Fryderyk Wielki a Polska - ebook

WSTĘP

Pierw­szo­rzęd­ny te­mat le­żą­cy odło­giem. Pra­wo i obo­wią­zek pol­skiej hi­sto­rio­gra­fii. Od słod­kich słów do strasz­nych czy­nów. Ma­ło­mów­ność pru­skich Ta­cy­tów. Czas już o tym mó­wić gło­śno.

Pięć­dzie­siąt lat mi­nę­ło, jak Szy­mon Aske­na­zy in­cy­den­tal­nie wska­zał hi­sto­rio­gra­fii pol­skiej pierw­szo­rzęd­ny przed­miot do zba­da­nia, do owej chwi­li jak­by z lę­kiem i od­ra­zą omi­ja­ny.

Fry­de­ryk Wiel­ki, wiel­ki Pru­sak, wiel­ki szer­mierz: więk­szy ne­go­cja­tor, wśród pół­wie­ko­wych bli­sko za­pa­sów i za­bie­gów dla wy­wyż­sze­nia swo­ich Prus na prze­mia­ny ko­rzy­stał z uczest­nic­twa i do­świad­czył opo­ru świa­ta ca­łe­go, cały świat ko­lej­no miał za sobą i prze­ciw so­bie. Bądź w wi­do­kach spól­nych ko­rzy­ści, bądź też dla obro­ny albo od­we­tu łą­czy­ła się raz z nim, to zno­wu prze­ciw nie­mu cała nie­mal ro­dzi­na eu­ro­pej­ska: wiel­kie mo­car­stwa, aby się nie dać wy­prze­dzić ani nad­szarp­nąć, pań­stwa drob­ne i bez­bron­ne, aby się nie dać po­chło­nąć, przede wszyst­kim zaś pań­stwa ościen­ne. Z jed­nym ato­li wy­jąt­kiem. Pań­stwo ościen­ne, któ­re naj­szer­szą a naj­kruch­szą ścia­ną przy­ty­ka­ło do pru­skich ko­szar, pań­stwo ob­szer­ne, któ­re wię­cej od in­nych mia­ło do stra­ce­nia, a tak osła­bio­ne, że mia­ło do stra­ce­nia wszyst­ko — jed­nym sło­wem Rzpli­ta Pol­ska — ni­g­dy, bądź ra­zem z Fry­de­ry­kiem, bądź prze­ciw nie­mu w żad­nej nie uczest­ni­czy­ło wy­pra­wie, do żad­ne­go nie przy­stą­pi­ło so­ju­szu. Rów­nej sta­ło­ści nie do­świad­czył on wię­cej od ni­ko­go. Z jed­nej stro­ny, głów­ne­go śmier­tel­ne­go prze­ciw­ni­ka, Au­strię, na­sam­przód upo­ko­rzo­ną w wal­ce, uda­ło mu się pod ko­niec w dro­dze ukła­dów osta­tecz­nie roz­bro­ić, zde­gra­do­wać przez spól­nic­two. Z dru­giej, wcze­śniej­si albo póź­niej­si jego przy­ja­cie­le i alian­ci: Fran­cja, Ba­wa­ria, Sak­so­nia, Ho­lan­dia, Szwe­cja, An­glia i Ro­sja, wszy­scy kie­dy­kol­wiek na­le­że­li do zde­kla­ro­wa­nych wro­gów kró­la pru­skie­go.

