The Sephardim-Slavonic language contact in Bosnia. The last period (1918-1941) / Sefardyjsko-słowiański kontakt językowy w Bośni. Ostatni period (1918-1941) ebook

CZCZCZPrzedmowa

Szanowni Czytelnicy!

Macie Państwo przed sobą rzadkie opracowanie ojęzyku, który umiera, ale jeszcze nie znalazł się (imam nadzieję, że szybko się to nie stanie) na liście języków martwych.

Judeo-español, czy też ladino, to język, który Żydzi– Sefardyjczycy– przywiedli ze sobą po wygnaniu ich zHiszpanii wodległym 1492 roku iktóry znalazł swoje schronienie na Bałkanach. Tam, wchodząc wkontakt zlokalnymi językami słowiańskimi, jak to opracowanie przejrzyście pokazuje, zdołał przetrwać wniemalże pierwotnej formie.

Szczególnie interesująca jest obserwacja rozwoju ladino wBośni iHercegowinie, kraju, który szczyci się tym, że ma trzy języki urzędowe: bośniacki, serbski ichorwacki – chociaż lingwiści są zgodni co do tego, że wistocie chodzi tutaj ojeden język wkilku wariantach. Wzajemny wpływ iwidoczna wdrugim okresie władzy osmańskiej funkcjonalność turcyzmów, tak wlokalnych językach, jak iwladino, są zdecydowanie zauważalne iobecne.

Zdrugiej strony Bośnia iHercegowina, znajdując się wobrębie imperium osmańskiego, ochroniła ladino od wpływów frankofońskich. Wdzisiejszej Turcji iGrecji język ten został poważnie zagrożony przez aktywność isilną obecność Alliance Française, co wkonsekwencji doprowadziło do zwiększonego przenikania elementów języka francuskiego do ladino. Odległa iniewielka Bośnia prawdopodobnie była mało atrakcyjna idlatego takich wpływów tam nie zauważono. Ladino nie zostało tam zagrożone nawet jako pierwszy język żydowskich mieszkańców.

Oczywiście powstała wtym okresie wladino literatura, jak iwydawana wnim prasa, dzienniki oraz czasopisma, stanowią niewyczerpane źródło wiedzy otym języku. Jest ono nadal jednak niedostatecznie wykorzystanym obszarem do dalszych badań uzupełniających. Ogromna baza informacji znajduje się wHistorycznym Archiwum Miasta Sarajewa.

Szczególnie istotna jest przechowywana tutaj spuścizna Laury Papo „La Bohorete”– pierwszej pisarki ztych terenów, która tworzyła wyłącznie wladino. Na pewno otwiera to nowe możliwości istanowi wyzwanie dla tych, którzy wswych badaniach pójdą śladami Piotra Żurka.

Jego książka nie jest pierwszym, aimam nadzieję– nie jest też ostatnim studium tego tematu. Stanowi opracowanie, które wbardzo dobry iprzystępny sposób wprowadza czytelnika wjęzyk, który co prawda nie jest mu bliski, ale współtworzy relacje zjęzykami będącymi bliskimi chociaż dla słowiańskich czytelników.

Autor Piotr Żurek całkowicie sprawnie dostrzega wzajemne wpływy lokalnego środowiska na rozwój języka, szanując przy tym wszystko to, czego nauka od takich badań wymaga.

Dla mnie, jako nie lingwisty, ale osoby pamiętającej ladino od najwcześniejszego dzieciństwa jako język, wktórym mówiło się wdomu, pozostaje wyrazić uszanowanie ipodziękować za takie opracowanie, które, mam nadzieję, pomoże uchronić ten język od śmierci, ajego studiowanie ibadanie stanie się dostępniejsze dla większej liczby zainteresowanych.

