Paleografia łacińska - ebook

To niezwykle ważna publikacja z zakresu kultury piśmienniczej – polskiej i europejskiej. Przynosi szereg istotnych informacji dotyczących produkcji książki rękopiśmiennej średniowiecznych bibliotek, początków drukarstwa, a także pisma epigraficznego i średniowiecznych zapisów muzycznych. Paleografia jest nie tylko syntetycznym ujęciem dziejów pisma w łacińskiej kulturze europejskiej na przestrzeni dwóch tysięcy lat, lecz także historią szeroko rozumianej kultury piśmienniczej, historią materiałów piśmienniczych, historią bibliotek.
Podręcznik Semkowicza nie stracił na aktualności – jest ciągle wykorzystywany i cytowany w opracowaniach specjalistycznych, a biorąc pod uwagę fakt, iż autor w Paleografii niejednokrotnie odnosi się do źródeł, które znał z autopsji, a które zaginęły w czasie wojny, znaczenie tego dzieła jest jeszcze większe. Książka służy zarówno historykom, historykom sztuki, jak i studentom i adeptom edytorstwa, bibliotekoznawstwa, muzykologii, kulturoznawstwa oraz innych kierunków humanistycznych. To wykład z historii kultury europejskiej.

SPIS TREŚCI

Przedmowa      11

Wstęp

Nauki posiłkujące i nauki pomocnicze historii          15

Literatura. Związek historii z innymi gałęziami nauki. – a) Nauki posiłkujące historię: Nauki o naturze fizycznej i psychicznej człowieka. Geografia i jej odgałęzienia. Prehistoria i ludoznawstwo. Językoznawstwo. Inne gałęzie wiedzy związane z różnymi odgałęzieniami historii. – b) Nauki pomocnicze historii (sensu stricto): Ich cel i zakres. Zadania paleografii, epigrafiki i papirologii. Filologia średniowieczna z onomastyką. Chronologia. Dyplomatyka. Sfragistyka.

Rozdział I

A. Pojęcie i zakres paleografii           27

Paleografia teoretyczna i praktyczna. Studium paleografii na uniwersytetach i specjalne instytuty naukowe.

B. Historia paleografii łacińskiej i wskazówki bibliograficzne         28

Literatura. Mabillon i Maffei. Paleografia w w. XVIII związana z dyplomatyką. Rozkwit w w. XIX i zastosowanie fotografii. Francuskie wydawnictwa paleograficzne. Leopold Delisle i prace paleografów francuskich. Wpływ wydawnictwa Monumenta Germaniae Hist. na rozwój paleografii w Niemczech i W. Wattenbach. T. Sickel i Instytut wiedeński. Inni paleografowie niemieccy i szwajcarscy. Rozwój paleografii we Włoszech. Paleografia w Anglii i Belgii. Paleografia w innych krajach Europy i Stanach Zjednoczonych. Prace i wydawnictwa paleograficzne polskie.

Rozdział II

Materiał i przybory pisarskie 44

Literatura. A. Materiał, na którym pisano: 1. Kamień i metal. – 2. Tabliczki woskowe. Znaleziska tabliczek rzymskich. Okazy średniowieczne. – 3. Papirus: Znaleziska papirusów i papirologia. Wyrób i właściwości papirusu. Opistografia. Zastosowanie papirusu w w. średnich. – 4. Pergamin: Użycie skóry na Wschodzie i rola miasta Pergamon. Powolne rozpowszechnianie się pergaminu. Wyrób i gatunki. Palimpsesty. Wywoływanie wyblakłego pisma. Palimpsesty w Polsce. Barwienie pergaminu. – 5. Papier: Dawne poglądy na początki papieru. Wynalazek chiński. Udoskonalenie go przez Arabów. Rozpowszechnienie się papieru w Europie i w Polsce. Początki papiernictwa polskiego. Znaki wodne, czyli filigrany. Metoda datowania papieru za pomocą filigranów. B. Przybory do pisania: Pióro. Atrament. Inne przybory.

