Polskie agencje prasowe w rozwoju historycznym. Kontekst polityczny, ewolucja modelu oraz technik przekazu informacji ebook

Dla Julii, która była moją inspiracją, dla Martyny i mojej Mamy

WYKAZ SKRÓTÓW

AAN

–

Archiwum Akt Nowych

ADN

–

Allgemeiner Deutscher Nachrichtendienst (NRD)

AFP

–

Agence France Presse (Francja)

AGER-PRES

–

Agenţia Română de Pressă (Rumunia)

AI

–

Agencja Informacyjna

AIS

–

Agencja Informacyjna „S”

AISW

–

Agencja Informacyjna Solidarności Walczącej

AI „Wieś”

–

Agencja Informacyjna „Wieś”

AK

–

Armia Krajowa

ANSA

–

Agenzia Nazionale Stampa Associata

AP

–

Associated Press (Stany Zjednoczone)

APA

–

Austria Presse Agentur (Austria)

API

–

Agencja Informacyjna Polska Press

API

–

Agencja Prasowo-Informacyjna; następnie (od 1949 r.) Agencja Publicystyczno-Informacyjna

API

–

Agencja Przekazu Informacji NZS

„APIS”

–

Agencja Prasowo-Informacyjna „Serwis”

APN

–

Agientstwo pieczati „Nowosti” [Agencja Prasowa „Nowosti”] (ZSRR)

APTN

–

Aboriginal Peoples Television Network

A.R.

–

Agencja Radiowa

AR

–

Agencja Robotnicza

AS

–

Agencja Prasowa „Solidarność”

ATE

–

Agencja Telegraficzna „Express”

AWS

–

Akcja Wyborcza „Solidarność”

BB

–

Bezpartyjny Blok [Współpracy z Rządem]

BBC

–

British Broadcasting Corporation

BBS

–

Bulletin Board System

BIP

–

Biuro Informacji i Propagandy

BIP

–

Biuletyn Informacji Prasowych

BIPS

–

Biuro Informacji Prasowej NSZZ „Solidarność”

BIS

–

Biuletyn Informacyjny Solidarności

BNT

–

„Biuletyn Naukowo-Techniczny”

BS

–

„Biuletyn Specjalny”

BS-KS

–

„Biuletyn Specjalny – Kraje Socjalistyczne”

BTA

–

Byłgarska telegrafna agencija (Bułgaria)

CAF

–

Centralna Agencja Fotograficzna

CAP

–

Centralna Agencja Polska w Lozannie (Agence Centrale Polonaise à Lausanne)

CIA

–

Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza)

CKRL

–

Centralny Komitet Ruchu Ludowego

CNN

–

Cable News Network

CODP

–

Centralny Ośrodek Dokumentacji Prasowej

CSF

–

Codzienny Serwis Fotograficzny

CSI

–

Codzienny Serwis Informacyjny

CSRS

–

Czechosłowacka Republika Socjalistyczna

ČTK

–

Československá tisková kancelář

DNB

–

Deutsches Nachrichten Büro

DPA

–

Deutsche Presse-Agentur (Niemcy)

EAP

–

Ekumeniczna Agencja Prasowa

ENEX

–

European News Exchange

EPA

–

European Pressphoto Agency

EZAP

–

Europejskie Zrzeszenie Agencji Prasowych

FEPS

–

Free European Press Service

FNS

–

Foreign News Service

GG

–

Generalne Gubernatorstwo

GUKPPiW

–

Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk

IBI

–

„Ilustrowany Biuletyn Informacyjny”

IDK

–

Internetowy Dziennik Katolicki

IFFJ

–

International Federation of Free Journalists from Central and Eastern Europe

IKC

–

„Ilustrowany Kurier Codzienny”

IPN

–

Instytut Pamięci Narodowej

IPP

–

Informacja Prasowa Polska

ISB

–

Informacyjny Serwis Biznesowy

ITN

–

Independent Television News

JPP

–

Jakaś Pani Powiedziała

KAI

–

Katolicka Agencja Informacyjna

KAP

–

Katolicka Agencja Prasowa

KAPiF

–

Krajowa Agencja Prasowa i Fotograficzna

KC

–

Komitet Centralny

KDL

–

kraje demokracji ludowej

K.D.P.

–

Kresowa Dywizja Piechoty

KKP

–

Krajowa Komisja Porozumiewawcza

KNP

–

Komitet Narodowy Polski

MAP

–

Małopolska Agencja Prasowa

MBP

–

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

MKZ

–

Międzyzakładowy Komitet Założycielski

MO

–

Milicja Obywatelska

MON

–

Ministerstwo Obrony Narodowej

MSW

–

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ

–

Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MTI

–

Magyar Távirati Iroda (Węgry)

NAC

–

Narodowe Archiwum Cyfrowe

NAI

–

Nierzetelna Agencja Informacyjna

NAI

–

Niezależna Agencja Informacyjna

NBP

–

Narodowy Bank Polski

ND

–

Narodowa Demokracja

NKN

–

Naczelny Komitet Narodowy

NNT

–

„Biuletyn Nowości Nauki i Techniki z Zagranicy”

NRD

–

Niemiecka Republika Demokratyczna

NRF

–

Niemiecka Republika Federalna

NSZ

–

Narodowe Siły Zbrojne

NSZZ

–

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy

NZS

–

Niezależne Zrzeszenie Studentów

OBP

–

Ośrodek Badań Prasoznawczych

OMTUR

–

Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego

OZN

–

Obóz Zjednoczenia Narodowego

PAA

–

Polska Agencja Agrarna

PAAiO

–

Polska Agencja Agrarna i Ogólnoinformacyjna

PAD

–

Powszechna Agencja Dziennikarska

PAG

–

Polska Agencja Gospodarcza

PAG

–

Prasowa Agencja Gospodarcza

PAI

–

Polska Agencja Informacyjna

PAI

–

Polska Agencja „Interpress”

PAIP

–

Polska Agencja Informacji Politycznych

PAP

–

Polska Agencja Prasowa

PAP

–

Polska Agencja Publicystyczna

PAT

–

Polska Agencja Telegraficzna

PCKR

–

Polski Centralny Komitet Ratunkowy

PID

–

Polska Informacja Dziennikarska

PKO

–

Polska Kasa Oszczędnościowa

PKWN

–

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

PO

–

Platforma Obywatelska

POW

–

Polska Organizacja Wojskowa

PPR

–

Polska Partia Robotnicza

PPS

–

Polska Partia Socjalistyczna

PR

–

Public relations

PRL

–

Polska Rzeczpospolita Ludowa

PRM

–

Prezydium Rady Ministrów

PSIN

–

Podlaska Służba Informacyjna

PWA

–

Przegląd Wiadomości Agencyjnych

PWP

–

Polskie Wiadomości Prasowe

PZPR

–

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

PZZ

–

Polski Związek Zachodni

RAP

–

Robotnicza Agencja Prasowa

RAP

–

Rządowa Agencja Prasowa

RM

–

Rada Ministrów

RMP

–

Ruch Młodej Polski

Ro.