Sytuacja wBośni iHercegowinie, akonkretnie ta na Uniwersytecie wSarajewie, gdzie dla studentów romanistyki obowiązkowy jest jeden semestr nauki ladino, pokazuje, że nie tylko Żydzi są tymi, którzy badają ikultywują judeo-español, ale istnieje również interes szerszego grona ekspertów dla zachowania języka, wktórym skądinąd pisał wielki Cervantes. Wszystko to wzbudza nadzieję na jego rewitalizację.

Wspólnoty żydowskie na Bałkanach, których dziedzictwo kulturowe ściśle jest związane ztym językiem, czynią intensywne starania nad jego zachowaniem irewitalizacją. Festiwal kultury sefardyjskiej „Esperanca” (nadzieja), który odbywa się co dwa lata, staje się coraz bogatszy ibardziej wartościowy.

Światowa Unia Sefardyjska również jest zaangażowana wpielęgnowanie tradycji języka. Jestem bardziej niż pewien, że iopracowanie Piotra Żurka zostanie dobrze przyjęte, tak przez tych, którzy tym językiem zajmują się zawodowo, jak również tych, którzy interesują się rozwojem języka ladino i go obserwują. Języka Żydów pochodzących zPółwyspu Pirenejskiego, który po pięciuset latach nadal żyje inie daje się niszczyć przez czas.

Wierzę, że znajdą się argumenty iśrodki, aby to opracowanie ujrzało światło dzienne także wBośni iHercegowinie, jako że tamtejszą tradycję tak dobrze iwszechstronnie oddaje.

Sarajewo, 1 listopada 2019

Jakob Finci

Przewodniczący Związku

Gmin Wyznaniowych Żydowskich

Bośni iHercegowiny

Skróty isymbole graficzne

alb. – albański

ar. – arabski

boś. – bośniacki

chor. – chorwacki

coll. – zbiorowość

f. – femininum

fran. – francuski

grec. – grecki

hebr. – hebrajski

hiszp. – hiszpański

l. poj. – liczba pojedyncza

l. mn. – liczba mnoga

m. – masculinum

n. – neutrum

os. – osoba

per. – perski

pl. – pluralis

pl. t. – plurale tantum

pol. – polski

rum. – rumuński

sef. słow. – sefardyjsko-słowiański

serb. – serbski

sg. – singularis

sch. – serbsko-chorwacki

tur. – turecki

słow. boś. – słowiańsko-bośniacki

żyd. hiszp. – żydowsko-hiszpański

` – akcent krótko rosnący

´ – akcent długo rosnący

`` – akcent krótko opadający

∩ – akcent długo opadający

Wstęp

„Istnieje jeden fenomen– najwyrazistsza legitymacja sefardyjskiego plemienia– która nosi wsobie ślady całego splotu wydarzeń zprzeszłości iteraźniejszości Żydów sefardyjskich, zwierciadło ich mentalności icharakteru. To jest ich język...”

Kalmi Baruh

Problematyka kontaktu językowego należy do najciekawszych inajmniej zbadanych zagadnień językoznawstwa historyczno-porównawczego. Języki słowiańskie na przestrzeni wieków wchodziły wkontakt zwieloma innymi językami. Jednak najmniej przebadane jest zjawisko słowiańsko-żydowskiego kontaktu językowego.

Od przeszło 1000 lat społeczność żydowska zamieszkuje tereny słowiańskie. Żydzi aszkenazyjscy, posługujący się językiem jidysz, głównie zamieszkiwali Słowiańszczyznę zachodnią iwschodnią, natomiast posługujący się językiem żydowsko-hiszpańskim Sefardyjczycy – jedynie obszar Słowiańszczyzny południowej.

Miejscem najpełniejszego słowiańsko-żydowskiego kontaktu językowego były ziemie polskie. Wzwiązku ztym wjęzyku polskim powstała największa liczba publikacji na ten temat. Można wręcz powiedzieć, że słowiańsko-żydowski kontakt językowy jest przede wszystkim domeną językoznawstwa polskiego. Do najciekawszych prac należy tutaj zaliczyć publikacje Mojżesza Altbauera1. Wysoko cenione są również wtej dziedzinie prace Marii Brzeziny2 oraz Ewy Geller3.