Rozdział III

Pisarz i jego wytwory            67

A. Osoba pisarza: Określenia i wyobrażenia średniowiecznego pisarza. Skryptorie klasztorne we wcześniejszym średniowieczu. Pisarze zawodowi i ich związek ze szkołami. Katedralisi i bracia pióra. Kolofony kopistów. B. Wytwory rękopiśmienne. – 1. Zwój, czyli rola: Rola skórzana i papirusowa. Zwoje pergaminowe. Rotuły średniowieczne. – 2. Księga, czyli kodeks: Powstanie księgi związane          z pergaminem. Kodeksy papirusowe. Składki, kustosze i reklamanty. Numeracja i format. Liniowanie. – 3. Zdobienie rękopisu. Literatura. – a) Rubrykowanie. – b) Inicjały. Pochodzenie wyrazu miniatura. Znaczenie miniatur w księgach kościelnych. Miniatury właściwe różnym rodzajom ksiąg. Iluminacja jako pomoc przy określaniu czasu i miejsca pochodzenia rękopisu. Miniatury dedykacyjne. – c) Rozwój stylu zdobniczego: Iluminacje w okresie przedkarolińskim. Zdobnictwo irlandzkie i jego rozpowszechnienie. Renesans karoliński. Szkoła pałacowa i szkoła w Tours. Grupa kodeksu Ady. Inne szkoły malarskie. Epoka romańska: Czasy Ottonów w Niemczech. Szkoła w Reichenau i inne skryptorie nadreńskie. Szkoła ratyzbońska i jej wpływ na Czechy. Szkoły malarskie niemieckie w w. XII, malarstwo angielskie i nadmozańskie. Miniatorstwo w Italii       i wpływy bizantyńskie. Wpływy bizantyńsko-ruskie w Polsce. Inicjały romańskie. Epoka gotycka: Popularyzacja książki ozdobnej. Styl gotycki w miniaturach i dekoracji. Inicjały obrazkowe i floratura. Okres późnogotycki. Polskie miniatorstwo w dobie gotyckiej. Konieczność współpracy paleografów z historykami sztuki. – d) Zdobienie dokumentów. – 4. Oprawa rękopisu. Literatura. – a) Oprawy średniowieczne na Zachodzie Europy: Znaczenie badań nad oprawami. Poliptycha i codicilli. Technika średniowiecznych opraw. Okucia i łańcuchy. Zdobienie opraw: Kość słoniowa, wyroby złotnicze i emalia. Nacinanie skóry. Tłoczenie skóry. Proste oprawy XIII w. Rozkwit introligatorstwa cechowego w późnym średniowieczu i oprawy renesansowe. – b) Oprawy średniowieczne w Polsce: Ślady najstarszych opraw. Okładka Ewangeliarza Anastazji. Najstarsze tłoczone oprawy skórzane. Okładki ledersznytowe. Oprawy sakwowe.