Ina­czej Rzpli­ta Pol­ska. Ta ni­g­dy nie my­śla­ła ani mie­rzyć się, ani dzie­lić z Fry­de­ry­kiem. Ani u nie­go, ani na nim nie szu­ka­ła zy­sków. Sta­le wzglę­dem nie­go trzy­ma­ła się na sto­pie trak­ta­to­wej neu­tral­no­ści i głę­bo­kie­go po­ko­ju. To­też na­wza­jem wdzięcz­ny król pru­ski przez całe ży­cie miał dla niej li tyl­ko trak­ta­to­we bło­go­sła­wień­stwa do­bre­go są­siedz­twa. Wstę­pu­jąc na tron za­stał Pru­sy zwią­za­ne wzglę­dem Pol­ski przez trak­tat we­law­ski, byd­go­ską kon­wen­cję, gwa­ran­cje oliw­skie. Nie roz­darł tych umów mie­czem, ow­szem, przy­dał do nich nową, trak­tat war­szaw­ski, gdzie tam­te są po­wo­ła­ne, tak jak się w no­wej praw­nej po­lu­bow­nej trans­ak­cji po­wo­łu­je daw­niej­sze: i jak za­stał, tak zo­sta­wił Rzpli­tą w po­ko­ju… Przez czter­dzie­ści sześć lat pa­no­wa­nia ani razu prze­ciw Pol­sce nie do­by­wa orę­ża. Ten czło­wiek, któ­ry od pierw­szej chwi­li na­peł­nił hu­kiem ar­mat i ję­kiem ko­na­ją­cych po­ło­wę Eu­ro­py, któ­ry pro­wa­dził czte­ry woj­ny, od­był dzie­sięć kam­pa­nij, wy­dał dwa­dzie­ścia ba­ta­lij, nie­przy­ja­ciel­skie woj­ska wi­dział w Ber­li­nie; swo­je wpro­wa­dził do Wro­cła­wia, Pra­gi, Dre­zna; któ­ry za­czął rze­mio­sło jako dwu­dzie­sto­let­ni mło­dzie­niec i jesz­cze bli­ski sie­dem­dzie­siąt­ki obo­zo­wał na for­pocz­tach, ten wiel­ki żoł­nierz dla Rzpli­tej miał tyl­ko po­kój. Jed­nak ten szczę­śli­wy żoł­nierz, któ­ry ugiął Au­strię, zgniótł Sak­so­nię, zgro­mił Rze­szę Nie­miec­ką, Fran­cu­zom spra­wił Ross­bach, Ro­sja­nom zgo­to­wał Zorn­dorf — Rzpli­tą, nie ob­na­ża­jąc szpa­dy, cią­gle po przy­ja­ciel­sku, cią­gle po­ko­jo­wo, w dro­dze spo­koj­nej ne­go­cja­cji, strasz­li­wiej ugo­dził niż tam­tych na po­lach bi­tew, do ser­ca jej tra­fił, do­bił.

Hi­sto­ria pol­ska

ma z nim je­den pro­sty ra­chu­nek, tak pro­sty, że jej sądu nic zmą­cić nie jest w sta­nie. Ma do oso­by jego naj­pierw­sze, naj­lep­sze pra­wo. Na­le­ży on do niej, sta­no­wi jej wła­sność, spod jej kom­pe­ten­cji wy­ła­mać się nie może.

Do tych kla­sycz­nie pro­stych a nie­zrów­na­nie moc­nych słów zmar­łe­go mi­strza hi­sto­rii dy­plo­ma­tycz­nej niech nam wol­no bę­dzie do­dać sub spe­cie r. 1946 kil­ka wła­snych uwag ogól­nych.

Dzie­je peł­ne są walk mię­dzy na­ro­da­mi i pań­stwa­mi, walk mniej lub wię­cej ra­cjo­nal­nych, nie­unik­nio­nych, bar­ba­rzyń­skich lub szla­chet­nych, któ­rych źró­dłem by­wa­ła jed­no­stron­na lub dwu­stron­na dąż­ność na­past­ni­cza. Przy­sło­wia lu­do­we świad­czą, że o cu­dzo­ziem­cach wię­cej jest do po­wie­dze­nia złe­go niż do­bre­go; szcze­re sym­pa­tie i czy­ny al­tru­istycz­ne sta­no­wią mię­dzy na­ro­da­mi wy­jąt­ki, re­gu­łą jest ego­izm, nie­chęć, za­zdro­sna od­por­ność. W każ­dym wie­ku tra­fiał się ja­kiś ma­rzy­ciel — Mi­ko­łaj z Kuzy, Sul­ly, Lesz­czyń­ski czy Sa­int-Pier­re, Kant czy Wil­son, co szedł mię­dzy ludy z ga­łąz­ką oliw­ną gło­sić po­kój świa­to­wy, nie­kie­dy szedł jak Wol­ter z ró­zgą, aby nią siec (w Kan­dy­dzie) za­gry­za­ją­cych się na­wza­jem „Awa­rów” i „Buł­ga­rów” — a woj­ny, jak wy­bu­chy wul­ka­nów, po­wta­rza­ły się z nie­ubła­ga­ną pe­rio­dycz­no­ścią.

