Dizionario italo-polacco della terminologia politica e sociale. Włosko-polski słownik terminologii politycznej i społecznej ebook

Tacie, któremu zawdzięczam zamiłowanie do języka, kultury i historii Włoch.

PREFAZIONE

Il dizionario italo-polacco della terminologia politica e sociale è indirizzato ad un pubblico vasto. In primo luogo è stato ideato quale aiuto per politologi, sociologi, storici, interpreti, traduttori, giornalisti, e per tutti coloro chi si interessano della lingua, cultura, storia e politica di entrambi i Paesi. Il dizionario comprende più di 50000 voci. Oltre ai termini, alle locuzioni e ai modi di dire tipicamente politici, atti a nominare fenomeni politico-sociali della storia politica polacca e di quella italiana vi si trovano inoltre – anche se in misura limitata – voci appartenenti al linguaggio giuridico, amministrativo, nonché a quello economico, sociologico e filosofico. Si è cercato principalmente di riportare voci e locuzioni della terminologia politica dell’800 e del ’900, sebbene vi si possano trovare anche dei termini delle epoche precedenti, oltre alle espressioni che caratterizzano l’attuale realtà politica della Polonia e dell’Italia. Nella maggior parte dei casi si tratta di neologismi, voci nate negli ultimi anni, le quali non si trovano nei tradizionali dizionari italo-polacchi. Alla fine si trovano le sigle delle più importanti organizzazioni, istituzioni e partiti politici sia italiani che polacchi. Va sottolineato che la scena politica italiana, come del resto quella polacca, è caratterizzata da una scarsa stabilità. Pertanto ci si è limitati a riportare inomi delle più importanti formazioni politiche e degli attori sociali, tralasciando quelli che non hanno influito in modo significativo sulla vita politico-sociale dei due Paesi.

PRZEDMOWA

Włosko-polski słownik terminologii politycznej i społecznej jest adresowany do szerokiego kręgu odbiorców. W pierwszym rzędzie został pomyślany jako pomoc dla politologów, socjologów, historyków, tłumaczy i dziennikarzy, a także wszystkich tych, którzy interesują się językiem, kulturą, historią i polityką obu krajów. Słownik zawiera ponad 50 000 haseł. Oprócz zwrotów i wyrażeń typowo politycznych, służących określeniu zjawisk społeczno-politycznych z historii politycznej Polski i Włoch wprowadzono też – chociaż w ograniczonym zakresie – hasła oraz terminy ze słownictwa wywodzącego się z dziedziny prawa i administracji, a także ekonomii, socjologii i filozofii. Zasadniczo słownik koncentruje się na terminologii politycznej XIX i XX wieku, aczkolwiek czytelnik znajdzie w nim również hasła z epok wcześniejszych, a także wyrażenia, które charakteryzują współczesną rzeczywistość polityczną obu krajów. W większości są to neologizmy, terminy powstałe w ostatnich latach, które nie występują w tradycyjnych słownikach włosko-polskich. Na końcu umieszczono skróty najważniejszych organizacji, instytucji, a także nazwy głównych sił politycznych zarówno włoskich, jak i polskich. Należy zaznaczyć, że włoska scena polityczna, podobnie zresztą jak polska, cechuje się małą stabilnością. Dlatego też ograniczyliśmy się jedynie do wprowadzenia nazw najważniejszych partii isił politycznych, oraz aktorów społecznych, pomijając te, które nie wywarły większego wpływu na życie polityczno-społeczne obu krajów.

Introduzione

I. Alcune caratteristiche del linguaggio politico italiano

Nel dizionario il lettore potrà trovare diversi vocaboli che, a prima vista, non sembrano appartenere al linguaggio propriamente politico, termini che ne fanno parte solo in alcuni contesti ed infine quelli che appartengono ad altri lessici speciali. Questa è una caratteristica del linguaggio politico1. Secondo alcuni linguisti il linguaggio politico è praticamente (tranne alcuni casi) sprovvisto di un lessico esclusivamente proprio. Quasi tutte le parole della politica sono parole comuni, termini che assumono il loro peculiare significato soltanto se contestualizzato, diventando vere e proprie espressioni politiche. Di conseguenza nel linguaggio politico praticamente tutte le parole possono diventare termini politici, se usate in quell’ambito2. Esso risulta, inoltre, dalla confluenza di diversi elementi eterogenei e dall’apporto di altri linguaggi speciali3. Un’altra caratteristica del linguaggio politico italiano consiste nel fatto che esso è molto stratificato, composto di apporti diversi, che variano da partito a partito, ciascuno con la sua storia, i suoi maestri e la sua tradizione linguistica4. Spesso non è semplice datare né stabilire la paternità di molte parole politiche5. Oltre ai vocaboli che sono usciti dall’uso comune e conservano una valenza puramente storica oppure hanno cambiato significato (come per esempio la parola costituzione che originariamente si riferiva alla monarchia costituzionale e solo in secondo luogo assunse il significato di carta costituzionale), ci sono parecchi neologismi, termini entrati nel vocabolario politico negli ultimi anni. Come ha osservato giustamente Ignazio Baldelli, la tipologia del neologismo politico è quanto mai varia e va dai prestiti e calchi da lingue straniere alla neoformazione attraverso suffissi e prefissi o attraverso le più diverse fusioni e confusioni, dal nuovo significato attribuito a parole anche di largo uso al cambiamento di nomi di luogo, di paese, di persone, ad avvicinamenti ed assetti sintattici peculiari6. Il linguaggio politico sfrutta in modo rilevante certi prefissi affermatisi nell’italiano contemporaneo come anti-, super-, sotto-, contro-, re-, extra-, pre-, non-, neo-, auto-, ultra-, cripto-, pseudo-, super-, sopra- mentre per quanto riguarda i suffissi, la maggior parte delle neoformazioni utilizzano invece: -ista, -ismo, -izzare, -izzazione. Infine una delle basi più sfruttate per coniare nuovi sostantivi viene rappresentata dai nomi delle personalità politiche: fanfaniano, moroteo, fino al renziano e grillino7. Allo stesso modo nella neologia politica è abbastanza peculiare la presenza della lingua della potenza egemone. Così ad esempio a cavallo del ’700 e dell’800 nella formazione dei nuovi termini politici italiani notiamo parecchi prestiti e calchi dal francese. Nel corso del XIX secolo possiamo osservare invece un apporto sempre più consistente dall’inglese e dopo la seconda guerra mondiale assistiamo a sempre più marcata diffusione dell’anglo-americano8.

II. Breve storia del linguaggio politico italiano

La terminologia politica italiana comincia a svilupparsi nell’arco del Cinquecento quando nei vari Stati della Penisola Appenninica l’organizzazione degli uffici assume aspetti moderni e nella trattatistica politica compaiono nuovi vocaboli, come per esempio lademocraziache viene contrapposto a quelli dimonarchiaearistocrazia,o la locuzioneragion di Stato,ricalcata su quella classicaratio reipublicae.Parecchi altri termini mutano di significato, per esempio il termineStato, riferito alla politica, il quale aveva ancora nel Trecento il significato di “regime”, dalla fine del Quattrocento in poi si riferisce sempre più al “territorio”, su cui si esercitauna signoria9.