–

Agencja Rosja

ROPCiO

–

Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela

RP

–

Rzeczpospolita Polska

RSW

–

Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza

RWPG

–

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

SA

–

spółka akcyjna

SAP

–

Socjalistyczna Agencja Prasowa

SIS

–

Sejm i Senat

SIS

–

Serwis Informacyjny „Solidarność”

SIZ

–

Serwis Informacji Zleconych

SLD

–

Sojusz Lewicy Demokratycznej

SWO

–

Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa

SZP

–

Służba Zwycięstwu Polski

TAI

–

Telefoniczna Agencja Informacyjna

TAI

–

Telewizyjna Agencja Informacyjna

TANJUG

–

Telegrafska agencija Nove Jugoslavije

TASS

–

Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza

TRS

–

Tymczasowa Rada Stanu

UPI

–

United Press International (Stany Zjednoczone)

URM

–

Urząd Rady Ministrów

UW

–

Unia Wolności

WAD

–

Warszawska Agencja Dziennikarska

WAF

–

Wojskowa Agencja Fotograficzna

WAI

–

Wschodnioeuropejska Agencja Informacyjna

WAPL

–

Warszawska Agencja Polityczno-Literacka

WBK

–

Wiedeńskie Biuro Korespondencyjne

WIP

–

Warszawska Informacja Prasowa

ZAP

–

Zachodnia Agencja Prasowa

ZPP

–

Związek Patriotów Polskich

ZSRR

–

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

ZWZ

–

Związek Walki Zbrojnej

ŻAP

–

Żydowska Agencja Prasowa

ŻAT

–

Żydowska Agencja Telegraficzna

WSTĘP

Wspołecznej, azwłaszcza politycznej historii mediów istotna rola przypadła wudziale agencjom prasowym, które współcześnie określane są mianem agencji informacyjnych1. Agencje prasowe od początku swego istnienia stanowiły znaczący element wprocesie obiegu irozpowszechniania informacji, stąd powstanie wXIX stuleciu pierwszych tego typu profesjonalnych instytucji wEuropie iStanach Zjednoczonych zaliczane jest do przełomowych dla dziejów prasy zjawisk2. Lyn Gorman iDavid McLean podkreślają, że

wmiarę rozwoju prasy masowej izwiększania się zapotrzebowania na informacje agencje informacyjne coraz bardziej zyskiwały na znaczeniu. […] Kładąc większy nacisk na obiektywność i„fakty”, agencje informacyjne wywarły też istotny wpływ na sposób pracy dziennikarzy ireporterów, wtym doprowadziły do odejścia od praktyki powszechnej wwielu wczesnych gazetach, które właściciele iredaktorzy traktowali przede wszystkim jako platformę wyrażania własnych poglądów na współczesne sprawy3.

Fakt ten odnotowują, w kontekście wynalazku telegrafu, Asa Briggs iPeter Burke, autorzy wartościowego opracowania pt. Społeczna historia mediów4. Skupiając się na interpretowaniu różnych wątków zzakresu historii mediów, wymienieni badacze dostrzegają zarówno powstanie, jak iznaczenie agencji prasowych, zachęcając jednocześnie czytelników do „ułożenia własnych chronologii iwyciągnięcia własnych wniosków”5.

Wświecie mediów pozycja agencji prasowych jest zależna przede wszystkim od ustroju politycznego państwa, wktórym prowadzą one działalność. Wszerszym kontekście zależności ipowiązania pomiędzy systemami politycznymi asystemami mediów masowych przedstawili Daniel C. Hallin iPaolo Mancini6. Od początku lat 90. XX wieku czynnikiem opierwszorzędnym znaczeniu wpływającym na sytuację oraz charakter działalności agencji informacyjnych stała się rewolucja technologiczna na rynku mediów. Te prawidłowości wpełni potwierdza proces ewolucji agencji prasowych wPolsce, który dokonał się na przestrzeni ostatnich stu lat – począwszy od utworzenia wlistopadzie 1918 r. Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) – pierwszej profesjonalnej agencji prasowej na ziemiach polskich, do chwili obecnej. Należy jednak pamiętać, że cezura wyjściowa ma charakter umowny, zważywszy na to, że na terenie Europy Zachodniej iStanów Zjednoczonych agencje prasowe tworzone były przez polskie środowiska emigracyjne już od połowy XIX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem okresu Iwojny światowej oraz niecałej dekady poprzedzającej działania wojenne. Wanalogicznym okresie doszło również do mniej lub bardziej skutecznych inicjatyw na ziemiach polskich, niezależnych od przedsięwzięć państw zaborczych wtym zakresie.

Dzieje polskich agencji prasowych stanowią ważny element politycznej historii mediów rozumianej jako „sposób traktowania ich przez czynniki polityczne, sytuacje, wjakich działały, wzajemne relacje oraz rola, jaką odegrały wżyciu społecznym”7. Jak bowiem zauważył Walery Pisarek, „niemal od chwili powstania agencje prasowe stały się politycznymi instytucjami, ściśle związanymi zkapitałem finansowym. Rychło też koła rządzące zorientowały się, że agencje są świetnym narzędziem sprawowania kontroli nad prasą isterowania jej polityką informacyjną izaczęły je wtym charakterze wykorzystywać”8.Zdaniem Andrzeja Paczkowskiego

wnowoczesnych systemach prasowych instytucje (lub przedsiębiorstwa) zajmujące się przekazywaniem poszczególnym wydawnictwom prasowym informacji odgrywają rolę nader ważną, azpunktu widzenia prasy jako narzędzia urabiania opinii publicznej imanipulowania nią, nawet kluczową. Szczególnie odnosi się to do systemów „prasy wolnej” lub „prasy kierowanej”, wktórych agencje prasowe stają się głównymi kanałami inspirowania przez ośrodki dyspozycyjne9.