Przedmiotem niniejszej publikacji jest zjawisko sefardyjsko-słowiańskiego kontaktu językowego wBośni. Swoją uwagę skupiłem na przedstawieniu najważniejszych aspektów tego zagadnienia. Wswojej pracy wzorowałem się przede wszystkim na dorobku polskiego językoznawstwa wbadaniach nad aszkenazyjsko-słowiańskim kontaktem językowym oraz na źródłach zagranicznych. Szczególną wartość mają tutaj, pisane wokresie międzywojennym, publikacje bośniacko-sefardyjskiego lingwisty ibadacza języka żydowsko-hiszpańskiego Kalmi Baruha4. Do nowszych prac należy zaliczyć artykuły Edwarda Stankiewicza5, Augusta Kovačeca6, książkę Muhameda Nezirovicia7 oraz niepublikowaną pracę magisterską Alice Pšorn-Knezović8. Bałkańskim elementom wjęzyku żydowsko-hiszpańskim dużo uwagi poświęcił również Mark Gabiński9.

Ponieważ sytuacja językowa wBośni zawsze była inadal jest skomplikowana, wprzykładach używałem form zuniwersalnych ponadnarodowościowych, słowiańskich dialektów Bośni, nazywanych potocznie bosanski govor. Aby nie urazić trzech słowiańskich narodów zamieszkujących tę prowincję, wprowadziłem synonim tej nazwy: język słowiańsko-bośniacki.

Wokresie gromadnego życia Sefardyjczyków wBośni, tj. od XVI wieku do roku 1941, słowiańskie języki Bośni przechodziły różne metamorfozy. Odbijało się to również na sefardyjsko-słowiańskim kontakcie językowym, który wraz ztymi przeobrażeniami podlegał różnym zmianom. Wswojej książce zajmuję się ostatnią fazą tego zjawiska, które miało miejsce bezpośrednio przed erą Holokaustu, tj. wlatach 1918–1941. Wzwiązku ztym swoje rozważania oparłem wwiększości na języku tekstów pisanych. Za podstawowy materiał wbadaniach nad językiem żydowsko-hiszpańskim Bośni posłużyły mi teksty literackie irękopisy prac językoznawczych Izaaka Papo10. Natomiast do analizy sefardyjsko-słowiańskiego socjolektu wykorzystałem teksty opowiadań Izaaka Samokovliji11.

I. SŁOWIAŃSKIE ELEMENTY

1. UWAGI WSTĘPNE

Zamieszkujący Bośnię iHercegowinę Żydzi hiszpańscy stanowili tylko niewielki procent ogółu mieszkańców tego kraju, dlatego też wsefardyjsko-słowiańskim kontakcie językowym przewagę uzyskał język słowiański. Słabszy język żydowsko-hiszpański (ladino) stopniowo ulegał procesowi interferencji. Wciągu przeszło 400 lat gromadnego życia Sefardyjczyków wBośni ich język poddany został bośniacko-słowiańskiej lingwistycznej inwigilacji. Początkowo proces ten postępował bardzo wolno, ponieważ Żydzi hiszpańscy przebywali wśrodowiskowej izolacji. Wraz zpolitycznymi zmianami zachodzącymi na terenie Bośni liberalizowały się również ortodoksyjne zwyczaje Sefardyjczyków. Okupacja Bośni iHercegowiny przez Austrię wroku 1878 stała się punktem zwrotnym, po przekroczeniu którego nastąpiło całkowite wyjście Żydów hiszpańskich zizolacji. Nastąpił wówczas pełny ipowszechny kontakt Sefardyjczyków ze słowiańskim otoczeniem. Wlatach 1878–1941 doszło do szczególnego nasilenia się procesu interferencji słowiańskich elementów językowych do języka żydowsko-hiszpańskiego12.