Il vero e proprio vocabolario politico moderno si forma invece in Italia alla fine del Settecento in seguito al processo di socializzazione e di democratizzazione messo in moto dalla Rivoluzione francese e dalle vicende politiche democratico-repubblicane del triennio 1796–1799. La maggior parte dei vocaboli politici formatisi in questo periodo è dunque legata alle vicende che accompagnano la nascita e il consolidarsi del sistema parlamentare, nonché all’affermarsi di ideologie e di dottrine politiche nel corso dell’Ottocento10. Fra Settecento e Ottocento, in seguito all’occupazione francese della Penisola la terminologia politica italiana si alimenta principalmente dal francese, anche attraverso l’assunzione di strutture politico-amministrative d’Oltralpe come élite, debâcle, prefetto, sciovinismo, sabotaggio, etc.11 Numerosi vocaboli vengono introdotti nell’uso anche dal Codice di Napoleone (come immobiliare, licitazione, regime della comunione dei beni). Lo stesso vale per parecchie istituzioni giudiziarie, amministrative, burocratiche e militari (come Corte di Cassazione, funzionario, regia, sottoufficiale). Analogamente lo stesso nome di Tricolore che originariamente indicava soltanto il tricolore francese (azzurro-bianco-rosso) designa presto il nuovo vessillo italiano (verde-bianco-rosso), prima bandiera della Cispadana epoi della Cisalpina, per essere successivamente usato nel 1848 dai patrioti italiani durante le Cinque giornate di Milano, e solo nel 1861 viene da tutti riconosciuto come simbolo del Regno d`Italia. Sullo sviluppo del linguaggio politico nel corso dell’Ottocento influisce anche il giornalismo. Come scrisse il letterato giacobino Matteo Galdi al politico e intellettuale milanese Melchiorre Gioia: “grazie alle gazzette, ai giornali, s’incominciò a parlare di politica ed a discutere delle verità pericolose per i tiranni”12. Oltre alla locuzione parlare di politica appaiono i termini nuovi come opinione pubblica, circolo costituzionale, club, quotidiano, propaganda, pubblica istruzione e diritto e libertà, democratico, etc. Nell’800, conformemente all’affermarsi del sistema parlamentare, entrano invece in italiano i termini politici e politico-economici dall’inglese come trust, stock, budget, Onorevole, sessione, Legislatura, costituzionale, conservatore, liberale, radicale, assenteismo. Molto spesso dopo l’assunzione politica, le parole danno origine aneoformazioni. Così per esempio il vocabolo liberale ha una lunga incubazione, passando dal significato latino di generoso, di animo aperto alla parola con un preciso significato politico13. A cavallo tra il ’700 e l’800 nascono anche i primi dizionari di terminologia politica. Nel 1799 viene pubblicato a Venezia presso Francesco Andreola un Nuovo vocabolario filosofico-democratico indispensabile per ognuno che brama intendere la nuova lingua rivoluzionaria, attribuito al gesuita Lorenzo Ignazio Thjulen14. In seguito vede la luce il Dizionario politico nuovamente compilato ad uso della gioventù italiana (Pomba, Torino 1849). Nel 1851 a Torino presso la tipografia di Luigi Arnaldi esce invece il Dizionario politico popolare e poco dopo viene pubblicato un breve Vocabolario socialista.

In seguito ai moti del 1848, successivamente nel 1859 e nel 1860 avvengono mutamenti nella terminologia ufficiale dei vari Stati italiani. Le vicende turbinose, a cui andò soggetta la vita politica in questi decenni spiegano il moltiplicarsi di vocaboli riferiti alla politica. Lo stesso nome di Risorgimento che aveva designato già nel ’700 in Piemonte e in Lombardia una più o meno vaga aspirazione a un miglioramento delle sorti d’Italia, assume un senso decisamente politico nell’arco degli anni 1847–184815. A partire dal 1848 si può parlare in Italia di partiti veri e propri nel senso moderno, mentre nomi di tendenze e raggruppamenti appaiono già in precedenza. Alcuni di questi nomi sono esclusivamente italiani come sanfedista, albertista, muratista, ma in maggior parte essi si ricollegano a nomi analoghi francesi oppure inglesi: destra e sinistra, liberale, assolutista, legittimista, conservatore, moderato, radicale, costituzionale, progressista, oscurantista, comunista, socialista, etc.

In seguito all’avvento del fascismo molti termini della politica, poi diventati d’uso corrente, come colpo di spugna, carrierismo, pressapochismo, ma anche statototale vengono messi in circolazione da Benito Mussolini. Durante il ventennio fascista appaiono voci e espressioni che caratterizzano la realtà politica dell’epoca quali fascismo, littorio, squadrismo, giovinezza, balilla, leggi fascistissime, fasci, Marcia su Roma, stirpe romana, duce, Minculpop (Ministero per la Stampa e la Propaganda), ma anche la parola totalitarismo, utilizzata per la prima volta in Italia nell’ambito dell’opposizione antifascista16. Dopo la caduta del fascismo compaiono dei termini nuovi quali per esempio purga nel senso di epurazione violenta, guerra fredda per disegnare la tensione tra i due blocchi, il disgelo, cioè l’avvio alla distensione dopo il periodo stalinista nonché sottogoverno, partitocrazia, disimpegno, franco tiratore che entrano in uso negli anni 50. Agli anni 60 si riferiscono invece i termini quali paesi non allineati, policentrismo, locuzionestrategia dell’attenzione, moratoria, gruppuscolari, contestazione, etc. Allo stesso modo c’è un gruppo di termini che caratterizzano la vita politica degli anni 70: murales, sit-in, extraparlamentare, destabilizzazione, partito armato, lotta armata, esproprio proletario, gambizzare, ghettizzare, strategia della tensione, opposti estremismi, ma anche l’eurocomunismo e l’Ostpolitik, parola tedesca che comincia ad essere usata anche in Italia nel senso di politica di avvicinamento ai paesi dell’Est, qualitàdella vita e bagno di folla. Intorno agli anni 80 comincia a circolare una folta serie di parole politiche come pentapartito, lentocrazia, illib-lib (abbrevazione di Liberal-Labour), il paese reale, i peones, si diffonde criminalizzare, criminalizzazione, anni di piombo (per definire gli anni Settanta, quelli del terrorismo), stragi di Stato, come pure pentitismo, giustificazionismo e perdonismo. Alla fine degli anni 80 e nel corso degli anni 90 si registra una massiccia immissione di termini legati all’Europa politica, come ad esempio eurodeputato, eurocapitale, eurocrate, europarlamentare, mentre nel primo decennio del nuovo secolo nell’uso comune entrano: euroscettico, eurofobo, euroottimista, euroentusiasta, eurorealista. Ci sono inoltre molti termini legati all’integrazione economica come eurovaluta, euromoneta, la locuzione liberacircolazione delle merci e all’euro, come eurozona, Eurolandia o area euro17.