Rozdział IV

Biblioteki średniowieczne      136

Literatura. A. Biblioteki średniowieczne na Zachodzie Europy. Biblioteki w starożytności. Monte Cassino i Vivarium. Rola mnichów irlandzkich i angielskich. Rozwój bibliotek klasztornych w IX–XII w. Księgozbiory dworskie i uniwersyteckie. Rola humanizmu. Biblioteka watykańska. Urządzenie średniowiecznych bibliotek. Zniszczenia i rozpraszanie rękopisów. Zbiory nowoczesne. Międzybiblioteczne katalogi rękopisów. B. Biblioteki średniowieczne w Polsce: Pierwsze księgi przybywające z Zachodu. Ślady biblioteki tynieckiej. Zbiór katedry krakowskiej. Inni posiadacze ksiąg. Książki powstałe w Polsce. Księgozbiory Ludwika ks. Brzegu i Kazimierza W. Biblioteka królowej Jadwigi. Założenie uniwersytetu ważną datą w dziejach książki w Polsce. Biblioteki w kolegiach i bursach. Ceny książek. Bibliofile z II połowy w. XV. Wędrówki rękopisów polskiego pochodzenia i losy bibliotek. C. Księgi rękopiśmienne interesujące historyka:                   I. Księgi kościelne: Biblia, glosy i konkordancje. Ojcowie kościoła i scholastycy. Księgi liturgiczne: – 1. Mszał rzymski i księgi, z których powstały: sakramentarz, antyfonarz, lekcjonarz, ewangeliarz. Dyptychy żywych i zmarłych. Nekrologi i kalendarze. – 2. Brewiarz i jego części składowe. – 3. Ordinales. Pontyfikał. Rytuał. – 4. Martyrologium. – II. Księgi prawnicze: 1. – Corpus iuris civilis. – 2. Księgi składające Corpus iuris canonici. – III. Dzieła literackie. Roczniki          i zapiski w kalendarzach. Biografie i gesta 188. – IV. Inne księgi biblioteczne.