Wniniejszym opracowaniu przedstawiono najważniejsze zjawiska iprocesy, które wpłynęły na rozwój rodzimych agencji prasowych wposzczególnych okresach historycznych: przed wybuchem Iwojny światowej, wlatach 1914–1918, dwudziestoleciu międzywojennym, okresie wojny iokupacji, PRL, transformacji mediów oraz współcześnie. Uwzględniono przede wszystkim znaczenie tych instytucji wprocesie rozpowszechniania informacji, związki ze światem polityki, kluczowe daty, ważniejsze postacie związane zich działalnością oraz ewolucję zarówno modelu agencji prasowej, jak iform przekazu informacji, od biuletynu prasowego do multimediów. Ta ostatnia postrzegana jest przez autorkę jako wpływ kolejnych etapów rewolucji informacyjnej, która rozpoczęła się od telegrafu – pierwszego elektronicznego środka przekazu10. Wodniesieniu do charakterystyki oraz oceny zmieniającego się wposzczególnych okresach historycznych modelu funkcjonowania agencji prasowych jako główny wzorzec normatywny przyjęto model liberalny11. Opracowanie stanowi pierwszą próbę przedstawienia całokształtu dziejów agencji prasowych wPolsce, od narodzin tychże instytucji uzarania niepodległości po ich integrację zInternetem oraz powstanie wersji elektronicznej (e-agencji)12. Autorka starała się przedstawić agencje działające zarówno wkraju, jak ipoza jego granicami.

Tok narracji kończy się pod koniec 2017 r. Tak przyjętą cezurę końcową uzasadnia zamysł autorki mający na celu ukazanie 100-lecia agencji prasowych wPolsce związanego z„okrągłym” jubileuszem Polskiej Agencji Prasowej, będącej spadkobierczynią tradycji Polskiej Agencji Telegraficznej, która zakończyła działalność w1991 r. Należy przy tym zaznaczyć, że w2018 r. przypadł również jubileusz 25-lecia Katolickiej Agencji Informacyjnej, zaliczanej do czołówki agencji informacyjnych wPolsce.

Celowość niniejszej pracy uzasadnia brak kompleksowego opracowania poświęconego dziejom, aprzede wszystkim znaczeniu rodzimych agencji prasowych wprocesie obiegu informacji.

Problematykę agencji prasowych podejmowano dotychczas głównie wodniesieniu do poszczególnych okresów historycznych. Wyjątek stanowią opracowania ocharakterze syntetycznym poświęcone historii prasy polskiej oraz politycznej historii mediów wPolsce wXX wieku. Do tej grupy zaliczyć należy klasyczne już dzieła A. Paczkowskiego Prasa polska 1918–1939 (PWN, Warszawa 1980), Prasa polska wlatach 1939–1945 J. Jarowieckiego, J. Myślińskiego i A. Notkowskiego (PWN, Warszawa 1980), Dzieje prasy polskiej autorstwa J. Łojka, J. Myślińskiego iW. Władyki (Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988) oraz R. Habielskiego Polityczna historia mediów wPolsce wXX wieku (Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2009).

Dziejami agencji prasowych działających na emigracji przed 1918r. zajmowali się dotychczas: H. Florkowska-Frančić, F. Ziejka, B. Biliński, D. Małyszek oraz P. Zajas13. Wodniesieniu do okresu międzywojennego literaturę przedmiotu stanowią opracowania dotyczące wybranych aspektów funkcjonowania systemu prasowego II Rzeczypospolitej. Działalności agencji prasowych wokresie dwudziestolecia międzywojennego oraz analizie mechanizmów systemu propagandy państwowej obozu rządzącego wPolsce wlatach 1926–1939 poświęcone są wartościowe monografie: E. Rudzińskiego Informacyjne agencje prasowe wPolsce 1926–1939 (PWN, Warszawa 1979), A. Notkowskiego Prasa wsystemie propagandy rządowej wPolsce (1926–1939). Studium techniki władzy (PWN, Warszawa–Łódź 1987) oraz E. Kaszuby System propagandy państwowej obozu rządzącego wPolsce wlatach 1926–1939 (Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004). Na uwagę zasługują ponadto pionierskie opracowania zlat 30. XX wieku autorstwa A. Wileckiego, R.Starzyńskiego iS. Jarkowskiego14. Wymienione publikacje uzupełnia bogato udokumentowana monografia W. Grabowskiego poświęcona 72-letniej historii PAT: Polska Agencja Telegraficzna 1918–1991 (Polska Agencja Prasowa, Warszawa 2005). Ten sam autor przedstawił również istotne ustalenia dotyczące agencji prasowych funkcjonujących wokresie wojny iokupacji wstrukturach Polskiego Państwa Podziemnego15. Analogiczną problematykę obszernie zaprezentowała również S. Lewandowska wopracowaniu poświęconym polskiej prasie konspiracyjnej16. Zkolei działalność polskich agencji prasowych funkcjonujących na emigracji wokresie II wojny światowej ipo jej zakończeniu dostrzegła W. Piątkowska-Stepaniak, dając temu wyraz wswych licznych opracowaniach poświęconych aktywnym działaczom wojennej ipowojennej emigracji17.

Sytuacja agencji prasowych wokresie PRL została przedstawiona wopracowaniach, które wyszły spod pióra autorki niniejszej publikacji: monografii Polskie agencje prasowe wlatach 1944–1972. Upowszechnianie ireglamentacja informacji, działalność propagandowa (Wydawnictwo UJK, Kielce 2012), wyborze tekstów źródłowych Wsłużbie propagandy. Polska Agencja Prasowa wlatach 1944–1972. Wybór dokumentów ibiuletynów (Wydawnictwo UJK, Kielce 2007), cyklu artykułów naukowych, które ukazywały się sukcesywnie na łamach „Zeszytów Prasoznawczych”, „Studiów Medioznawczych”, „Rocznika Historii Prasy Polskiej”, „Rocznika Bibliologiczno-Prasoznawczego” oraz wmateriałach pokonferencyjnych18.