All’inizio degli anni 90 con il passaggio dalla I alla II Repubblica si registrano i nuovi termini legati alla crisi politica dell’epoca (Mani Pulite, tangentopoli, Il Parlamento degli inquisiti, leghismo) mentre alcuni termini di lunga tradizione politica (come ad esempio compagno) perdono la propria densità politica18. Come hanno osservato Andrea Bencini e Beatrice Manetti, la disaffezione nei confronti dei partiti tradizionali, cominciata già negli anni 80, viene testimoniata dalla diffusione di termini come partitocrazia, consociativismo, partitocrazia consociativa, spartitocrazia, etc. Con la crisi della I Repubblica lo stesso termine partito viene sempre più spesso identificato con un modo vecchio, e spesso screditato, di far politica19. Di conseguenza i nuovi raggruppamenti politici assumono nuovi nomi, chiamandosi piuttosto alleanze, confederazioni, leghe, poli, patti o case. Nel corso degli anni 90, oltre alla crisi dei maggiori partiti tradizionali si assiste alla personalizzazione della politica (berlusconismo, epiteti come il Senatur, ilCavaliere, ilProfessore) e al crescente ruolo della televisione nell’orientare l’opinione pubblica (telepolitica, politica – spettacolo, sondaggismo, democrazia dei sondaggi, populismo elettronico, etc.).

Come ha affermato Vittorio Coletti, con l’arrivo del nuovo secolo, si assiste in Italia all’abbassamento del livello stilistico del discorso politico a quello medio-basso della lingua quotidiana. Indizio vistoso di queste novità è la consuetudine di nominare i leader col nome proprio (Silvio, Beppe, Matteo, etc.), segno equivoco di familiarità e devozione, di vicinanza e sudditanza20. Osserviamo una singolare trasformazione che coinvolge la sfera dello Stato e della cosa pubblica, dove diventano sempre più marcatele connotazioni negative (il peso, il costo dello Stato) su quelle positive (servizio pubblico). Uno dei segnali di questo fenomeno è il moltiplicarsi dei modi per dileggiare la “vecchia” politica organizzata (teatrino della politica, il “dire” contro il “fare”) e di esaltazione di quella diretta, realizzata con l’affidamento della guida a un leader indiscusso e padronale. C’è inoltre la tendenza ad alleggerire e rendere gradevole la lingua politica facendo ricorso a termini e immagini dello sport (discesa in campo, fare squadra, Forza Italia, il governo non farà da punching ball), dell’informatica (fare sistema, fare rete) oppure a espressioni giovanili (li asfaltiamo, Silvio è al game over, partito cool). La lingua della politica continua ad inventare oppure a rinnovare parole, come per esempio ribaltone, inciucio, larghe intese, agibilitàpolitica, esodati, rottamatore,cerchio magico, job act, o adattarle a nuovi usi specialmente metaforici (staccare la spina al governo, mettere dei paletti). La lingua politica si mostra sempre più dipendente da altri linguaggi, in primo luogo da quello dell’economia (PIL, spread, deficit) e quello giornalistico (il governo galleggia, Letta-bis, crisi al buio), al quale deve persino la tecnicizzazione di pseudolatinismi ironici come Mattarellum o Porcellum, inventati per nominare i diversi sistemi elettorali.

III. Principi della stesura del Dizionario

Il Dizionario è il risultato di un lavoro durato più di dieci anni, alla cui stesura hanno contribuito i miei studi sul pensiero e sistema politico italiano. Lavorando sui testi politici italiani mi sono accorta che la terminologia politico-sociale è presente in una misura molto limitata nei tradizionali dizionari italo-polacchi. Alle sue origini vi sono dunque le mie esperienze e le difficoltà incontrate durante il lavoro di traduzione dei testi originali. Nel corso della sua realizzazione mi sono resa conto di aver affrontato un compito arduo. Il materiale lessicale preso in esame è infatti enorme e spesso ho dovuto compiere delle scelte arbitrali se considerare un vocabolo un termine politico o meno. Ciò succedeva soprattutto nel caso di vocaboli che appartengono al linguaggio amministrativo, giuridico o filosofico ed a altri linguaggi speciali che solo in alcuni contesti possono avere anche un significato politico. Allo stesso modo non era sempre facile trovare i corrispondenti polacchi dei neologismi politici italiani21.

Durante il lavoro sul Dizionario ho usato diverse opere lessicografiche italiane e italo-polacche, in primo luogo Il dizionario della lingua italiana a cura di Giacomo Devoto e Gian Carlo Oli, Il grande dizionario italo-polacco a cura di Hanna Cieśla, Elżbieta Jamrozik, Radosław Kłos22, dei vari volumi della politica comparata, quelli dedicati al sistema politico e costituzionale dell’Italia e della Polonia, manuali di storia politica e sociale di entrambi i Paesi nonché diversi vocabolari, enciclopedie e glossari di politica sia polacchi che italiani. Molto utili erano inoltre i dizionari di neologismi, grazie ai quali ho potuto arricchire il Dizionario di termini entrati nell’uso comune negli ultimi anni, nonché articoli pubblicati sui giornali polacchi e italiani23.

Mi sento in dovere di ringraziare diverse persone che hanno reso possibile l’uscita di questo Dizionario. In primo luogo vorrei ringraziare il Preside della Facoltà di Scienze Politiche e Rapporti Internazionali dell’Università Jagellonica di Cracovia, il Prof. Zdzisław Mach e il Direttore del Dipartimento di Studi Europei, il Prof. Dariusz Niedźwiedzki per averne finanziato la pubblicazione. Un ringraziamento particolare va alla mia Famiglia per il sostegno e l’affetto dimostratomi in tutti gli anni di lavoro.

Wprowadzenie

I. Ogólna charakterystyka włoskiego języka politycznego

Wniniejszym Słowniku czytelnik znajdzie hasła, które na pierwszy rzut oka nie wydają się przynależeć do języka politycznego, terminy należące do niego wpewnym kontekście oraz zaliczane do innych języków specjalistycznych. Jest to cechą charakterystyczną języka politycznego1. Zdaniem niektórych językoznawców język polityczny jest praktycznie (poza nielicznymi wyjątkami) pozbawiony własnej bazy leksykalnej. Prawie wszystkie jego terminy są wrzeczywistości zwykłymi słowami inabierają znaczenia politycznego wokreślonym kontekście, stając się wyrażeniami politycznymi2. Jest to więc język, który powstaje ze spotkania różnych elementów heterogenicznych izwpływu innych języków specjalistycznych3. Ponadto cechą charakteryczną włoskiego języka politycznego jest obecność najróżniejszych wpływów, które zmieniają się wzależności od partii politycznej, jej historii, mistrzów itradycji językowej4. Często trudno jest ustalić moment narodzin iautorstwo wielu terminów politycznych5. Obok słów, które wyszły już zużycia izachowują znaczenie czysto historyczne lub wręcz zmieniły swoje znaczenie (przykładem tego zjawiska jest choćby słowo costituzione (konstytucja), pierwotnie oznaczające monarchia costituzionale (monarchia konstytucyjna), które dopiero po pewnym czasie nabrało znaczenia carta costituzionale (karta konstytucyjna), funkcjonuje wiele neologizmów. Są to wwiększości wyrażenia, które weszły do terminologii politycznej wostatnich latach. Jak słusznie zauważył Ignazio Baldelli, typologia neologizmów politycznych jest różna iobejmuje zarówno zapożyczenia, jak ikalki językowe, atakże nowe formacje za pomocą sufiksów iprefiksów czy nowe znaczenia, nadawane istniejącym już słowom inazwom miejscowości, krajów oraz osób6. Język polityczny wykorzystuje wszczególności prefiksy ze współczesnego języka włoskiego jak anti-, super-, sotto-, contro-, re-, extra-, pre-, non-, neo-, auto-, ultra-, cripto-, pseudo-, super-, sopra-, natomiast jeśli chodzi osufiksy wtworzeniu nowych słów występują głównie: -ista, -ismo, -izzare, -izzazione. Dodatkowo podstawą do tworzenia nowych haseł stają się często imiona polityków: fanfaniano (od Amintore Fanfaniego), moroteo (od Aldo Moro), czy renziano (od Matteo Renziego) igrillino (od Beppe Grillo)7. Podobnie też częstym zjawiskiem wneologii politycznej są zapożyczenia językowe zjęzyka państwa „hegemona”, to znaczy będącego wdanym okresie dominującą potęgą polityczną lub gospodarczą. Itak, na przełomie XVIII iXIX w. wjęzyku włoskim można było zaobserwować najwięcej zapożyczeń ikalek językowych zjęzyka francuskiego. WXIX w. wyraźny jest wpływ języka angielskiego, apo drugiej wojnie światowej jesteśmy świadkami coraz wyraźniejszego rozpowszechniania się anglo-amerykanizmów8.