Najcenniejszym materiałem do badań nad interesującym nas zagadnieniem wydają się obserwacje najwybitniejszego bośniacko-sefardyjskiego językoznawcy ifascynata języka żydowsko-słowiańskiego wBośni dr. Kalmi Baruha. Sefardyjski lingwista, analizując bośniacki wariant języka żydowsko-hiszpańskiego wokresie międzywojennym, zwrócił szczególną uwagę na fakt, że język ten ulega coraz większym wpływom języka słowiańskiego. Kalmi Baruh tłumaczył tę sytuację faktem, że większość młodzieży sefardyjskiej uczęszcza do jugosłowiańskich szkół13. Jednak proces ten uległ całkowitemu przerwaniu wroku 1941.

Wszystkie słowiańskie zapożyczenia istniejące wbośniackiej odmianie języka żydowsko-hiszpańskiego dostały się do jego systemu wyłącznie wskutek bezpośredniego słowiańsko-sefardyjskiego kontaktu językowego. Wwyniku adaptacji słowiańskiego modelu jego replika uzyskała szereg specyficznych właściwości, charakterystycznych dla języka żydowsko-hiszpańskiego wBośni. Najbardziej widoczną cechą, która została stransferowana do słowiańskich zapożyczeń morfologicznych ifonologicznych, jest opozycja o>u ie>i (wtekście będę ją zaznaczał skrótem /o/: /u/ i/e/: /i/) . Najlepszym przykładem pełnej asymilacji słowiańskiego leksemu do systemu języka sefardyjskiego jest poprzedzanie obcego rzeczownika żydowsko-hiszpańskim rodzajnikiem.

2. KLASYFIKACJA SŁOWIAŃSKO-BOŚNIACKICH ZAPOŻYCZEŃ WJĘZYKU ŻYDOWSKO-HISZPAŃSKIM

2.1. DOSTOSOWANIE SŁOWIAŃSKIEGO ALFABETU

Wokresie panowania Habsburgów bośniaccy Sefardyjczycy stopniowo zaczęli zastępować sefardyjski alfabet hebrajski– raši pismo– łacińskim alfabetem hiszpańskim. Od roku 1918, tj. od powstania Królestwa Serbów, Chorwatów iSłoweńców oraz Królestwa Jugosławii (1929 rok), wżydowsko-hiszpańskiej pisowni zaczyna dominować, zniewielkimi zmianami, chorwacki alfabet– gajica. Wtej sefardyjskiej odmianie chorwackiego pisma obok słowiańskich liter pojawiają się również dwie litery zalfabetu hiszpańskiego: ñ (nj), ģ (gh), będące „symbolem kraju, który uważali za swoją drugą ojczyznę”14.

2.2. ZAPOŻYCZENIA MORFOLOGICZNE

FORMACJE CZASOWNIKOWE

Do grupy tej należą wyłącznie czasowniki niedokonane, oznaczające czynność. Wwyniku interferencji do słowiańskiego tematu fleksyjnego został dodany żydowsko-hiszpański flektyw.

a) Słowiańskie wyrazy gramatyczne, które przejęły żydowsko-hiszpański flektyw

żyd. hiszp. kupijár< słow. boś. kòpati (kopać)15

żyd. hiszp. nučijár < słow. boś. nòčiti (nocować)16

żyd. hiszp. spremijár < słow. boś. sprémati (przygotowywać)17

żyd. hiszp. pucejár < słow. boś. pȕcati (strzelać)18

żyd. hiszp. predeár < słow. boś. prȅsti (prząść)19

Na plan pierwszy wysuwa się tutaj zjawisko zastąpienia słowiańskiego przyrostka bezokolicznika -ti żydowsko-hiszpańskim przyrostkiem -ar. Procesowi temu towarzyszyła również wymiana sufiksów tematycznych -ij-«-a-;-ij-«-i-;-ej-«-a-;-e-«-s-.