Tendencje rozwojowe agencji prasowych wPolsce po 1989 r. zostały zaprezentowane wopracowaniu T. Mielczarka Monopol. Pluralizm. Koncentracja. Środki komunikowania masowego wPolsce wlatach 1989–2006 (Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa 2007), wartykułach I. Rutkiewicza, E. Ciborskiej oraz R. Piaseckiej-Strzelec publikowanych wlatach 2012–201719.

Bazę źródłową niniejszej pracy stanowią materiały archiwalne pochodzące zArchiwum Akt Nowych oraz archiwów cyfrowych, atakże źródła internetowe, szczególnie przydatne przy pisaniu rozdziału III. Źródłem pomocniczym były również: opublikowane wspomnienia iwywiady oraz publikacje prasowe, m.in. zbranżowego miesięcznika „Press”, tygodników opinii idzienników społeczno-politycznych. Przedmiot analizy stanowiły ponadto wybrane tytuły prasowe wydawane wokresie dwudziestolecia międzywojennego iPRL.

Praca jest syntezą, która zarówno uzupełnia, jak isystematyzuje dotychczasowy stan badań. Ważnym punktem odniesienia dla autorki były wspomniane wcześniej opracowania: Dzieje prasy polskiej oraz Polityczna historia mediów wPolsce wXX wieku. Encyklopedyczny wymiar pracy ujawnia się wtowarzyszących opracowaniu indeksach (m.in. nazw agencji, biuletynów prasowych).

Układ książki ma charakter problemowo-chronologiczny, który zadecydował okonstrukcji pracy. Niniejsze opracowanie składa się ze wstępu, trzech części wformie rozdziałów, zakończenia, bibliografii oraz indeksów (osobowego, agencji, biuletynów prasowych)20. Integralną, komplementarną wstosunku do tekstu głównego część opracowania stanowią materiały źródłowe m.in. wpostaci fragmentów dotychczas niepublikowanych biuletynów prasowych ikomunikatów agencyjnych, pochodzących zróżnych okresów historycznych.

Wrozdziale Ipt. Geneza inarodziny agencji prasowych wPolsce scharakteryzowano genezę oraz początki agencji prasowych od drugiej połowy XIX wieku do końca okresu międzywojennego.

Rozdział II pt. Trudne półwiecze. Działalność agencji prasowych wlatach 1939–1989 prezentuje najtrudniejszy etap wdziejach polskich agencji prasowych przypadający na okres wojny iokupacji oraz epokę PRL.

Wrozdziale III pt. Wnowej rzeczywistości po 1989 roku pokazano współczesne oblicze polskich agencji informacyjnych, zwracając uwagę na zmiany będące zarówno konsekwencją obrad Okrągłego Stołu, jak imigracji do cyberprzestrzeni iWeb 2.0.

Niniejsza książka, ze względu na tematykę wykraczającą poza zakres historii mediów, skierowana jest do szerokiego kręgu odbiorców, zarówno medioznawców, jak również historyków mediów ipolitologów. Autorka żywi nadzieję, że jej czytelnikami będą także studenci dziennikarstwa, mający wprogramie studiów zajęcia kierunkowe zzakresu agencji informacyjnych.

Autorka serdecznie dziękuje recenzentowi pracy prof. dr. hab. Rafałowi Habielskiemu, którego cenne wskazówki iwnikliwe spostrzeżenia miały istotny wpływ na jakość niniejszej publikacji.

Listopad 2017r.

ROZDZIAŁ I

GENEZA I NARODZINY AGENCJI PRASOWYCH W POLSCE

1. W służbie sprawy polskiej

Dzieje agencji prasowych wPolsce zostały zdeterminowane przez specyficzne uwarunkowania polityczne, wynikające zarówno zokresu rozbiorów, jak iokupacji hitlerowskiej oraz faktu objęcia władzy przez komunistów po zakończeniu II wojny światowej. Prasa polska do 1918r., zpowodu braku możliwości utworzenia niezależnej, rodzimej agencji prasowej, opierała się głównie na przedagencyjnych źródłach informacji wpostaci przedruków zprasy zagranicznej oraz tzw. gazet międzynarodowych. Tylko wniewielkim stopniu, ze względu na wysoki koszt abonamentu, korzystano zserwisów informacyjnych renomowanych zachodnioeuropejskich agencji prasowych oznaczeniu międzynarodowym– francuskiego Havasa (zał. w1835r.) ibrytyjskiego Reutersa (zał. w1851r.)1.

Istniejące na ziemiach polskich informacyjne biura prasowe owiększym znaczeniu stanowiły de facto filie oficjalnych agencji prasowych państw zaborczych: Biura Wolffa– Wolffsche Telegraphenbüro (zał. w1849r.), Wiedeńskiego Biura Korespondencyjnego– Korrbuero (zał. w1881r.) iSankt-Petersburskiej Agencji Telegraficznej– Sankt-Petersburskoje tielegrafnoje agientstwo (zał. w1902r.). Starania ozałożenie pierwszej krajowej agencji prasowej zostały podjęte wWarszawie dopiero w1879r. przez dziennikarza Rudolfa Okręta (1829–1906). Jednak jego Warszawska Agencja Telegraficzna, znana też jako Agencja Warszawska, wkrótce stała się filią Rosyjskiej Agencji Handlowo-Telegraficznej. Wdniu 1 XII 1898 r. powstała filia Wiedeńskiego Biura Korespondencyjnego we Lwowie założona przez Adama Bieńkowskiego– dziennikarza oraz współpracownika „Gazety Lwowskiej” i„Tygodnika Ilustrowanego”. Po jego śmierci kierownictwo filii objął Stanisław Rossowski– dziennikarz związany z„Gazetą Lwowską”. Redaktorem polskim wWBK był Szymon Kwaszewski. Wdwa lata później podobną placówkę utworzono wKrakowie. Zkolei Biuro Wolffa miało swoją filię wWarszawie dopiero od początków 1916 r. Zarówno wźródłach, jak iwliteraturze przedmiotu brak danych dotyczących daty założenia na terenie zaboru rosyjskiego filii Sankt-Petersburskiej Agencji Telegraficznej2. Wrzeczywistości „zarówno jednak powstałe w1881r. Wiedeńskie Biuro Korespondencyjne, jak iPetersburska Agencja Telegraficzna pozornie tylko były samodzielnymi agencjami; wgruncie rzeczy były one filiami Biura Wolffa, gdyż leżąc na terenie wpływów Wolffa, pod względem informacyjnym całkowicie były odeń uzależnione”3.