II. Historia włoskiego języka politycznego wzarysie

Włoska terminologia polityczna zaczyna kształtować się wXVI w., kiedy wwielu państwach na Półwyspie Apenińskim system administracji publicznej nabiera cech nowoczesnych iwtraktatach politycznych pojawiają się nowe wyrażenia, jak na przykład termin democrazia (demokracja) bywa przeciwstawiany słowom monarchia (monarchia) iaristocrazia (arystokracja) czy wyrażenie ragion di stato (racja stanu), stworzone zklasycznej ratio republicae. Wiele terminów zmienia swoje znaczenie, jak na przykład Stato (państwo), które jeszcze wXIV w. oznaczało regime (ustrój) od końca XV w. zaczyna odnosić się raczej do danego terytorium (territorio della signoria)9. Współczesna terminologia polityczna rozwija się natomiast we Włoszech wnastępstwie procesu demokratyzacji rozpoczętego przez rewolucję francuską iruchy demokratyczno-republikańskie wlatach 1796–1799. Większość terminów politycznych, które powstają wtym okresie, są związane zrozwojem systemu parlamentarnego, oraz ugruntowaniem się ideologii idoktryn politycznych wXIX w.10 Na przełomie XVIII iXIX w. wnastępstwie inwazji francuskiej na Półwysep Apeniński włoska terminologia polityczna czerpie głównie zjęzyka francuskiego, również wwyniku przejmowania instytucji istruktur polityczno-administracyjnych zza Alp, jak np. élite (elita), prefetto (prefekt), sciovinismo (szowinizm), sabotaggio (sabotaż), etc11. Wiele słów zostało też wprowadzonych do użycia wKodeksie Napoleona: immobiliare (nieruchomość, dotyczący nieruchomości), licitazione (licytacja, przetarg), regime della comunione dei beni (małżeńska wspólność majątkowa). Analogicznie wyglada to wprzypadku licznych instytucji prawnych, administracyjnych, biurokratycznych iwojskowych jak np. Corte di Cassazione (Sąd Kasacyjny), funzionario (funkcjonariusz), sotto-ufficiale (podoficer). Podobnie też nazwa włoskiej flagi (Tricolore), która pierwotnie odnosiła się do trójkolorowej flagi francuskiej (niebiesko-biało-czerwonej), później do flagi Republiki Cispadańskiej, anastępnie Republiki Cisalpińskiej, dopiero w1848 r. została użyta przez patriotów włoskich wczasie walk wMediolanie iod 1861 r. stała się oficjalnie flagą Królewstwa Włoch. WXIX w. wpływ na rozwój włoskiego języka politycznego miało też dziennikarstwo. Jak zauważył jakobiński pisarz Matteo Galdi pisząc do mediolańskiego polityka iintelektualisty Melchiorre Gioia: „dzięki gazetom zaczęło się mówić o polityce i dyskutować o rzeczach niebezpiecznych dla tyranów”12. Oprócz wyrażenia „mówić o polityce” pojawiły się nowe terminy jak: opinione pubblica (opinia publiczna), club (klub), quotidiano (dziennik), propaganda (propaganda), pubblica istruzione (oświata) oraz diritto (prawo), libertà (wolność), democratico (demokratyczny), etc. WXIX wieku wraz zumocnieniem się systemu parlamentarnego do języka włoskiego weszły terminy polityczne ipolityczno-ekonomiczne zjęzyka angielskiego, jak trust, stock, budget, Onorevole (honorowy tytuł posłów), sessione (sesja), Legislatura (legislatura), costituzionale (konstytucyjny), conservatore (konserwatysta, -ywny), liberale (liberał, -lny), radicale (radykał, -ny), assenteismo (absenteizm). Bardzo częstym zjawiskiem było powstawanie nowych formacji zzapożyczonych słów. Itak na przykład słowo liberale (liberał) miało długą inkubację, przechodząc od znaczenia łacińskiego generoso, di animo aperto (szlachetny, wspamiałomyślny, zacny) do słowa ookreślonym znaczeniu politycznym13. Na przełomie XVIII iXIX w. ukazały się też pierwsze słowniki terminologii politycznej. W1799 r. wWydawnictwie Francesco Andreola wWenecji opublikowano Nuovo vocabolario filosofico-democratico indispensabile per ognuno che brama intendere la nuova lingua rivoluzionaria, autorstwo którego jest przypisywane jezuicie Lorenzo Ignazio Thjulen14. Następnie ukazał się drukiem Dizionario politico nuovamente compilato ad uso della gioventù italiana (Pomba, Torino 1849). W1851 r., wyszedł natomiast wTurynie nakładem Tipografia di Luigi Arnaldi Dizionario politico popolare, aniedługo później został opublikowany krótki Vocabolario socialista. Wnastępstwie wydarzeń z1848 r., oraz lat 1859–1860 nastąpiły zmiany woficjalnym nazewnictwie różnych państw włoskich. Burzliwe wydarzenia, które dotknęły włoskie życie polityczne wtym okresie tłumaczą mnożenie się słów związanych zpolityką. Sama nazwarisorgimento,która wXVIII w. oznaczała wPiemoncie iLombardii ogólne dążenie do polepszenia losów Włoch, nabrała znaczenia politycznego wlatach 1847–184815. Począwszy od 1848 r. można mówić we Włoszech opartiach we współczesnym znaczeniu tego słowa, podczas gdy nazwy tendecji igrup politycznych pojawiają się już wcześniej. Niektóre ztych określeń są czysto włoskie jak sanfedista, albertista, muratista, ale wznakomitej większości odnoszą się do analogicznych nazw francuskich lub angielskich: destra e sinista (prawica ilewica), liberale (liberalny), assolutista (absolutystyczny), legittimista (legitymista), conservatore (konserwatywny), moderato (umiarkowany), radicale (radykalny), costituzionale (konstytucyjny), progressista (postępowy), oscurantista (wsteczny), comunista (komunistyczny), socialista (socjalistyczny), etc.