Tak, ale co in­ne­go woj­na, a co in­ne­go na­ro­do­żer­stwo. Nie każ­da woj­na dąży do za­gła­dy stro­ny po­ko­na­nej; moż­na nisz­czyć obce ple­mię tak­że bez woj­ny. Otóż hi­sto­ria nie zna przy­kła­du, aby je­den czło­wiek wło­żył tyle nie­na­wi­ści w swój sto­su­nek do są­sied­nie­go na­ro­du, ile jej przez pół wie­ku wy­dzie­lił z sie­bie Fry­de­ryk zwa­ny Wiel­kim. Po­tęż­ne nie­na­wi­ści wzbie­ra­ły nie­raz w du­szach krzyw­dzo­nych wo­bec zdo­byw­ców i cie­mię­ży­cie­li: tak pa­trzał na Rzy­mian Han­ni­bal czy Mi­try­da­tes, ale jesz­cze głęb­sze, co­raz głęb­sze uczu­cia nie­przy­jaź­ni ro­dzi­ły się zwłasz­cza w du­szach ger­mań­skich wo­bec krzyw­dzo­nych. Fry­de­ryk jako nisz­czy­ciel Pol­ski, któ­ra mu nic ni­g­dy złe­go nie zro­bi­ła, sta­no­wi zja­wi­sko je­dy­ne w dzie­jach — i w tym zna­cze­niu uni­wer­sal­ne. A że duch jego pro­mie­nio­wał na swo­ich i ob­cych przez sze­reg po­ko­leń, po­przez dzie­sią­tą gra­ni­cę, że jego za­sa­dy sta­ły się wcie­le­niem tego, co wiek XIX po­tę­pił, a wiek XX spró­bo­wał na nowo uświę­cić, więc po­ru­szo­ny w tej książ­ce te­mat sta­no­wi coś wię­cej niż bi­lans krzywd, do­zna­nych w pew­nej epo­ce przez pe­wien na­ród: jest to przy­czy­nek do dzie­jów ludz­ko­ści — i nie­ludz­ko­ści.

W za­się­gu roz­ka­zów fi­lo­zo­fa z Sans-So­uci cho­wał się w Kró­lew­cu inny fi­lo­zof, Im­ma­nu­el Kant, któ­ry sfor­mu­ło­wał je­den ze swych na­czel­nych im­pe­ra­ty­wów na­stę­pu­ją­co: „Dzia­łaj w ten spo­sób, aby czło­wie­czeń­stwo w ja­kiej­kol­wiek po­sta­ci sta­no­wi­ło dla cie­bie za­wsze cel a nie śro­dek”. Dla Fry­de­ry­ka czło­wie­czeń­stwo jako cel nie ist­nia­ło — ist­nia­ła po­tę­ga Prus, tj. domu bran­den­bur­skie­go, jej słu­żyć mia­ły świa­do­mie i bez­wied­nie inne pań­stwa i na­ro­dy. Na­ród pol­ski miał mu słu­żyć jak sta­do ba­ra­nów, aby po speł­nie­niu tej mi­sji stać się na­wo­zem pod inną, war­to­ściow­szą rasę. Lecz że ten na­ród był na ra­zie dwa­kroć licz­niej­szy, re­pre­zen­to­wał znacz­ną siłę ma­te­rial­ną i uta­jo­ne nie­po­śled­nie war­to­ści du­cho­we, więc do zni­we­cze­nia go użył Ho­hen­zol­lern ca­łe­go ar­se­na­łu środ­ków. Wma­wiał on pu­blicz­no­ści, że po­li­ty­ka za­sa­dza się nie na ukła­da­niu i prze­pro­wa­dza­niu roz­le­głych pla­nów, lecz na chwy­ta­niu przy­pad­ko­wych ko­niunk­tur: re­cep­ta do­bra na uży­tek pro­pa­gan­do­wy, dla my­dle­nia lu­dziom oczu, aby part­ne­rzy nie pa­trze­li gra­czo­wi na ręce! Ale w sto­sun­ku do Pol­ski Fry­de­ryk nie prak­ty­ko­wał by­naj­mniej tej za­sa­dy. Tam wszyst­ko było ce­lo­we, pla­no­we, ob­li­czo­ne. A pierw­szym prze­pi­sem tej prze­wi­du­ją­cej po­li­ty­ki było nie zde­ma­sko­wać się przed­wcze­śnie, uda­wać przy­ja­cie­la do ostat­niej chwi­li, kie­dy przyj­dzie czas na użą­dle­nie ofia­ry. Trzy­dzie­ści lat przy­go­to­wa­nia, dwa­dzie­ścia lat do­ko­na­nia. Trzy­dzie­ści lat słod­kich słów, dwa­dzie­ścia lat strasz­nych czy­nów — oto ogól­ny roz­kład na­sze­go te­ma­tu.