Przed rokiem 1918 szereg istotnych inicjatyw wzakresie tworzenia agencji prasowych podjęto poza granicami kraju. Za prekursora polskiego dziennikarstwa agencyjnego na emigracji można uznać, związanego zHotelem Lambert, księcia Władysława Czartoryskiego (1826–1894), który w1863r. jako agent warszawskiego Rządu Narodowego założył wParyżu agencję prasową pod nazwą Correspondance de l’Est, mającą na celu dostarczanie redakcjom pism zachodnioeuropejskich serwisu informacyjno-publicystycznego osprawach polskich. Wlatach 1868–1870 wParyżu wydawany był biuletyn agencyjny „La Correspondance du Nord-Est”, stanowiący organ Hotelu Lambert. Wydawnictwo reprezentowało politykę proaustriacką iantypanslawistyczną, publikowało korespondencje iprzekłady zprasy europejskiej4.

Inicjatywa Czartoryskiego zczasem znalazła licznych naśladowców. Pod koniec XIX ina początku XX wieku własne biuletyny prasowe, przeznaczone początkowo dla prasy zagranicznej, anastępnie polskiej, wydawało środowisko emigracji socjalistycznej. Podobne wysiłki wlatach 90. XIX stulecia podjęła Liga Narodowa5. Analogiczną działalność prowadziła wlatach 1907–1919 na terenie Europy Zachodniej iStanów Zjednoczonych plejada przywódców polskiego życia politycznego, publicystów, literatów oraz działaczy polonijnych, powołując do życia agencje prasowe nastawione na propagowanie sprawy polskiej wzagranicznej prasie ikręgach dyplomatycznych. Przeważająca większość tych instytucji związana była zgalicyjską Radą Narodową6. Były to inicjatywy, które zrodziły się wokresie poprzedzającym wybuch Iwojny światowej iwiązały się ze sporami „orientacyjnymi” oraz wypadkami wojennymi7.

Jako pierwsza wtej grupie została założona w1907r. wParyżu Polska Agencja Prasowa (Agence Polonaise de Presse), prężnie działająca pod kierownictwem literata ipublicysty Kazimierza Woźnickiego (1878–1949)8. Geneza tej agencji związana jest znazwiskiem wybitnego historyka ihumanisty profesora Szymona Askenazego, który wystąpił zpropozycją powołania do życia wstolicy Francji placówki informującej prasę francuską, angielską iniemiecką oaktualnej sytuacji wPolsce „wduchu prawdy iinteresu narodowego”9. Idea Szymona Askenazego znalazła poparcie grona wpływowych osobistości, które zobowiązały się wesprzeć finansowo to przedsięwzięcie. Funkcję kierownika biura informacyjnego wParyżu powierzono Kazimierzowi Woźnickiemu, który przeniósł się do Francji po rezygnacji zposady pomocnika bibliotekarza wMuzeum Narodowym Polskim wRapperswilu. Biuro miało charakter prywatnej, bezpartyjnej agencji prasowej, niezwiązanej zżadnym zkrajowych stronnictw politycznych. Zadania Woźnickiego polegały na redagowaniu oraz tłumaczeniu na język francuski, niemiecki iangielski komunikatów, które otrzymywał od Askenazego, ianonimowym rozsyłaniu ich do najważniejszych dzienników10.

Wiosną 1907r. Woźnicki wystąpił zprojektem przekształcenia agencji woficjalne polskie biuro prasowe. Biuro miało pozostać niezależną, ponadpartyjną instytucją, finansowaną przez grupę dwudziestu udziałowców, wśród których miało się znaleźć m.in. pięciu profesorów uniwersytetu lwowskiego. Szymon Askenazy zobowiązał się powołać we Lwowie Komitet złożony z„5–6 profesorów iludzi pióra, który zbierałby się co tydzień iza pośrednictwem stałego sekretarza ekspediowałby […] potrzebne informacje iartykuły”11. Ostatecznie na skutek zabiegów zaprzyjaźnionego zWoźnickim Stanisława Strońskiego, związanego wówczas zNarodową Demokracją, prywatne biuro prasowe zostało przekształcone woficjalną instytucję polską: Agence Polonaise de Presse pod auspicjami galicyjskiej Rady Narodowej12. Rada Narodowa powołała we Lwowie Kazimierza Jareckiego na stanowisko urzędnika odpowiedzialnego za działalność paryskiej placówki, podejmując równocześnie próbę rozszerzenia działalności agencji na Królestwo Polskie.

Agence Polonaise de Presse rozpoczęła oficjalną działalność wParyżu wpołowie 1907 r. Jak wynika zustaleń Franciszka Ziejki,

podstawowe jej zadanie sprowadzało się do informowania prasy europejskiej (francuskiej, niemieckiej, angielskiej, ale iwłoskiej, hiszpańskiej czy skandynawskiej) osprawach polskich poprzez rozsyłanie biuletynów ikomunikatów. Równocześnie Woźnicki był zobowiązany nadsyłać do centrali lwowskiej– aprzez nią do Warszawy iPoznania– informacje ostanie spraw polskich na Zachodzie13.