Rozdział V

Rozwój pisma w wiekach średnich   179

A. Ogólny pogląd na rozwój pisma aż do powstania alfabetu: Literatura. Znaczenie pisma i jego stosunek do mowy. Znaki własnościowe, wojskowe i rodowe. Karby, Quippu i Wampun. Symbole plastyczne. Znaki magiczne. Pierwotny ideograficzny charakter pisma chińskiego. Pisma wyrazowo-obrazowe. Pismo klinowe. B. Początki i rozwój alfabetu aż do powstania pisma greckiego: Literatura. Najdawniejsze pismo egipskie. Spółgłoskowy alfabet egipski. Pisma hieratyczne i demotyczne. Semickie pismo alfabetyczne. Pismo cypryjskie i kreteńskie. Pismo Hetytów. Związek pisma semickiego z egipskim. Pismo synajskie. Pisma z Ras Szamrah i z Biblos. Hipoteza o sztucznym pochodzeniu alfabetu semickiego (fenickiego). Biblos domniemaną ojczyzną tego alfabetu. Przejęcie pisma semickiego przez Greków. Wprowadzenie doń samogłosek. Rozwój pisma greckiego. C. Początki pisma łacińskiego: Literatura. Alfabet etruski. Lapis niger. Wytworzenie się alfabetu łacińskiego. D. Rozwój pisma łacińskiego do reformy karolińskiej: Literatura. – 1. Majuskuła i minuskuła. – 2. Kapitała: – a) monumentalna, czyli kwadratowa; b) chłopska. – 3. Uncjała. – 4. Kurrenta i kursywa. Starsza rzymska kursywa. Młodsza rzymska kursywa. – 5. Półuncjała. Litery typowe półuncjały. – 6. Tzw. pisma szczepowe: Teoria Mabillona i sprostowanie Maffeiego. Ogólna charakterystyka pisma w dobie przedkarolińskiej. – a) Italia. Kuriała papieska. Pismo montekassyńsko-benewenckie. Szkoła weroneńska. Inne skryptorie i ich oddziaływanie poza Alpy. – b) Hiszpania. – c) Francja        (pismo merowińskie). Kursywa kancelaryjna. Pismo książkowe z Luxeuil i Corbie. Prekarolina w Tours i Corbie. – d) Wyspy Brytyjskie. Półuncjała irlandzka. Ostra minuskuła irlandzka. Wpływ pisma irlandzkiego na kontynent i Anglię. – 7. Rzut oka na pierwszy okres rozwoju pisma łacińskiego. E. Renesans karoliński pisma i jego rozwój do końca w. XII: Literatura. – 1. Początki minuskuły karolińskiej. Różne zdania uczonych o powstaniu tego pisma. Niewielki udział Karola W. i Alkuina. Dążenie do reformy pisma w różnych skryptoriach. Typ Maurdramnusa w Corbie. Karolina typem dworskim. – 2. Charakterystyka minuskuły karolińskiej w VIII i IX w. – 3. Rozpowszechnienie się minuskuły karolińskiej w Europie zachodniej. – 4. Minuskuła romańska X–XII w.: – a) Minuskuła książkowa. Powolna ewolucja minuskuły karolińskiej. Pismo w. X. Cechy pisma w. XI. Większa odrębność graficzna pisma w. XII i początki gotyzacji. –       b) Minuskuła dyplomatyczna: Pozostałości pisma merowińskiego w kancelarii cesarskiej. Minuskuła w kancelarii papieskiej i jej walka z kuriałą. Minuskuła w dokumentach prywatnych. – c) Pismo w Polsce do końca w. XII: Najstarsze rę- kopisy polskich bibliotek pisane prekaroliną. Ewangeliarz gnieźnieński z w. IX. Inne rękopisy z IX w. Karolina najdawniejszym pismem używanym w Polsce. Codex Gertrudianus. Ordo Romanus Mieszka II. Sacramentarium tynieckie. Ewangelistarz gnieźnieński i Złoty Kodeks pułtuski. Ewangeliarz emmeramski. Gnieźnieńskie Missale plenarium. Benedykcjonał katedry krakowskiej. Ewangeliarz poznański z w. XI/XII. Pontyfikał biskupów krakowskich. Zwrot ku kulturze romańskiej. Szkoła w Laon i Rocznik tzw. świętokrzyski dawny. Uczeń Iwona z Chartres w Polsce i dwa kodeksy Tripartity. Związki kulturalne Polski z krajem nadmozańskim w w. XII i pochodzące stamtąd rękopisy. Perykopy i Album lubińskie. Napływ nowych zakonów i ksiąg w w. XII. Początki polskiej produkcji piśmiennej. Dokumenty łekneński i lubiąski a zagadnienie prowincji i szkół pisarskich (pismo leodyjskie i portyjskie). Pismo joannickie. Brak składów odrębnej polskiej prowincji pisarskiej w XII w. 343. F. Pismo tzw. gotyckie (XIII–XV w.): Literatura. Początki pisma łamanego w pn. Francji w IX–XI w. Pochodzenie nazwy gotyk i gotycki. – 1. Minuskuła gotycka: typ kaligraficzny i odżycie kursywy. – a) Kaligraficzna minuskuła gotycka (littera formata): Cechy ogólne. Rozpowszechnienie. Tekstura i fraktura. Rotunda. Gotykoantykwa. Pismo perłowe. Kształty poszczególnych liter w minuskule kaligraficznej. – b) Kursywa gotycka. Zacieranie łamań przy większym pośpiechu. – c) Typ pośredni. Bastarda florencka i francuska. Typy prowincjonalne niemieckie. –       2. Majuskuła gotycka. – 3. Pismo dyplomatyczne w epoce gotyku. – a) Pismo ku- rialne: Ogólna charakterystyka. Różnice graficzne między listami jedwabnymi i konopnymi. Ewolucja pisma kurialnego w XIV i XV w. Pismo regestów. –   b) Pi-smo kancelarii świeckich: Pismo kancelarii sycylijskiej i francuskiej. Dokumenty cesarskie. Wpływ kursywy od końca w. XIII. – c) Pismo wydłużone. – d) Metoda porównawcza przy badaniu pisma. Elementy pisma, które należy uwzględniać przy porównywaniu. – 4. Pismo w Polsce doby gotyckiej (XIII–XV w.): Wzrost kultury piśmiennej w Polsce w w. XIII. Mylny pogląd o stuletnim opóźnieniu rozwoju pisma w Polsce, Danii i Węgrzech, sprostowania Krzyżanowskiego i Hajnala. Współczesność starszych i młodszych form (dokumenty zagojskie). Jednakie tempo rozwoju pisma dokumentów i ksiąg. Bogactwo nie opracowanego materiału. Spadek liczby ksiąg miniaturowych w Polsce w w. XIII. Pisma treści historycznej z XIII w. dochowane w oryginale: Rotuł z cudami św. Stanisława. Kalendarz i Rocznik kapituły krakowskiej. Nekrolog klasztoru św. Wincentego i Księga henrykowska. Modlitewnik i Kalendarz trzebnicki. Collectarium lądzkie. Kroniki i roczniki w kopiach z XIV i XV w. Przekazy Kroniki Galla. Przekazy Kroniki Kadłubka. *Inne rękopisy z XV w. treści historycznej. Kursywa i bastarda w książce bibliotecznej, zwłaszcza naukowej w XV w. Rodzima produkcja książki ozdobnej od w. XIII. Przewaga pisarzy zawodowych od drugiej połowy  w. XIV. Katedralisi. Tekstura krakowska. Bastarda ozdobna. Konkurencja druku*. Dokument w epoce gotyckiej. Pismo dyplomatyczne i książkowe w dokumentach w. XIII. Coraz większa przewaga typów kursywnych. Szybki wzrost liczby dokumentów i rozwój kancelarii w II poł. XIII w. *Trudności w oznaczaniu osoby pisarza. Stan badań nad kancelarią królewską XIV i XV w. Wzrost działalności kancelarii i ogólnej piśmienności od czasów Kazimierza W. Pismo dokumentów i ksiąg kancelaryjnych XIV i XV w.* G. Pismo humanistyczne, czyli renesansowe. Literatura. Naśladowanie pisma epoki karolińskiej i romańskiej. Gotykoantykwa prekursorką humanistyki. Niccoli i Bracciolini ojcami antykwy. Różnice między antykwą a autentyczną karoliną. Humanistyka książkowa i kursywa (italika). Pismo kancelaryjne II poł. XVI w. *Pismo humanistyczne w Polsce*. H. Pismo drukowane. Literatura. Inkunabuły przejmują ówczesne typy pisma książkowego. Tekstura, gotykoantykwa, antykwa, rotunda i bastarda (szwa-bacha) w Niemczech w. XV. Fraktura i dalszy rozwój typów pisma drukowanego w XVI w. w Niemczech. Antykwa najstarszym typem druku we Włoszech i Hiszpanii. Rola gotyckiej rotundy i kursywy (italiki) w tychże krajach w XVI w. Pismo druków francuskich i niderlandzkich. Polscy drukarze w. XV za granicą       i początki druku w Krakowie. Gotykoantykwa Kaspra Straubego i tekstura Unglera. Rotunda gotycka Hochfedera i Hallera. Próby oddania polskiej ortografii. Fraktura i szwabacha w polskich drukach XVI w. Zwycięstwo całkowite antykwy i kursywy około poł. XVII w.