Rzecz wszak­że ude­rza­ją­ca — nikt do­tych­czas przed­mio­tu tego nie opra­co­wał. Nie ma o Fry­de­ry­ku i Pol­sce ani książ­ki, ani na­wet krót­kiej roz­pra­wy. Nie usłu­cha­li we­zwa­nia Aske­na­ze­go hi­sto­ry­cy pol­scy, nie spró­bo­wa­li ich wy­prze­dzić cu­dzo­ziem­scy. Ba­da­cze nie­miec­cy na­pi­sa­li o Fry­de­ry­ku dużą bi­blio­te­kę, ale o jego trak­to­wa­niu spraw pol­skich jest w tym ogro­mie nie­pro­por­cjo­nal­nie mało. Stan­dard work tej li­te­ra­tu­ry Ge­schich­te Frie­drichs des Gros­sen Re­in­hol­da Ko­se­ra prze­śli­zgu­je się lek­ko nad fak­ta­mi, o któ­rych mowa bę­dzie po­ni­żej (choć au­tor, jako na­czel­ny dy­rek­tor pru­skich ar­chi­wów, miał do tych wszyst­kich taj­ni­ków ła­twy do­stęp), jak­by w hi­sto­rii obo­wią­zy­wa­ła re­gu­ła: de mor­tu­is ni­hil albo qu­ie­ta non mo­ve­re.

Czy­tel­ni­kom an­glo­sa­skim Fry­de­ryk jest zna­ny we wła­snym, ory­gi­nal­nym uję­ciu. Lord Ma­cau­lay po­świę­cił mu świet­ny szkic, się­ga­ją­cy jed­nak tyl­ko koń­ca woj­ny sied­mio­let­niej (bo tyle obej­mo­wa­ło oma­wia­ne prze­zeń kry­tycz­nie dzie­ło Preus­sa). Tho­mas Car­ly­le roz­wał­ko­wał swo­je he­ro­jo­chwal­stwo na dzie­sięć to­mów, choć nie po­sia­dał do du­szy bo­ha­te­ra je­dy­ne­go wła­ści­we­go klu­cza: jego po­li­tycz­nej ko­re­spon­den­cji. Ame­ry­ka­nin Tut­tle ba­dał źró­dło­wo tyl­ko 16 lat przed woj­ną sied­mio­let­nią. Pan W. F. Red­da­way z Cam­brid­ge dał syl­wet­kę ca­ło­ści, da­le­ką od car­ly­li­zmu, ale i on, choć kom­pe­tent­ny do ba­da­nia rze­czy wschod­nio- i pół­noc­no­eu­ro­pej­skich, nad wie­lu prze­ja­wa­mi pol­skiej po­li­ty­ki kró­la prze­szedł po­bież­nie.

Dziś wy­daw­nic­twa źró­dło­we do tej epo­ki są już o tyle kom­plet­ne, a po­szu­ki­wa­nia ar­chi­wal­ne zwłasz­cza przed woj­ną świa­to­wą wy­do­by­ły na wierzch tyle istot­nych in­for­ma­cji, że na­uka pol­ska może po­ku­sić się o re­ali­za­cję swe­go „pra­wa”. Jak się z tego za­da­nia wy­wią­za­ła, czy­tel­nik osą­dzi. Śmie­my bądź co bądź wy­ra­zić na­dzie­ję, że je­że­li rze­czy­wi­ście dla ger­ma­ni­zmu naj­waż­niej­szą rze­czą, waż­niej­szą niż wy­ła­nia­nie ta­kich po­tęg du­cho­wych jak Go­ethe lub Kant, było zdo­by­wa­nie no­wej zie­mi dla nie­miec­kie­go ludu, to chy­ba nie­miec­cy dzie­jo­pi­so­wie przyj­mą ten wi­ze­ru­nek wiel­kie­go nisz­czy­cie­la pol­sko­ści — bez obu­rze­nia.