Żydzi w okresie drugiej świątyni 538 przed Chr.–70 po Chr. - ebook

Wstęp

Z zamiarem opisania dziejów narodu wybranego w okresie drugiej świątyni nosiłem się od dawna. Dzięki zainteresowaniu Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas” oraz środkom pozyskanym z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zamiar ten mógł przyjąć szczęśliwie realne kształty. Prezentowana książka będzie omawiać historię okresu drugiej świątyni w możliwie szerokim zakresie, biorąc pod uwagę wydarzenia polityczne, społeczeństwo, administrację, religię, geografię, literaturę. Trzeba pamiętać, że okres drugiej świątyni był niezwykle ważny w historii narodu żydowskiego. Zniszczenie świątyni jerozolimskiej i niewola babilońska miały zasadniczy wpływ na ukształtowanie się zupełnie nowego oblicza jahwizmu w postaci religii judaistycznej, religii bardziej rygorystycznej, nastawionej na czystość kultową i przestrzeganie Prawa Mojżeszowego. Odbudowana świątynia jerozolimska stała się centrum wszystkich Żydów. To w tym okresie powstaje żydowska diaspora, przede wszystkim w Mezopotamii i Egipcie, ale również w innych prowincjach Imperium Romanum. W okresie drugiej świątyni w pełni ukształtuje się hebrajska Biblia, co znajdzie ostatecznie swój wyraz na synodzie w Jamnii około 90 r. po Chr. Pojawiły się dwie nowe dynastie: hasmonejska i herodiańska, pierwszej przyjdzie walczyć o wolność Judei i następnie rządzić niezależnym państwem jako arcykapłani i królowie, druga będzie już tylko rządzić wasalnym państwem, a później Judea zostanie przekształcona w rzymską prowincję. Jest to wreszcie okres, w którym pojawiło się chrześcijaństwo, wyrosłe wprost korzeniami z wiary starszych braci. I w końcu, nie należy zapominać, że okres drugiej świątyni skończył się największym chyba nieszczęściem, jakie spotkało naród żydowski w całej jego historii: w 70 r. po Chr. centrum życia narodu – świątynia Jahwe w Jerozolimie – została spalona przez wojska rzymskie.

Nie wszystkie elementy będą mogły być opisane w należyty sposób, zależy to bowiem przede wszystkim od dostępności źródeł. Pewnym ograniczeniem jest też oczywiście rozmiar książki. Z konieczności więc redukuję do niezbędnego minimum przypisy, cytując głównie źródła i tylko najważniejsze opracowania. W większości syntez łaskawy czytelnik znajdzie obszerną literaturę przedmiotu. Tam, gdzie jest to konieczne, prezentuję też przynajmniej zarys dyskusji naukowej, względnie sygnalizuję kwestie, które są ciągle przedmiotem sporu. Ponieważ jednak w zamyśle moja książka ma być podręcznikiem dla studentów historii i archeologii, staram się zajmować jednoznaczne stanowisko tam, gdzie jest to tylko możliwe, nawet jeżeli nie istnieje wokół konkretnego tematu ogólny konsensus badaczy. Przedstawienie jednak całej dyskusji naukowej musiałoby co najmniej podwoić objętość książki.

Według wszelkich przyjętych zasad powinienem omówić tu dostępne badaczom źródła, dzięki którym jesteśmy w stanie zrekonstruować dzieje okresu drugiej świątyni. Nie ma jednak takiej potrzeby, ponieważ każda z czterech części książki rozpoczyna się od prezentacji i krótkiego przeglądu źródeł archeologicznych i pisanych. Warto jednak w tym miejscy wspomnieć przynajmniej o kilku ważnych syntezach omawianego okresu. Najważniejszą jest chyba ciągle monumentalne dzieło Emila Schürera, napisane jeszcze pod koniec XIX w., ale odświeżone i wydane przez brytyjskich uczonych w latach 1973–1987 (The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ 175 BCE – AD 135, 3 vols., Edinburgh 1973–1987). Ta trzytomowa praca, mimo postępów nauki, ciągle prezentuje sporą wartość. Równie ważna jest książka E.M. Smallwood (The Jews under Roman Rule. From Pompey to Diocletian, Leiden 1981)), jak też duże dzieło The Jewish People in the First Century. Historical Geography, Political History, Cultural and Religious Life and Institutions, ed. by S. Safrai and M. Stern, 2 vols., Assen 1974–1976, w ramach serii Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum. Co ciekawe, jak dotąd nie powstał chyba zarys całości okresu drugiej świątyni. A dokładniej rzecz ujmując, dopiero zaczął powstawać, bowiem jak na razie Lester Grabbe wydał dwa z czterech planowanych tomów, które mają objąć wreszcie całość okresu 538 przed Chr.–70 po Chr. Owe dwa tomy są nawet dość udane, choć jest to dzieło ściśle naukowe i momentami nieco chyba zbyt trudne w odbiorze, szczególnie dla czytelnika, który nie jest zbyt obeznany z przedmiotem książek. Niemniej jednak należy się cieszyć, że taki projekt jest realizowany i mieć nadzieję, iż zostanie doprowadzony do końca.

