęła się wraz z przemianą Chin z monarchii w republikę. Człowiekiem, który odegrał w tym procesie historycznym największą rolę, był Sun Yat-sen. To właśnie jego rewolucja republikańska ukształtowała życie tych kobiet.

* Na prośbę autorki imiona i nazwiska sióstr zostały zapisane w sposób utrwalony w anglojęzycznym świecie kulturowym, a nie w hanyu pinyin, czyli oficjalnej transkrypcji języka chińskiego. Pozostałe imiona i nazwiska chińskie występujące w tej książce w większości także zachowują brzmienie zgodne z oryginałem, czyli z angielską transkrypcją sinologiczną Wade’a i Gilesa (przyp. tłum.).