Wmateriale tym spotykamy również bardzo ciekawy przypadek przyjęcia za podstawę słowotwórczą niezupełnego supletywnego tematu nieregularnego czasownika bośniackiego presti– predem (pred). Wsystemie morfologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego słowiański temat supletywny czasownik czasu teraźniejszego 1. os. l. poj. pred- zostaje użyty wderywacji słowotwórczej czasownika predear [predi– predijar/prede(j)ar].

Bośniacki infiks tematyczny -s- stał się tutaj obocznością, dla której sefardyjska paradygmatyka fleksyjna nie znalazła ekwiwalentu, dlatego też jego ciąg sufiksów fleksyjnych został uzupełniony segmentem -d-.

FORMACJE RZECZOWNIKOWE

Do grupy tej należą wyłącznie rzeczowniki charakteryzujące się funkcją wyrażania predykatywnego denotującego klasę obiektów fizycznych, czyli zmysłowych, żywotne inieżywotne.

Ponieważ formacja ta morfologicznie scharakteryzowana jest przede wszystkim przez fleksyjne kategorie przypadka, liczby irodzaju, interferencja zachodzi wyłącznie wstrukturze tych kategorii.

a) Brak stabilizacji wzakresie rodzaju gramatycznego

Na przykład:

żyd. hiszp. gráha (sg., f.) < słow. boś. grȁh (sg., m.) (groch, fasola)

żyd. hiszp. grahíta (sg., f.) < słow. boś. grášak (sg., m.) (groszek)20

Zauważalna jest tutaj różnica rodzaju między rzeczownikiem źródłowym azapożyczonym. Procesem zmiany rodzaju zachodzącym wformacji zajmował się również Uriel Weinreich. Doszedł on do wniosku, że rzeczownik, ulegając interferencji, przejmuje rodzaj gramatyczny w„spadku” po wyrazie rodzimym będącym jego synonimem, wypartym przez niego zobcego systemu leksykalnego21.

Wleksyce języka żydowsko-hiszpańskiego słowiański leksem grah używany był wymiennie zsefardyjskim rzeczownikiem la pinzela22 iprzejął jego rodzaj gramatyczny wraz zkońcówką fleksyjną -a. Wstrukturze języka zapożyczającego nie istnieje bowiem rodzima jednowyrazowa forma rozróżniająca leksem grah igrašak. System leksykalny języka żydowsko-hiszpańskiego, przyjmując podstawową formę derywatu synchronicznego grah, musiał razem znim interferować deminutywną formę tego derywatu grašak. Jednak wtym przypadku przeniknięciu nie uległ ten derywat, tylko jego przedmodyfikacyjna forma graha. Wykładnikiem słowiańskiego zdrobnienia stał się tutaj zredukowany sefardyjski formant deminutywny rodzaju żeńskiego– (ci)tika (grahita).

b) Korelacja przesunięcia semantycznego ze zmianą rodzaju

Na przykład:

żyd. hiszp. ráka (sg., f.) (żaba) < słow. boś. rȁk (sg., m.) (rak)23

Na terenie Bośni leksem raka używany był wymiennie zrodzimym sefardyjskim rzeczownikiem rána (sg., f.) (żaba)24. Ponieważ leksemy– słowiański rak iżydowsko-hiszpański rana– mają taki sam początkowy allomorf tematu podstawowego ra-, zapożyczenie to spowodowane zostało podobieństwem alternantów tematu. Proces ten odbywał się dwufazowo. Wpierwszej fazie doszło do interferencji leksykalnej, polegającej na przejęciu obcego leksemu izastąpieniu jego rodzimej reprezentacji semantycznej własną. Momentem będącym początkiem następnej fazy tego procesu jest przejście sefardyjskiej końcówki rodzaju żeńskiego -ado słowiańskiego derywatu, umieszczonego wżydowsko-hiszpańskim paradygmacie fleksyjnym deklinacji żeńskiej.