Po dojściu do władzy faszyzmu wiele terminów politycznych, które weszły do codziennego użycia, jak: colpo di spugna (fig. „wymazać z pamięci obrazę”), carrierismo (karierowiczostwo), pressapochismo (fig. „odwalanie roboty”), zostały wprowadzone przez Benita Mussoliniego. Wokresie dwudziestolecia pojawiają się też słowa iwyrażenia, które charakteryzują realia życia politycznego tej epoki, jak: fascismo (faszyzm), littorio (liktorski), squadrismo (skwadryzm), giovinezza (młodość), balilla, leggi fascistissime (ustawy faszystowskie), fasci (związki faszystowskie), Marcia su Roma (Marsz na Rzym), stirpe romana (rzymski rodowód), duce (wódz), Minculpop (Ministero per la Stampa e la Propaganda) (Ministerstwo Prasy iPropagandy), Stato totale (państwo totalne), atakże słowo totalitarismo, po raz pierwszy użyte we Włoszech wśrodowisku opozycji antyfaszystowskiej16. Po upadku faszyzmu ugruntowały się nowe terminy jak na przykład purga wznaczeniu czystka, atakże guerra fredda (zimna wojna) – na określenie napięcia pomiędzy dwoma blokami, il disgelo (odwilż), to znaczy okres odprężenia po okresie stalinowskim, atakże partitocrazia (partitokracja), franco tiratore (wolny strzelec), które wchodzą do użycia wlatach 50-tych. Do klimatu polityczno-społecznego lat 60-tych odnoszą się natomiast również takie słowa jak paesi non allineati (kraje niezaangażowane), policentrismo (policentryzm), moratoria (moratorium), contestazione (kontestacja), etc. Podobnie też można wyróżnić grupę wyrażeń, charakteryzujących życie polityczne wlatach 70-tych: murales, sit-in, extraparlamentare (ekstraparlamentarny), destabilizzazione (destabilizacja), lotta armata (walka zbrojna), esproprio proletario (wywłaszczenie proletariackie), gambizzare (strzelać wkolana), strategia della tensione (strategia napięcia), opposti estremismi (przeciwstawne ekstremizmy), atakże eurocomunismo (eurokomunizm) iOstpolitik (słowo pochodzące zjęzyka niemieckiego, które zaczyna być używane we Włoszech na określenie polityki zbliżenia zpaństwami Europy Środkowo-Wschodniej). Wlatach 80-tych wjęzyku politycznym pojawiają się słowa jak: pentapartito (na określenie formuły rządów Chrześcijańskiej Demokracji wlatach 1981–1993 polegajacej na stworzeniu pięciopartyjnej koalicji zwiększości centrolewicowej iPartii Liberalnej), illib-lib (skrót od Liberal-Labour), lentocrazia (przesadnie rozbudowana machina biurokratyczna). Rozprzestrzeniają się terminy criminalizzare (przekwalifikowanie występku na zbrodnię), anni di piombo (Ołowiane lata na określenie terroryzmu lat 70-tych), stragi di Stato (dosł. rzeź, wodniesieniu do zamachów terrorystycznych omatrycy politycznej), atakże pentitismo (zjawisko „skruszonych”), giustificazionismo (justyfikacjonizm, polityka usprawiedliwiania) iperdonismo (polityka przebaczania). Pod koniec lat 80-tych iwlatach 90-tych wyrażnie pojawia się tendecja do wprowadzania terminów związanych ze Wspólnotą, anastępnie Unią Europejską, jak na przykład eurodeputato (eurodeputowany), eurocapitale (eurostolica), eurocrate (eurokrata), europarlamentare (europarlamenatrzysta), awpierwszym dziesięcioleciu nowego wieku również: euroscettico (eurosceptyk), eurofobo (eurofob), euroottimista (eurooptymista), euroentusiasta (euroentuzjasta), eurorealista (eurorealista). Występuje wszczególności szereg terminów związanych zintegracją ekonomiczną jak np. eurovaluta (eurowaluta), euromoneta (euromoneta), wyrażenie liberacircolazione delle merci (swobodny przepływ towarów) ieuro: eurozona (eurozona), Eurolandia (Eurolandia) czy area euro (strefa euro)17.

Na początku lat 90-tych, wraz zprzejściem od Ido II Republiki, pojawiają się terminy związane zówczesnym kryzysem politycznym, jak: Mani Pulite (Czyste Ręce), tangentopoli (Łapówkogród), leghismo na określenie zjawiska mnożenia się partii ocharakterze regionalnym, głoszących hasła federalistyczne iautonomiczne), podczas gdy inne, nawet odługiej tradycji politycznej, np. compagno (towarzysz), tracą swoją konsystencję znaczeniową18. Jak zauważyli Andrea Bencini iBeatrice Manetti, ta niechęć do tradycyjnych partii, która zarysowała się już wlatach 80-tych, charakteryzowała się częstym występowaniem takich terminów jak: partitocrazia (partytokracja), consociativismo (konsocjonalizm), spartitocrazia (na określenie zjawiska dzielenia stanowisk państwowych wśród partii), etc. Wraz zkryzysem IRepubliki sam termin partito bywa coraz częściej identyfikowany ze starym izdyskredytowanym sposobem uprawiania polityki19. Wkonsekwencji nowe ugrupowania polityczne przyjmują inne nazwy, wybierając raczej – alleanze (sojusze), confederazioni (konfederacje), leghe (ligi), poli (bieguny), patti (pakty) czy case (domy).

Wlatach 90-tych, oprócz kryzysu największych tradycyjnych partii następuje również personalizacja polityki, znajdująca swoje odzwierciedlenie wtakich określeniach jak np. berlusconismo (berluskonizm) oraz epitetach takich jak: ilSenatur, ilCavaliere, ilProfessore. Ponadto wzrasta rola telewizji wkierowaniu opinią publiczną – stąd nazwy: telepolitica (telepolityka), politica-spettacolo (spektakl polityczny), democrazia dei sondaggi (demokracja sondaży), populismo elettronico (populizm elektroniczny), etc.

Jak stwierdził Vittorio Coletti, wraz znadejściem nowego wieku, obserwujemy we Włoszech ogólne obniżenie poziomu przemówień politycznych, które zbliżają się coraz bardziej do średnio-niskiego stylu codziennej komunikacji. Wyraźnym tego przykładem jest zwyczaj nazywania liderów po imieniu (Silvio, Beppe, Matteo, etc.), jako oznaka poufności ioddania, bliskości izarazem poddaństwa20. Możemy także odnotować charakterystyczną zmianę, która dotyczy sfery państwowej, gdzie coraz częściej dominują konotacje negatywne, jak il peso, il costo dello Stato (ciężar, koszt państwa), nad pozytywnymi, jak np. servizio pubblico (służba publiczna). Jednym zsygnałów tego zjawiska jest mnożenie się sposobów wyszydzania „starej” polityki poprzez zwroty wrodzaju teatrino della politica (teatrzyk polityki), il “dire” controil “fare” („mówienia” zamiast „działania”) iwychwalanie polityki bezpośredniej, realizowanej dzięki przewodnictwu bezdyskusyjnego lidera. Wyraźna jest tendencja do „odciążania” języka politycznego poprzez używanie terminów iwyobrażeń sportowych, takich jak: discesa in campo (wejście na boisko), fare squadra (tworzyć drużynę), Forza Italia (Naprzód Włochy), il governo non farà da punching ball (rząd nie będzie workiem bokserskim); słów zsektora informatyki; fare sistema (tworzyć system), fare rete (budować sieć) czy wyrażeń młodzieżowych, np. li asfaltiamo (zaorzemy ich), Silvio è al game over (Silvio – game over), partito cool (partia cool). Język polityczny wdalszym ciągu tworzy nowe słowa, jak: ribaltone (nagły zwrot), inciucio (oszustwo, kombinacja polityczna, tajny układ), governo di larghe intese (duża koalicja), rottamatore (człowiek demolka), cerchio magico (magiczny krąg), job act; lub przystosowuje nowe użycia głównie metaforyczne, np. staccare la spina al governo (odłączyć rząd od prądu), mettere dei paletti (postawić granice). Wyraźny jest wpływ innych języków specjalistycznych, głównie ekonomicznego (PIL, spread, deficit) idziennikarskiego (il governo galleggia, Letta-bis, crisi al buio), które tworzą nawet ironiczne latynizmy jak Mattarellum czy Porcellum, na określenie różnych systemów wyborczych.