Rozdział VI

A. Ligatury     402

Powstawanie ligatur w starożytnym rzymskim piśmie epigraficznym i kursywnym. Ligatury w majuskule. Połączenia liter w młodszej kursywie. Zlepianie się liter okrągłych w teksturze gotyckiej.

B. Skracanie wyrazów (abrewiatury)            406

Literatura. Brachygrafia a tachygrafia. – 1. Rozwój brachygrafii: – a) Czasy rzymskie. Litterae singulares. Noty tyrońskie. Notae iuris. Nomina sacra. – b) Średniowiecze. Podstawy średniowiecznego systemu skróceń. Zastosowanie not tyrońskich. Noty zgłoskowe i ich pozostałości w skrótach średniowiecznych. Zapożyczenia ze starożytnych notae iuris. Skróty wyspiarskie. Ich wpływ na zastosowanie skrótów w minuskule karolińskiej. – 2. System abrewiacyjny wieków średnich. Opracowania w postaci słowników skróceń. Opracowania systematyczne. – a) Suspensja. – b) Kontrakcja. Jej zastosowanie w deklinacji i koniugacji. Kontrakcja przez literę nadpisaną. – c) Znaki skróceniowe z określonym znaczeniem. – d) Skombinowane skrócenia i ligatury skróceń. – e) Abrewiacje w tekstach polskich i niemieckich. – *f) Skrócenia w rękopisach prawniczych.