c) Korelacja przesunięcia semantycznego ze zmianą rodzaju iliczby

Na przykład:

żyd. hiszp. lúča (pl. t., f.) (drzewo na opał) < słow. boś. lûč (sg. f.) (łuczywo)25

Wokresie, kiedy Sefardyjczycy gromadnie zamieszkiwali Bośnię, tj. wlatach 1550–1941, ich domostwa opalane były drzewem ioświetlane łuczywem (smolnym drzewem). Żydzi hiszpańscy, wodróżnieniu od swoich słowiańskich sąsiadów, którzy termin drzewo na opał wyrażali przy pomocy struktury wielowyrazowej drva za loženje, stosowali analogiczną hiszpańską strukturę jednowyrazową leña (pl. t., m.) (drwa). Jednak ekonomia języka żydowsko-hiszpańskiego nie pozwoliła skalkować tego słowiańskiego ciągu wyrazów. Zaistniał tutaj dużo prostszy proces. Wzwiązku ztym, że funkcja syntaktyczna języka sefardyjskiego dopuszcza wtej pozycji jedynie segment jednoleksemowy, prawo najmniejszego wysiłku dyktowało tylko taką możliwość adaptacji synonimu. Czynnikiem, który przyczynił się do zastąpienia żydowsko-hiszpańskiego leksemu leña przez całkiem semantycznie inny wyraz gramatyczny luč, była na pewno identyczność spółgłoski nagłosowej l– inwariantu stojącego na pozycji przedsamogłoskowej. Wraz ze zmianą znaczenia do mikrostruktury leksemu luča przeniknęła kwantyfikacja numeryczna rzeczownika leña, czyli ponadjednoelementowy zbiór przedmiotów (plurale tantum).

d) Kontaminacja sufiksów

Na przykład:

żyd. hiszp. Nijémcu (sg., m.) < słow. boś. Nijémac (sg., m.) (Niemiec)

żyd. hiszp. Nijémca (sg., f.) < słow. boś. Nijémica (sg., f.) (Niemka)26

Wmateriale tym spotykamy bardzo ciekawy przypadek powstania nowych hybrydalnych sefardyjsko-słowiańskich sufiksów tworzących nomena originis. Męski przyrostek -cu powstał wwyniku zmieszania żydowsko-hiszpańskiego przyrostka -u(masculinum) ze słowiańskim sufiksem -ac (masculinum). Natomiast żeński przyrostek -ca powstał wwyniku kontaminacji sefardyjskiego -a(feminum) ze słowiańskim -ica (feminum).

e) Zachowanie bośniacko-słowiańskiej kategorii kolektywności (nomen collectivum)

Na przykład:

żyd. hiszp. kupilim (coll., f.) < słow. boś. kȍpilad (coll., f.) (bękarty)27

Mimo że leksem kopilad jest zapożyczeniem pochodzącym zjęzyków tureckich, to jednak jego postać nie jest sensu stricto turcyzmem. Wyraz ten wszedł do słowiańskiego systemu leksykalnego jeszcze wczasach przed wielką wędrówką Słowian na Bałkany ijest pozostałością po dawnych turecko-tatarsko-słowiańskich kontaktach językowych28.

Bośniacki leksem kopilad jest rzeczownikiem zrodziny rzeczowników kolektywnych (zbirne imenice), oznaczających zbiorowość. Podstawową funkcję semantyczną zbiorowości tej kategorii oddaje przyrostek -ad. Za pomocą tego flektywu derywuje się od rzeczowników oznaczających ludzi izwierzęta rzeczowniki zbiorowe. Wzwiązku ztym, że wsystemie morfologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego nie istnieje flektyw posiadający cechy dystynktywne zbiorowości, akategoria ta obecna jest wstrukturze języka hebrajskiego29, słowiański przyrostek oddający kwantyfikację numeryczną -ad został zastąpiony hebrajską końcówką (pl., m.) -im30.