III. Zasady opracowania Słownika

Praca nad Słownikiem trwała ponad dziesięć lat ido jego opracowania przyczyniły się głównie prowadzone przez mnie badania nad włoską myślą isystemem politycznym. Pracując zwłoskimi tekstami politycznymi zdałam sobie sprawę, że terminologia polityczno-społeczna występuje wbardzo ograniczonym stopniu wtradycyjnych słownikach włosko-polskich. Stąd zamiar opracowania Słownika narodził się zmoich doświadczeń itrudności napotkanych wczasie tłumaczenia tekstów woryginale. Przy realizacji tego zamierzenia stanęłam wobec ogromnie trudnego zadania. Materiał leksykalny jest ogromny inierzadko musiałam dokonywać arbitralnego wyboru czy dany termin można zaliczyć do języka politycznego. Działo się tak przede wszystkim wprzypadku haseł należących do jezyka administracyjnego, prawnego czy filozoficznego, które wpewnych kontekstach mogą mieć znaczenie polityczne21. Podobnie też nie zawsze mogłam odnaleźć polskie odpowiedniki włoskich neologizmów politycznych.

Wpracy nad Słownikiem korzystałam zszeregu słowników języka włoskiego iwłosko-polskich, wszczególności zIl dizionario della lingua italiana pod redakcją Giacomo Devoto i Gian Carlo Oli, czterotomowego Wielkiego Słownika włosko-polskiego Hanny Cieśli, Elżbiety Jamrozik, Radosława Kłosa22, zpodręczników systemów politycznych na tle porównawczym, awszczególności zopracowań dotyczących włoskiego ipolskiego systemu politycznego, konstytucyjnego, ze studiów zhistorii politycznej ispołecznej obu krajów, atakże zpolskich oraz włoskich słowników, encyklopedii ileksykonów tematycznych. Równie cenną pozycją okazały się słowniki neologizmów włoskich, dzięki którym mogłam wzbogacić Słownik onowe terminy, które weszły do języka polityki wciągu ostatnich lat, atakże artykuły zpolskiej iwłoskiej prasy23.

Chciałam wyrazić ogromną wdzięczność wszystkim osobom, które przyczyniły się do ukazania się tego Słownika. Wpierwszym rzędzie chciałam podziękować Dziekanowi Wydziału Studiów Międzynarodowych iPolitycznych UJ Prof. dr hab. Zdzisławowi Machowi oraz Dyrektorowi Instytutu Europeistyki UJ Prof. dr hab. Dariuszowi Niedźwiedzkiemu za sfinansowanie jego publikacji. Szczególne słowa podziękowania kieruję do mojej Rodziny za wsparcie okazane wczasie tych wszystkich lat pracy nad Słownikiem.

ABBREVIAZIONI E SEGNI CONVENZIONALI USATI NEL DIZIONARIO /Skróty objaśniająceI ZNAKI UMOWNE STOSOWANEW SŁOWNIKU

abbr. – skrót – abbreviazione

adj – przymiotnik – aggettivo

adj num. card. – liczebnik numerale cardinale – aggettivo

adm. – termin administracyjny – vocabolo amministrativo

adv – przysłówek – avverbio

ang. – angielski – inglese

arab. – arabski – arabo

arch. – archaizm – arcaismo

bibl. – biblijny – biblico

blm – bez liczby mnogiej, singulare tantum

blp – bez liczby pojedynczej, plurale tantum

dosł. – dosłowny, dosłownie – in senso proprio

dypl. – pojęcie z dyplomacji – vocabolo diplomatico

dzien. – pojęcie z dziennikarstwa – vocabolo giornalistico

ekon. – pojęcie ekonomiczne – economico

f – rodzaj żeński – genere femminile

filoz. – termin filozoficzny – vocabolo filosofico

fin. – finansowy – finanziario

fpl – liczba mnoga rodzaju żeńskiego – femminile plurale

fr. – francuski – francese

geogr. – termin geograficzny – termine geografico

handl. – handlowy – commerciale

hebr. – hebrajski – ebraico

hist. – historyczny – storico

hiszp. – hiszpański – spagnolo

inv – nieodmienny – invariabile

iron. – ironiczny – ironico

jap. – japoński – giapponese

kol. – wyrażenie kolokwialne – espressione colloquiale

kośc. – kościelny – ecclesiastico

konst. – konstytucyjny – costituzionale

loc. – locuzione – wyrażenie

łac. – łacina – latino

m – rodzaj męski – genere maschile

mit. – mitologiczny – mitologico

mpl – liczba mnoga rodzaju męskiego – maschile plurale

neol. – neologizm – neologismo

niem. – niemiecki – tedesco

np. – na przykład – per esempio

npl – liczba mnoga rodzaju nijakiego – neutro plurale

part. pass. – imiesłów czasu przeszłego – participio passato

part. praes. – imiesłów czasu terażniejszego – participio presente

pej. – pejoratywny – peggiorativo

pl – liczba mnoga – plurale

płd – południowe Włochy – Italia meridionale

płn – północne Włochy – Italia settentrionale

port. – portugalski – portoghese

pot. – potoczny – famigliare

pog. – pogardliwie – forma dispegiativa

praep – przyimek, przyimkowy – preposizione, preposizionale

prawn. – prawniczy, pojęcie prawnicze – vocabolo giuridico

przen. – znaczenie przenośne – senso figurato

reg. – regionalny – regionale

rel. – religijny – religioso

ros. – rosyjski – russo

rzad. – termin rzadki – non comune

socj. – termin socjologiczny – sociologico

staroż. grec. – starożytny grecki – antico greco

staroż. rzym. – starożytny rzymski – antico romano

sup. – stopień najwyższy – superlativo

teolog. – teologiczny – teologico

vi – czasownik nieprzechodni – verbo intransitivo

vpr – czasownik zwrotny – verbo pronominale

vt – czasownik przechodni – verbo transitivo

wojsk. – termin z wojskowości – vocabolo di linguaggio militare

zob. – zobacz – vedi

zwł. – zwłaszcza – principalmente

żarg. – wyrażenie żargonowe – espressione gergale

żart. – żartobliwy – scherzoso, scherzosamente

~ tylda zastępuje wyraz hasłowy lub jego część – la tilde sostituisce il lemma o la sua parte invariabile

1, 2 małe cyfry arabskie oznaczają homonimy – le cifre arabe in minuscolo contraddistinguono gli omografi e gli omofoni

I, II cyfry rzymskie wskazują na różne kategorie gramatyczne wyrazu hasłowego – i numeri romani vengono utilizzati per distinguere le varie funzioni morfologiche

1. 2. cyfry arabskie oddzielają poszczególne znaczenia wyrazu hasłowego – le cifre arabe vengono utilizzate per distinguere le varie accezioni semantiche del vocabolo

a), b) małe litery z nawiasem oddzielają różne znaczenia wyrażeń i zwrotów – le lettere minuscole, seguite da parentesi, vengono utlizzate per distinguere varie accezioni semantiche della fraseologia.