C. Cyfry rzymskie i arabskie 434

Literatura. – a) Cyfry rzymskie przejęte od Etrusków. Sposób pisania cyfr rzymskich w wiekach średnich. – b) Cyfry arabskie i ich pochodzenie z Indii. Znajomość cyfr arabskich i abakusa w Europie zachodniej. Zmiany form tych cyfr w ciągu wieków i ich użycie w Polsce.

D. Oddzielanie wyrazów i zdań. Interpunkcja i inne znaki       439

Znaki przestankowe według gramatyków łacińskich IV–VI w. Dzielenie wyrazów i zdań w najstarszych rękopisach i w minuskule karolińskiej. Różne postacie znaków przestankowych w w. średnich. Znak zapytania, nawiasy, znaki korektorskie i akcenty. Stosowanie interpunkcji w Polsce.

Rozdział VII

Nutacja muzyczna w wiekach średnich        444

Literatura. Tworzenie się neum łacińskich pod wpływem Bizancjum. Łączność   z greckimi akcentami. System neum akcentowych. Neumy ornamentalne. Różnice lokalne w kształtach neum. Typy z St. Gallen i z Metzu. Znaczenie neum pi-sanych na jednym poziomie (cheironomicznych). Neumy diastematyczne. Zastosowanie linii. Nutacja kwadratowa i gotycka. Oznaczenie miary tonów i taktu. Nutacja muzyczna w Polsce: Najdawniejsze zabytki. Nutacja metzka w antyfonarzu gnieźnieńskim z XII w. i w tekście lubińskim z XIV w. Zabytki nutacji rzymskiej i gotyckiej. Zastosowanie mensury i wczesne pojawienie się nut pustych.

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne     467

Literatura. – 1. Pojęcie epigrafiki. – 2. Metodyka epigrafiki średniowiecznej. Świeże początki tej nauki. Uwagi metodyczne K. Brandiego. Trudność dokładnego datowania inskrypcji. Różnice w rozwoju pisma pisanego i rytego. – 3. Roz- wój pisma epigraficznego na Zachodzie Europy. Punktem wyjścia pismo lapidarne rzymskie z czasów cesarstwa. Zmiany w III w. pod wpływem greckim. Obniżenie smaku i techniki w IV w. Wpływy wschodnie. Zróżnicowanie regional-ne pisma epigraficznego w VII i VIII w. Wpływ renesansu karolińskiego. Majuskuła epigraficzna epoki romańskiej XI–XIII w. Rozwój pisma grawerowanego w XII w. Majuskuła monumentalna gotycka. Minuskuła gotycka. Kapitała renesansowa. – 4. Polska epigrafika średniowieczna. Napisy na monetach X–XI w. Najdawniejsza pieczęć. Tablica w grobie biskupa Maura. Podobieństwo jej pisma do ewangeliarzy gnieźnieńskiego i pułtuskiego. Napisy z XII. w. z Góry Sobótki i kościoła NPMarii na Piasku. Zaginiony tympanon kościoła św. Michała we Wrocławiu. Napis na słupie w Koninie. Tympanon w Strzelnie. Pismo grawerowane na drzwiach płockich. Patena Mieszka Starego w Kaliszu. Jej wiek i pochodzenie. Napisy na Szczerbcu, autentyczne i fałszywe. Wiek autentycznych napisów. Ich związek z Bolesławem, synem Mieszka Starego. Inskrypcje na kielichach trzemeszeńskich z końca XII w.

Wykaz bibliotek     507

Wykaz dokumentów i inskrypcji    509

Wykaz kodeksów     512

Indeks nazwisk i nazw geograficznych     519

Posłowie – B. Wyrozumska539