Całość mojej książki została podzielona na cztery części, w każdej z nich poruszane są te same elementy, choć z pewnymi odstępstwami charakterystycznymi dla danej epoki. Tam, gdzie jest to efektem tradycji lub przyjętym już zwyczajem, stosuję polskie wersje imion, np. w przypadku Gajusza Juliusza Cezara, tam zaś, gdzie nie jest to możliwe, stosuję transkrypcję łacińską. Podobnie jest z tytułami źródeł, które podaję w wersji łacińskiej, z kilkoma wyjątkami. Zwracam też uwagę, iż często używam pojęcia Palestyna, jest to jednostka geograficzna, nie historyczna, obejmująca swym zasięgiem cały obszar południowej Syrii, włącznie z tzw. Zajordaniem. I na koniec, wszystkie ewentualne pomyłki są wyłącznie moją winą.

Na zakończenie niech mi będzie wolno podziękować jeszcze Panu Profesorowi Leszkowi Mrozewiczowi z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Panu Profesorowi Janowi Ilukowi z Uniwersytetu Gdańskiego, których recenzje mojego projektu w znacznym stopniu przyczyniły się do pozyskania środków na wydanie książki dzięki dotacji z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.Spis treści

Wstęp

Część 1
Okres perski

ROZDZIAŁ 1. Źródła

1. Archeologia (materiał niepisany)

2. Archeologia (materiał pisany)

3. Źródła biblijne

4. Źródła perskie, mezopotamskie i egipskie

5. Źródła greckie i łacińskie

ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje

1. Administracja

2. Społeczeństwo i życie codzienne

3. Gospodarka

4. Religia: świątynia, kult i praktyka

5. Religia: prawo, Biblia i wiara

ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny: Okres niewoli babilońskiej.
Juda pod panowaniem perskim – prowincja Yehud

1. Droga do katastrofy

2. Juda po rządami państwa nowobabilońskiego

3. Powrót z wygnania

4. Juda pod rządami perskimi – wczesny okres

5. Juda pod rządami perskimi – wiek V i IV przed Chr.

Część 2
Okres hellenistyczny

ROZDZIAŁ 1. Źródła

1. Archeologia (materiał niepisany)

2. Papirusy, inskrypcje i monety

3. Żydowskie źródła literackie

4. Źródła greckie i łacińskie

ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje

1. Żydowska tożsamość, a hellenizm

2. Oblicza hellenizmu w społeczeństwie żydowskim

3. Hellenizm, a Żydzi

4. Administracja

5. Społeczeństwo i życie codzienne

6. Gospodarka

7. Religia: świątynia, kult i praktyka

8. Religia: prawo, Biblia i wiara

ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny

1. Aleksander Wielki i diadochowie

2. Okres ptolemejski

3. Wczesny okres rządów Seleucydów

4. Antioch IV Epifanes i „ohyda spustoszenia”

5. Powstanie Machabeuszy

6. Judea pod rządami Hasmoneuszy: Jan Hirkan I, Juda Arystobul I, Aleksander Janneusz, Aleksandra Salome, Juda Arystobul II, Jan Hirkan II, Antygonos Matatiasz

Część 3
Okres rzymsko–herodiański

ROZDZIAŁ 1. Źródła

1. Archeologia (materiał niepisany)

2. Papirusy, inskrypcje i monety

3. Źródła żydowskie

4. Józef Flawiusz

5. Źródła greckie i łacińskie

ROZDZIAŁ 2. Społeczeństwo i instytucje

1. Żydzi wobec Rzymu

2. Administracja monarchii herodiańskiej

3. Administracja Judei jako rzymskiej prowincji

4. Administracja Judei w okresie powstań

5. Społeczeństwo i życie codzienne

6. Gospodarka

7. Religia: świątynia, kult i praktyka

8. Religia: prawo, Biblia i wiara

ROZDZIAŁ 3. Zarys historyczny

1. Wojna domowa ostatnich Hasmoneuszy

2. Panowanie Heroda Wielkiego

3. Rządy Archelaosa, Antypasa i Heroda Filipa

4. Judea jako rzymska prowincja w latach 6–41 po Chr.

5. Panowanie Agryppy I

6. Judea jako rzymska prowincja w latach 44–66 po Chr.

7. Pierwsze powstanie przeciwko Rzymianom

Część 4
Żydzi w diasporze

ROZDZIAŁ 1. Żydowska tożsamość w diasporze

ROZDZIAŁ 2. Zarys historyczny

1. Mezopotamia

2. Prowincja Azja

3. Egipt i Cyrenajka

4. Miasto Rzym

5. Zachodnie prowincje Imperium Romanum

Zakończenie

Dodatek 1. Arcykapłani okresu drugiej świątyni

Dodatek 2. Listy władców

Wykaz skrótów

Wykaz literatury cytowanej

Indeks antycznych imion i nazw geograficznych

Indeks współczesnych autorów