BIBLIOGRAFIA / BIBLIOGRAFIA

I. Słowniki językowe

Cieśla H., Jamrozik E., Kłos R., Grande dizionario italo-polacco, t. 1–4, Wiedza Powszechna, Warszawa 2010.

Cortelazzo M., Cardinale U., Dizionario di parole nuove 1964–1987, Loescher, Torino 1989.

Devoto G., Oli G., Il dizionario della lingua italiana, Le Monnier, Firenze 1993.

Devoto G., Oli G., Il nuovo vocabolario illustrato della lingua italiana, t. 1–2, Le Monnier, Firenze 1983.

Devoto G., Oli G., Vocabolario della lingua italiana, con CD-Rom e online, Le Monnier, Firenze 2017.

Grelewicz-La Mela M., Nuzzo B., Słownik prawniczy włosko-polski, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003.

Lessico universale italiano, t. 1–24, Istituto della Enciclopedia Italiana fondata da G. Treccani, Roma 1968–1981.

Lurati O., 3000 parole nuove. La neologia negli anni 1980–1990, Zanichelli, Bologna 1990.

Mazanek A., Wójtowicz J., Idiomy polsko-włoskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.

Meisels W., Podręczny słownik włosko-polski, t. 1 i 2, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003.

Quarantotto C., Dizionario del nuovo italiano. 8000 neologismi della nostra lingua e del nostro parlare quotidiano dal dopoguerra ad oggi, Newton Compton Editori, Roma 1987.

II. Słowniki tematyczne

Bartyzel J., Szlachta B., Wielomski A., Encyklopedia polityczna, POLWEN, Radom 2007.

Bobbio N., Matteucci N., Pasquino G., Dizionario di politica, t. 1–3, Gruppo Ed. Espresso, Novara 2006.

Borucki M., Szkolny słownik terminów politycznych, Delta, Warszawa 1994.

Calchi Novati G. (a cura di), Dizionario dei termini politici, Mondadori, Milano 1971.

Cestelli F.M., Il Vocabolario della politica, Rai Eri, Roma 2003.

Chmaj M., Sokół W., Mała encyklopedia wiedzy politycznej, Adam Marszałek, Toruń 1996.

Chmaj M., Sokół W., Polityka – ustrój – idee. Leksykon politologiczny, Morpol, Lublin 1999.

Collin P.H., Michalak T., Słownik polityki z terminami Unii Europejskiej, Peter Collin Publishing, Wydawnictwo Wilga, Warszawa 2000.

Derek J., Kaute W., Kaute-Porębska M., Małek R., Puszkow A., Surzyn J., Świerszcz P., Słownik myśli społeczno-politycznej, PPU „Park”, Bielsko-Biała 2004.

Enciclopedia del pensiero politico, diretta da R. Esposito e C. Galli, Laterza, Roma–Bari 2000.

Esposito R.,Pojęcia polityczne. Wspólnota, immunizacja, biopolityka, Universitas, Kraków 2015.

Ferraù A., Prontuario dei termini politici, economici, sociali in uso in Italia, Zingarelli, Roma 1974.

Goduń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Mały leksykon systemów politycznych, Elipsa, Warszawa 2004.

Leksykon politologii, praca zbiorowa pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Atla 2, Wrocław 2004.

Novelli S., Dizionario della Seconda Repubblica. Le parole nuove della politica, Ed. Riuniti, Roma 1997.

Robertson D., Słownik polityki, Sic!, Warszawa 2009.

Salvemini G., Dizionario delle idee, pod red. S. Bucchi, Ed. Riuniti, L’Unità, Roma 2007.

Scruton R., Słownik myśli politycznej, Zysk i S-ka Wyd., Poznań 2002.

Słownik historii doktryn politycznych, praca zbiorowa pod red. K. Chojnickiej, M. Jaskólskiego, t. 1–6, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997–2015.

Słownik polityczny, pod red. W. Wasiutyńskiego, Instytut Romana Dmowskiego, Nowy Jork 1980.

Słownik społeczny, praca zbiorowa pod red. B. Szlachty, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.

Walicka B., Słownik politologii, PWN, Warszawa 2008.

III. Literatura naukowa

Bokszczanin I., Reforma instytucji politycznych Republiki Włoskiej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Warszawa 2004.

Clark M., Współczesne Włochy 1871–2006, Książka i Wiedza, Warszawa 2009.

Duggan C., Historia Włoch, Astrum, Wrocław 2009.

Guarnieri C., Il sistema politico italiano, Il Mulino, Bologna 2006.

Ignazi P., Partiti politici in Italia. Da Forza Italia al Partito democratico, Il Mulino, Bologna 2008.

Machelski Z., System polityczny Włoch, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2010.

Rakowski M., Prawo wyborcze do włoskiej Izby Deputowanych w latach 1861–1923, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004.

Sarnecki P., Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2003.

Ulicka G., Parlament Republiki Włoskiej, Warszawa 1992.

Vasallo S. (red.), Sistemi politici comparati, Il Mulino, Bologna 2005.

Wiedza o społeczeństwie, praca zbiorowa pod red. T. Wosia i J. Stelmacha, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000.

Witkowski Z., Prezydent Republiki w systemie ustrojowym współczesnych Włoch, Toruń 1991.

Witkowski Z., System konstytucyjny Włoch, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2000.

Zakrzewska J., Ustrój polityczny Włoch, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974.

Zwierzchowski E. (red.), Izby drugie parlamentu, Białystok 1996.

Żmigrodzki M., Dziemidok-Olszewska B. (red.), Współczesne systemy polityczne, PWN, Warszawa 2007.

IV. Akty prawne

Regulamin Izby Deputowanych Republiki Włoskiej, tłum. Z. Witkowski, „Przeglad Sejmowy” nr 2(14), 1996.

Regulamin Senatu Republiki Włoskiej,tłum. Z. Witkowski, „Przegląd Sejmowy” nr 1(18), 1997.

Witkowski Z., Konstytucja Włoch, Biblioteka Sejmowa, Wydawnictwo Sejmowe 2004.