Kazimierz Woźnicki stał się wkrótce nieoficjalnym ambasadorem sprawy polskiej wParyżu14. Niezależnie od wydawania biuletynów ikomunikatów prasowych systematycznie prowadził akcję odczytów oPolsce, organizował podróże francuskich polityków, publicystów ipisarzy do Polski, zabiegając przy tym opowołanie Komitetu Francusko-Polskiego. Doceniał jednocześnie wagę spraw kulturalnych iliterackich. Wwyniku jego starań w1911r., za zgodą lwowskiej centrali, nastąpiła zmiana charakteru agencji na placówkę kulturalno-polityczną15. Oznaczało to, że punkt ciężkości został przesunięty na informowanie zagranicznej opinii publicznej odorobku kulturalnym Polaków. Unikalną formułę agencji znakomicie oddaje cytat pochodzący zksiążki Paryż młodopolski autorstwa Franciszka Ziejki:

Wtej sytuacji Woźnicki niemal natychmiast przystąpił do szerokiej akcji kulturalnej. Zorganizował akcję mającą na celu wydanie książki oPolsce współczesnej La Pologne d’aujourd’hui (zbraku funduszy nie udało się jej doprowadzić do pomyślnego zakończenia). Przeprowadził interesującą ankietę wśród polskich ifrancuskich intelektualistów na temat możliwości zacieśnienia współpracy francusko-polskiej. Podjął walkę odoprowadzenie do skutku pomysłu uruchomienia wParyżu serii tłumaczeń zliteratury pięknej. Równocześnie jednak nie zaniedbał spraw politycznych. Włączył więc spore grono Francuzów do walki przeciwko projektowi wyodrębnienia zKrólestwa Polskiego guberni chełmskiej. Szeroko także informował prasę europejską oprzyczynach konfliktu polsko-ukraińskiego wGalicji. Nie wszystkie inicjatywy udało mu się doprowadzić do końca. W1913r. […] przedstawił Radzie Narodowej we Lwowie bardzo interesujący projekt założenia wParyżu pisma „La Revue Polonaise” […], który jednak zbraku funduszy nie został zrealizowany16.

Po nieudanej próbie wydania wParyżu własnego pisma „Wiadomości Francuskie” Woźnicki podjął na nowo współpracę zpismami krajowymi. Swoje korespondencje wysyłał m.in. do „Tygodnika Ilustrowanego”, „Świata”, „Gazety Lwowskiej”, „Dziennika Poznańskiego”, „Dziennika Kijowskiego”, „Kuriera Litewskiego”, „Kuriera Polskiego” i„Nowej Gazety”17.

Kolejną instytucją związaną zgalicyjską Radą Narodową była Polska Agencja Prasowa– Agenzia Polacca di Stampa założona wRzymie w1911r. przez Macieja Loreta (1880–1949), zasłużonego historyka idyplomatę. Loret, podobnie jak Woźnicki wParyżu, był „nienominowanym intelektualnym ipolitycznym ambasadorem sprawy polskiej wRzymie18. Od 1911r. wydawał dwa razy wmiesiącu przeznaczony dla prasy włoskiej „Biuletyn Informacyjny”, którego był redaktorem. Jak ustalił Bronisław Biliński, biuletyn ukazywał się

początkowo jako dwutygodnik małej ósemki iliczył tylko 8 stron, ale wroku 1914 przeszedł na duży format izawierał 16 stron. Sama Agenzia miała swą siedzibę najpierw przy via Emilia 81, potem na via Calamatta 20, następnie przy Corso d’Italia 19 iwreszcie na via Sisteria 86. Sam Biuletyn drukował się wdrukarni Ulpiano przy via Ulpiano obok palazzo di Giustizia; dyrektorem odpowiedzialnym włoskim był Archibale Groppa, apotem Alessandro Bricoli. Każdy numer biuletynu miał 4 części ipodawał wiadomości opołożeniu ludności polskiej pod zaborami: „Polonia Austriaca”, „Polonia Prussiana”, „Polonia Russia”, do czego dochodziły „Notizie litterarie”, apóźniej i„bibliografiche”. Tak więc nie ograniczał się on do wiadomości społecznych ipolitycznych, ale iprzekazywał informacje ożyciu kulturalnym Polski, wskazując na żywotność jej kultury. Wten sposób informował społeczeństwo włoskie iwłoską prasę owszystkich aspektach życia polskiego19.

Wokresie Iwojny światowej omawiana instytucja publikowała również czterostronicowe wydawnictwo „Agenzia Polacca di Stampa”, określane mianem „gazety”. Pismo dużego formatu, opatrzone adnotacją: periodico quindicinale, ukazywało się wlatach 1915–1916 wnakładzie 2000 egzemplarzy (pierwszy numer wydano 6 XI 1915r. wRzymie; ostatni zachowany numer datowany jest na 5 IV 1916 r.)20. Wydawnictwo poświęcone było wcałości sprawom polskim.

Zinicjatywy Polskiej Agencji Prasowej wRzymie wprasie włoskiej ukazywały się ponadto tzw. inspirowane artykuły zawierające materiały oPolsce, za które płacono honoraria21.

Konkurencyjny względem placówki rzymskiej ośrodek pod nazwą Agenzia Polacca della Stampa został założony wlistopadzie 1914r. wMediolanie przez Władysława Baranowskiego (1885–1939)– dyplomatę iwysłannika Naczelnego Komitetu Narodowego. Głównym celem tego przedsięwzięcia miała być propaganda na rzecz Legionów22. Baranowski nie tylko nawiązał bliskie kontakty zprasą mediolańską oraz czołowymi publicystami, ale także wydawał biuletyn „Eco della Stampa Polacca”. Ze względu na różnice ideowo-polityczne nie powiodła się próba nawiązania kontaktu zMaciejem Loretem23.

Władysław Baranowski opuścił Włochy w1915r. iprzeniósł się do Szwajcarii, gdzie kontynuował swoją misję jako emisariusz NKN24. Początkowo związany był zagencją raperswilską, anastępnie wlatach 1916–1919 wyłącznie jako delegat Józefa Piłsudskiego kierował Biurem Prasowym „Polonia” wGenewie (Bureau de Presse „Polonia”; Bureau d’Informations „Polonia”), które wydawało komunikaty wjęzyku francuskim dotyczące sytuacji na ziemiach polskich25. Opolitycznych wyborach oraz kulisach swojej zagranicznej misji wspominał po latach wksiążce pt. Rozmowy zPiłsudskim1916–1931:

Po ogłoszeniu aktu z5 listopada 1916 przez państwa centralne postanowiłem, po dwuletniej działalności zagranicznej, pojechać do kraju dla bliższego zorientowania się wsytuacji, aprzede wszystkim dla oddania się do dyspozycji Piłsudskiemu, którego uważałem za jedynego wodza ruchu niepodległościowego.