f) Mutacja słowiańskiego morfemu rdzeniowego

Na przykład:

żyd. hiszp. ćábru (sg., m.) < słow. boś. kàca (sg., f.) (kadź)31

Porównując budowę słowiańskiego centralnego segmentu morfologicznego kac- zjego zinterferowaną sefardyjską postacią ćabr-, możemy zauważyć, że po starym rdzeniu pozostał jedynie zniekształcony allomorf ka-. Nagłosowa głoska k uległa tutaj palatalizacji wpołudniowosłowiańską głoskę ć. Natomiast wciągu morfologicznym leksemu ćabru słowiański segment -c- został zastąpiony sefardyjskim intermorfem -br-. Całemu temu zjawisku towarzyszył również proces zmiany rodzaju.

FORMACJE PRZYMIOTNIKOWE

Do formacji tej należy stosunkowo najmniejsza liczba zapożyczeń. Są to przymiotniki stworzone od derywatów odczasownikowych, które według terminologii chorwackiej możemy przyporządkować do grupy przymiotników opisowych. (Przedstawione przeze mnie przymiotniki podaję wformach oustalonym rodzaju).

a) Słowiański przymiotnik, który przejął żydowsko-hiszpański flektyw

Na przykład:

żyd. hiszp. divju (sg., m.) < słow. boś. dìvlji (sg., m.) (dziki)32

Bośniaccy Sefardyjczycy mieli trudności zwymową bośniacko-słowiańskiej głoski lj, dlatego też wymawiali ją jako j. Doszło tutaj również do klasycznej wymiany końcówek przymiotnikowych. Sefardyjska końcówka fleksyjna -uzastąpiła słowiańską końcówkę -i. Ponieważ wmikrostrukturze semantycznej języka żydowsko-hiszpańskiego nie ma synonimu słowiańskiego leksemu divlji33, nie nastąpił tutaj proces infiltracji34.

b) Słowiański wyraz gramatyczny rodzaju męskiego, który stał się podstawą słowotwórczą dla żydowsko-hiszpańskiego przymiotnika rodzaju żeńskiego

Na przykład:

żyd. hiszp. radičána (sg., f.) < słow. boś. rádišna (sg., f.) (pracowita)35

Aby lepiej zilustrować ten przypadek, posłużę się przykładem:

żyd. hiszp.: Muj limpja, muj radičana mi nona, li agradava hadras, ino solu antis di Pesahz, si no intri il anju.

słow. boś.: Vrlo čista, vrlo radišna, moja je baka voljela prirediti veliko čišćenje, ine samo prije Pesaha već itijekom godine.

pol.: Bardzo czysta, bardzo pracowita, moja babcia lubiła przeprowadzać wielkie sprzątanie, ito nie tylko przed Paschą, ale iwczasie roku36.

Słowiański przymiotnik predyspozycyjny radišna posiada tutaj wartość kategorii fleksyjnych rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, postaci tej możemy przyporządkować męską formę radišan, np. radišan djed (pracowity dziadek). To właśnie ta forma stała się podstawą słowotwórczą dla żydowsko-hiszpańskiego przymiotnika radičana. Formantem paradygmatycznym stała się tutaj sefardyjska końcówka fleksyjna -a, która automatycznie przeniosła ten przymiotnik zdeklinacji męskiej do żeńskiej. Oboczność -č- < -š- wydaje się tutaj efektem mieszania się zakłóceń wużyciu słowiańskich sufiksów /-išan/: /-ičan/.

2.3. ZAPOŻYCZENIA FONETYCZNE

a) Modele zerowo-transfonemizowane

Większość znich stanowią rzeczowniki nieżywotne. Modele te występują wjęzyku żydowsko-hiszpańskim praktycznie wczysto słowiańskiej formie.