DIZIONARIO A–Z / HASŁA W PORZĄDKU ALFABETYCZNYM A–Z

A

Abbandonarevt – 1. opuszczać, porzucać, zostawiać, pozostawić; 2. zrezygnować (zczegoś), wycofać się (zczegoś)

– ~ il partito – wystąpić zpartii

– ~ le armi – złożyć broń

– ~ la bandiera – zdezerterować

– ~ il combattimento – zaprzestać walki, zrezygnować zwalki

Abbassamentom – 1. zniżenie n, obniżenie n, opuszczenie n

– ~ delle pensioni – obniżenie emerytur;

2. upadek m, degradacja f

– ~ sociale – utrata pozycji społecznej

Abbassare, bassarevt – zniżać, spuszczać, opuszczać, obniżyć

Abbatterevt – 1. powalić, przewracać, zwalić, strącić, zrzucać; 2. obalić

– ~ un governo – obalić rząd

– ~ gliargomenti di qu– obalić czyjeś argumenty

– ~ una teoria – obalić teorię

Abbiente – Iadj bogaty, zamożny majętny, posiadający, zasobny

– classi ~i – klasy posiadające;

IIm posiadacz m, -ka f, człowiek majętny m

– gli ~i – klasy (warstwy) zamożne

– imeno ~i – mniej zamożni

– inon ~i – biedota, biedacy

Abbozzom – szkic m, projekt m wstępny, zarys m

– un ~ di legge – projekt ustawy

Abbracciarevi – 1. obejmować, zakreślać; 2. (przen.) przyłączyć się do czegoś, popierać

– ~ un partito – wstąpić do partii, przyłączyć się do partii politycznej

– ~ una causa – popierać sprawę

– ~ la causa di qu – stanąć po czyjejś stronie, stać się czyimś zwolennikiem

– ~ una religione(fede) – przyjąć (daną wiarę)

Abbuono, Abbonom – 1. bonifikata f, zniżka f; 2.umorzenie (długu, kredytu) n

Abdicarevt – 1. abdykować, zrzec się władzy; 2. rezygnować ze stanowiska

– ~ al trono (al regno) – zrzec się tronu (królestwa)

– ~ a(in) favore del figlio – abdykować na rzecz syna

– ~ da un incarico – ustąpić/ zrezygnować ze stanowiska

– ~ auna carica – ustąpić zposady

– costringere ad ~ – zmusić do abdykacji (do ustąpienia), rezygnacji

– ~ ipropri diritti – zrzec się swoich praw

Abdicatarioadj – abdykujący, ustępujący

– sovrano ~ – abdykujący władca

Abdicazionef – 1. abdykacja f; 2. zrzeczenie się n, zrezygnowanie n, rezygnacja f

– ~ facoltativa – abdykacja (ustąpienie) fakultatywne

– attodi ~ – akt abdykacji

Abileadj – 1. zdolny, zdatny; 2. zręczny, biegły

– ~ al servizio militare – zdatny (zdolny) do służby wojskowej

– un ~ diplomatico – przebiegły dyplomata

Abilitarevt – 1. uprawniać, nadać uprawnienia; 2. kwalifikować

Abilitazionef – przydatność f, zdatność f, kwalifikacje fpl

– ~ all’esercizio professionale – uzyskanie uprawnień do wykonywania zawodu

Abilitatoadj – 1. upoważniony, upełnomocniony, uprawniony

– organo ~ arappresentare lo Stato – organ upoważniony do reprezentowania państwa;

2. posiadający dyplom (tytuł) uprawniający do wykonywania danego zawodu

Abilitazionef – kwalifikacje fpl, zdolność f

Abissino – Iadj abisyński; IIm (f -a) Abisyńczyk m, -kaf

Abitante – Ipart. praes. (abitare); IIadj zamieszkały, mieszkający; IIIm, f mieszkaniec m, -kaf

– ~idei territori occupati – mieszkańcy terytoriów okupowanych

Abitarevt – mieszkać, zamieszkać

Abitato – Ipart. pass. (abitare); IIadj, ponadto:

– territori scarsamente ~i – tereny słabo zaludnione

– centri ~i – tereny zabudowane;

IIIm zabudowa f, zabudowanie n

– ~ cittadino (rurale) – tereny mpl mieszkaniowe miejskie (wiejskie)

Abitazionef – 1. mieszkanie n, dom m; 2. miejsce n zamieszkania; 3. zamieszkanie n, zamieszkiwanie n

Abiuraf – wyrzeczenien, odstąpienien,abjuracja f

– l’~ delprotestantesimo – wyrzeczenie się wiary protestanckiej

Abiurarevt – wyrzekać się (czegoś), odstępować (od czegoś)

– ~ ilprotestantesimo – odstąpić od protestantyzmu

Abolirevt –uchylać się, znosić, skasować, odwołać

– ~ unalegge – uchylić prawo

– ~ unatassa – znieść podatek

– ~ lapenadimorte – znieść karę śmierci

Abolitivoadj – abolicyjny, mający na celu zniesienie (uchylenie, skasowanie, odwołanie)

– legge ~adella pena di morte – akt prawny dążący do zniesienia kary śmierci

Abolitoreadj (f -trice) – znoszący, uchylający, odwołujący

– decreto ~ delle tasse – ustawa znosząca podatki

Abolizionef– 1. zniesienie n, usunięcie n, odwołanie n, skasowanie n; 2. abolicja f

– l’~ dellapenadimorte – zniesienie kary śmierci

– l’~ dellaschiavitù – zniesienie niewolnictwa

Abolizionismom – abolicjonizm m, ruch m zdążający do obalenia instytucji (prawa)

– ~ dellaschiavitù – ruch dążący do zniesienia niewolnictwa

Abolizionistam, f (mpl -i) – 1. abolicjonista m, -kaf; 2. zwolennik m, -czka f abolicjonizmu, zwolennik m, czka f ruchu dążącego do obalenia instytucji (prawa)

Abolizionisticoadj (pl m -ci) – abolicyjny

– decreti ~ci – ustawy abolicyjne

Abortom – aborcja f

– divieto di ~ – zakaz aborcji

– legge sull’~ – ustawa antyaborcyjna

Abrogabileadj – dający się uchylić (odwołać), podlegający abrogacji, mogący być uchylonym (zniesionym)

– un decreto ~ – ustawa, którą można uchylić

Abrogarevt – znosić, odwoływać, uchylać

– ~ un articolo di legge – uchylić przepis prawny

– ~ un provvedimento – uchylić zarządzenie

Abrogatorio, abrogativoadj – uchylający, odwołujący, unieważniający, abrogacyjny

–legge ~a – ustawa uchylona

– atto ~ delle disposizioni precedenti – akt uchylający poprzednie rozporządzenia

– provvedimenti ~i (di efficacità – ~a) – kroki działania (zmierzające) do zniesienia ustawy

Abrogazionef – uchylenie n, zniesienie n, odwołanie n, unieważnienie n, abrogacja f

– legged’~ – ustawa abrogacyjna

Abusarevi – nadużywać (czegoś), przebierać miarę

– ~ delpotere – nadużywać władzy

Abusivoadj – 1. nielegalny, bezprawny, sprzeczny zprawem; 2. robiący coś bezprawnie (nielegalnie)

Abusom – 1. nadużycie n

– ~ diautorità(di potere) – nadużycie władzy

– ~ deldiritto – nadużycie prawa

– reprimeregli ~i – zwalczać nadużycia;

2. nadużywanie n

Acattolico (mpl -ci) –Iadj akatolicki, niekatolicki

– culto cristiano ~ – kult chrześcijański niekatolicki;

II (mpl -ci) niekatolicy mpl, chrześcijanie innych wyznań mpl

Accademiaf – akademia f

– A~ Polacca delle Scienze – Polska Akademia Nauk

– A~ delle Belle Arti – Akademia Sztuk Pięknych

– A~ Platonica – Akademia Platońska

Accademico (mpl -ci) – Iadj 1. akademicki, związany zakademią

– filosofi ~ci – filozofowie Akademii Platońskiej;

2. akademicki, uniwersytecki;

IIm, (f