Działając jako pierwszy emisariusz niepodległościowy za granicą na terenie włoskim, anastępnie wSzwajcarii, jako legionista pracowałem formalnie zramienia Departamentu Wojskowego N.K.N. Wpierwszym roku mej akcji 1914/15 we Włoszech, akcji czysto niepodległościowej iniezależnej, choć akceptowanej wzupełności przez Departament Wojskowy iczęściowo przez niego subwencjonowanej, zetknąłem się bliżej zludźmi Komendanta, jak zAleksandrem Dębskim zAmeryki idrem Michałem Sokolnickim, sekretarzem generalnym N.K.N., iodkąd kontakt mój zodłamem Piłsudskiego wtej organizacji był ścisły istały. Toteż po rozejściu się Komendanta zN.K.N. nie uważałem za możliwe zpunktu widzenia ideowego pracować wBiurze prasowym czy Misji N.K.N. wBernie, do której po ukończeniu mej działalności we Włoszech iprowadzeniu agencji prasowej wGenewie zostałem przez N.K.N. przydzielony wcharakterze jednego zkierowników26.

Wdniu 1 XII 1913r. wSzwajcarii, pod auspicjami lwowskiej Rady Narodowej, powstało Biuro Prasowo-Informacyjne, na czele którego stanął historyk ibibliotekarz Stanisław Zieliński (1880–1936) zMuzeum Narodowego Polskiego wRapperswilu. Podstawowe zadania Biura polegały na propagowaniu sprawy polskiej wśród cudzoziemców zwiedzających Muzeum oraz zamieszczaniu artykułów oPolsce na łamach prasy szwajcarskiej oraz południowoniemieckiej. Po wybuchu Iwojny światowej kierownik omawianej placówki zaangażował się na rzecz Legionów Piłsudskiego, pomagając wprzerzucaniu przez Szwajcarię ochotników zmierzających na pole walki27.

Stanisław Zieliński podjął następnie aktywną współpracę zkrakowskim Naczelnym Komitetem Narodowym, związanym zorientacją na państwa centralne. Wrezultacie „wmaju 1915 roku powołano Centralne Biuro Prasowe wRapperswilu na czele zKarolem Baderem, wczerwcu 1915 roku przemianowane na Centralne Polskie Biuro Prasowe”28. Ze względu na prowadzenie propagandy austrofilskiej agencja raperswilska weszła wkonflikt na tle orientacyjnym zRadą Muzeum Narodowego Polskiego, anastępnie wdniu 1 XI 1915 r. jej siedziba została przeniesiona do Berna (stąd pochodzi określenie „agencja berneńska”, wodróżnieniu od wcześniejszej nazwy: „agencja raperswilska”, która wliteraturze przedmiotu jest stosowana umownie wobec biura prasowego powołanego przez NKN)29.

WBernie prowadziła działalność do września 1918 r. jako Bureau Polonais de Presse à Berne, zajmując się m.in. opracowywaniem przeglądów prasy (prasa Ententy aPolska) oraz gromadzeniem wycinków zprasy szwajcarskiej, angielskiej, francuskiej iwłoskiej. Wydawano również czterostronicowy „Bulletin du Bureau Polonais à Berne”30. Jesienią 1916 r. kierownictwo biura objął profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Michał Rostworowski, który znacznie rozszerzył zakres działalności omawianej placówki31.

Oprócz wyżej wymienionych agencji ibiur prasowych wlatach 1913–1914 działało wLondynie The Polish Bureau, którym kierował działacz polityczny Józef Rettinger (1888–1960). Bliźniacza placówka funkcjonowała także od czerwca 1913r. wChicago pod kierownictwem działacza polonijnego ipublicysty Stanisława Osady (1869–1934). Obydwie instytucje pozostawały pod wpływami galicyjskiej Rady Narodowej32.

Spośród wymienionych wyżej instytucji najważniejsza rola przypadła wudziale Centralnej Agencji Polskiej– Agence Centrale Polonaise à Lausanne utworzonej w1915r. wLozannie zinicjatywy Erazma Piltza (1851–1929). CAP miała charakter instytucji typowo politycznej, która wykorzystywała działalność agencyjną do realizacji swoich celów33. Ztą zasłużoną dla umiędzynarodowienia sprawy polskiej instytucją związane jest liczne grono wpływowych polskich osobistości ze świata kultury, nauki ipolityki, wśród których znaleźli się m.in. Roman Dmowski, Henryk Sienkiewicz, wspomniany wcześniej Erazm Piltz, Zygmunt Laskowski, Aleksander Skarbek, Marian Seyda, Jan Erazm Rozwadowski, Jan Kucharzewski, Jan Modzelewski. Zebranie założycielskie CAP odbyło się wdniu 14 IX 1915r. wVevey zudziałem Henryka Sienkiewicza, który przyjął członkostwo honorowe Agencji34.

Centralna Agencja Polska wLozannie to rzadki przykład zjawiska zarówno historycznego, jak imedialnego. Jej działalność została dotychczas ukazana przede wszystkim na gruncie literatury naukowej zdziedziny historii, ze względu na jej ścisły związek zKomitetem Narodowym Polskim itzw. wielką polityką35. Warto jednak zaznaczyć, że agencja lozańska wpierwszych miesiącach istnienia, tzn. do początku 1916r. miała charakter ponadorientacyjny, awjej skład weszli politycy ozróżnicowanych poglądach politycznych. Część współpracowników Agencji, jak np. Jan Kucharzewski, była zwolennikami niepodległości, pozostali byli członkami lub sympatykami Narodowej Demokracji iStronnictwa Polityki Realnej36. Na prezesa CAP powołano profesora medycyny Zygmunta Laskowskiego, jednak czołową postacią był wtym okresie Erazm Piltz– ugodowy działacz Stronnictwa Polityki Realnej, formalnie zajmujący stanowisko wiceprezesa37. Wpierwszym punkcie programu z25 VIII 1915r. podkreślano, że nowa instytucja „ma na celu służyć sprawie narodowej wjej znaczeniu najogólniejszym, stać więc będzie ponad wszystkimi partiami iposzczególnymi orientacjami”38.