Na przykład:

żyd. hiszp. sláma < słow. boś. slȁma (słoma)37

żyd. hiszp. ñíva < słow. boś. njìva (pole)38

Wprzedstawionym przeze mnie materiale transfonemizacja polegała wyłącznie na zastąpieniu słowiańskich fonemów przez odpowiadające im identyczne fonemy żydowsko-hiszpańskie. Różnica istnieje tylko wakcencie. Wwyniku adaptacji fonetycznej słowiańskie leksemy sláma iñíva przejęły akcent po swoich sefardyjskich synonimach paža (słoma)39 ikámpu (pole)40.

b) Modele częściowo transfonemizowane

Do grupy tej należą zarówno rzeczowniki żywotne, jak inieżywotne. Wstrukturze ciągu fonologicznego modeli doszło tutaj do skrzyżowania się sefardyjskiego isłowiańskiego systemu fonologicznego.

TRANSFERENCJE FONEMÓW

Na przykład:

żyd. hiszp. temél < słow. boś. tèmelj (fundament)

żyd. hiszp. učitél < słow. boś. ùčitelj (nauczyciel)41

Ponieważ wsystemie fonologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego nie istnieje głoska lj, Sefardyjczycy mieli duże kłopoty zjej wymową. Podczas artykulacji tej spółgłoski język musi znajdować się wnietypowej pozycji, która potrzebna jest do jednoczesnego wyartykułowania spółgłosek l ij. Artykulacja głoski lj szczególnie mocna jest wwygłosie. Ztego powodu wwyniku integracji fonetycznej słowiańska spółgłoska środkowojęzykowa półotwarta płynna lj została zastąpiona przez żydowsko-hiszpańską spółgłoskę przedniojęzykową półotwartą płynną l. Korelakcyjna sefardyjsko-słowiańska para fonemów /l/: /lj/ wwygłosie tworzy opozycję fonologiczną, która podyktowana jest różnicami cech dystynktywnych.

Na przykład:

żyd. hiszp. gospója < słow. boś. gȍspođa (pani)42

Egzystujący wbośniackiej odmianie języka żydowsko-hiszpańskiego leksem gospója całkowicie wyparł zużytku jego hiszpański synonim señora. Mimo że wsystemie fonologicznym języka żydowsko-hiszpańskiego istnieje ekwiwalent słowiańskiej spółgłoski średniojęzykowej, zwarto-szczelinowej đ, nie doszło tutaj do jej substytucji. Miało za to miejsce dużo bardziej skomplikowane zjawisko– kontaminacji synonimicznych ciągów fonologicznych, słowiańskiego modelu gospođa zżydowsko-hiszpańskim modelem señora [sinjora]. Hiszpański fonem j pełni tutaj funkcję pozostałości po sefardyjskiej głosce ñ (nj).

ASYMILACJA FONETYCZNA SŁOWIAŃSKICH GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH

Na przykład:

żyd. hiszp. gúzka/gúzga < słow. boś. gȕska (gęś, gąska)43

Znajdująca się wpozycji śródgłosowej słowiańska grupa spółgłoskowa -sk- uległa akomodacji. Proces ten polegał na udźwięcznieniu słowiańskiego ciągu obstruentów sk > zk/zg.

ASYMILACJA FONETYCZNA SPÓŁGŁOSEK LABIALNYCH

Na przykład:

żyd. hiszp. bugáča < słow. boś. pògača (placek)44

Wjęzyku żydowsko-hiszpańskim słowiańska spółgłoska dwuwargowa p wpozycji nagłosowej gubi swoją podstawową właściwość– bezdźwięczność. Słowiańskie nagłosowe p uległo tutaj udźwięcznieniu, przechodząc wb.

c) Modele swobodnie transfonemizowane

Wmateriale, który udało mi się zebrać, nie natrafiłem na tego typu zapożyczenia.

d) Akcent

Języki chorwacki, bośniacki iserbski różnią się od języka żydowsko-hiszpańskiego między innymi wykładnią cech prozodycznych wtworzeniu akcentu wyrazowego. W