Deklarowano ponadto respektowanie zasad neutralności obowiązujących wSzwajcarii oraz „bezstronność isumienność winformacjach”. Agencja została określona jako instytucja powołana wcelu informowania europejskiej opinii publicznej „owszystkim, co się dzieje na ziemiach polskich, azarazem wogóle oPolsce, ojej sile cywilizacyjnej, jej zasobach moralnych imaterialnych, ojej uzdolnieniu iprawach do samodzielnego życia politycznego, wreszcie owszystkim, co wwielkiej chwili dziejowej […] sprawie narodowej przynieść korzyść ido zrealizowania naszych dążeń przyczynić się może”39. Za równie istotne uznawano dementowanie „błędnych ifałszywych informacji osprawach polskich pojawiających się na łamach prasy europejskiej”40. Agencja lozańska miała spełniać te zadania „poprzez własne wydawnictwa: broszury, dokumenty, biuletyny planowo rozsyłane, atakże drogą wspierania innych podobnych przedsięwzięć”41. Planowano nawiązanie kontaktów znajważniejszymi europejskimi agencjami prasowymi, redakcjami opiniotwórczych pism zachodnioeuropejskich, wybitnymi publicystami europejskimi, atakże elitami rządowymi iparlamentarnymi. Agencja zamierzała udostępniać swoje informacje także prasie krajowej42.

Jesienią 1915r. wśrodowisku Polonii amerykańskiej podjęto starania opozyskanie funduszy niezbędnych do prowadzenia działalności informacyjno-propagandowej43. Zawarto także poufną umowę opodziale „stref wpływów” zkonkurencyjną agencją raperswilską. Jak podaje Halina Florkowska-Frančić, „Agencja lozańska zorientowana była na Szwajcarię romańską ina kraje Ententy, natomiast Agencja raperswilska, późniejsza berneńska, na obszar niemieckojęzyczny”44. Przedwojenne agencje prasowe działające wParyżu iRzymie zostały natomiast przekształcone wfilie lozańskiej centrali ibyły przez nią subwencjonowane. Ościsłych kontaktach omawianych agencji świadczy bogata korespondencja, która krążyła nieustannie pomiędzy Lozanną aParyżem iRzymem45.

Na przełomie 1915 i1916r. doszło do przegrupowania we władzach CAP wzwiązku zzarzutami rusofilstwa stawianymi wobec Erazma Piltza zarówno na łamach periodyku „Wici”, jak iwAmeryce przez Związek Narodowy Polski. Agencję opuścili wówczas zwolennicy niepodległości na czele zZygmuntem Laskowskim iJanem Kucharzewskim46. Piltz ustąpił zkierowniczego stanowiska, ajego miejsce zajął Marian Seyda– czołowy polityk Narodowej Demokracji47. Jak podkreśla J. Pajewski, omawiana agencja zmierzała „od tego czasu wyraźnie […] wkierunku prokoalicyjnym”48.

Nowy izarazem ostatni rozdział wdziałalności omawianej instytucji rozpoczął się w1917 r. Po utworzeniu wLozannie Komitetu Narodowego Polskiego zsiedzibą wParyżu CAP straciła swój dotychczasowy charakter, stając się faktycznie jego biurem prasowym49. Agencja przestała istnieć wlipcu 1919 r. Równocześnie zakończyły działalność Agence Polonaise de Presse iAgenzia Polacca di Stampa.

Na szczególną uwagę zasługuje działalność wydawnicza CAP, stanowiąca pierwszorzędne źródło wiedzy zarówno dla historyków, jak ihistoryków mediów. Wjej skład wchodziły:

– biuletyny powielane („Bulletins”)– przekazywane wprost gazetom szwajcarskim, francuskim iwłoskim (m.in. za pośrednictwem Woźnickiego iLoreta); publikowane były 2–3 razy wtygodniu wjęzyku francuskim (część znich tłumaczona była na język polski); objętość zróżnicowana– od jednej do kilku stron dużego formatu; opatrzone numerem kolejnym idatą wydania;

– publikowane nieregularnie tzw. „Informations et Documents”– adresowane do polityków ipublicystów zachodnioeuropejskich; objętość 2–4 strony dużego formatu; zawierały tłumaczone na język francuski oficjalne dokumenty wsprawie polskiej względnie wypowiedzi polityków polskich iobcych na tematy polskie;

– pisma polityczne– reprezentowane przez adresowany do polskiego czytelnika „Przegląd Polski” (wydawany od czerwca 1916r.); nie doszło do skutku wydawanie tygodnika „Messager Polonais” pod redakcją M. Seydy;

– wydawnictwa encyklopedyczne ibroszurowe oraz monumentalna edycja dokumentów50.

Biuletyny prasowe Centralnej Agencji Polskiej były redagowane ipowielane na papierze firmowym wbiurze omawianej instytucji mieszczącym się wHotelu Montreux wLozannie. Główne źródło informacji stanowiły wycinki prasowe zgazet krajowych izagranicznych. Ogółem wydano 1000 biuletynów CAP, które zostały wykorzystane przez 70 czasopism zagranicznych51. Halina Florkowska-Frančić, analizując wykorzystanie biuletynów przez prasę zagraniczną, zauważa, że „spośród 591 tekstów drukowanych w217 biuletynach wciągu 19 miesięcy (15 IX 1915– 29 IV 1917), 422 opracowania (71,5%) znalazły odbiorcę wzachodnich mediach”52. Ta sama autorka podkreśla jednak przy tym, że „byłoby to niemało, gdyby nie ogromne rozproszenie przekazu zarówno wczasie, jak iprzestrzeni”53. Wstrukturze informacji dominowały wiadomości dotyczące zarówno „tragicznej rzeczywistości wojennej na ziemiach polskich iniepewności związanej zich przyszłością”, jak ibieżących spraw politycznych (m.in. wypowiedzi znaczących polskich iobcych polityków na temat sprawy polskiej, relacje zobrad konferencji wersalskiej)54. Przeważającą większość stanowiły doniesienia agencyjne o