Brazylia w systemie międzynarodowym. Role średniego mocarstwa nowego typu ebook

Wstęp

W 2019 roku, pierwszym roku prezydentury skrajnie prawicowego ­Jaira Bolsonaro, Brazylia wielokrotnie trafiała na pierwsze strony gazet. Już w styczniu światowe media obiegły zdjęcia terenów zalanych błotem w wyniku katastrofy tamy w miejscowości Brumadinho. Podczas wizyty w USA akcentowano podobieństwa między prezydentami Donaldem Trumpem i Bolsonarem. Jednak w centrum światowej uwagi państwo stanęło w sierpniu, gdy media światowe codziennie donosiły o katastrofie ekologicznej – pożarach brazylijskich lasów deszczowych na bezprecedensową skalę. Sama głowa państwa zwróciła wówczas uwagę na dramatycznie pogarszający się wizerunek państwa i jego administracji w systemie międzynarodowym. Brazylijskiemu rządowi, traktującemu lasy deszczowe jako niewygodną barierę na drodze rozwoju gospodarczego państwa, zarzucano lekceważący stosunek do katastrofy. Wypomniano przy tej okazji inne zaniedbania, w tym obniżenie standardów ochrony praw człowieka. Prezydent Bolsonaro, który jeszcze w swoim exposé zapowiadał realizację brazylijskiego snu o grandeza brasileira – „brazylijskiej wielkości” – już kilka miesięcy później musiał odpowiadać na zarzuty o nieodpowiedzialność państwa w zarządzaniu zasobami o światowym znaczeniu. W opinii Bolsonaro i wielu Brazylijczyków bronił przy tym zagrożonej suwerenności państwowej, gdyż krytyka sytuacji wewnętrznej Brazylii odbierana była jako ingerencja w wewnętrzne sprawy państwa. Pod koniec pierwszego roku prezydentury Jaira Bolsonaro trudno uznać, iż cel umocnienia pozycji międzynarodowej państwa został zrealizowany.

Międzynarodowy wizerunek Brazylii w 2019 roku kontrastował z obrazem kraju z roku 2009 czy 2010. Pod koniec rządów lewicowego prezydenta Luiza Inácia Luli da Silvy (2003–2010) Brazylię stawiano za wzór do naśladowania w globalnej walce z głodem i ubóstwem, zwracano także uwagę na dynamiczny wzrost gospodarczy państwa. Samego Lulę da Silvę nazywano „gwiazdorem” i „najpopularniejszym politykiem na ziemi”1. Dzięki zwiększonej aktywności zewnętrznej w latach 2003–2010, którą próbowano z różnym skutkiem kontynuować w okresie 2011–2014, Brazylia stała się widocznym graczem w stosunkach międzynarodowych. Przekładało się to na często spotykane przed 2016 rokiem opinie, że państwo umocniło swoją pozycję w systemie międzynarodowym, wyraźnie kontrastujące z komentarzami na temat międzynarodowego wizerunku Brazylii w roku 2019.

Niniejsza praca w zamierzeniu stanowi wkład w dyskusję nad miejscem i funkcjami Brazylii we współczesnym świecie. Potrzeba identyfikacji pozycji państwa w systemie międzynarodowym była w Brazylii niezwykle silna pod koniec XX wieku. W zakończeniu zimnej wojny i rozpadzie ładu bipolarnego dostrzegano szansę na przekształcenia systemowe otwierające nowe możliwości przed wielkimi państwami rozwijającymi się. W dyskusji publicznej łączono rozważania nad nowym ładem z pytaniami o tożsamość państwa, wartości oraz zasady, na których Brazylia chciała budować swoją pozycję na świecie. Dążenie do autoidentyfikacji dostrzegalne po rozpadzie ładu bipolarnego nie było przy tym w największym państwie Ameryki Łacińskiej zjawiskiem nowym. W pracy poświęconej historii państwa – Brasil: Uma Biografia – autorki Lilia Schwarcz i Heloísa Starling przedstawiły obraz Brazylii jako aktora, którego elity charakteryzowała potrzeba dokonywania ciągłego procesu samoodniesienia – definiowania swego miejsca i przynależności w świecie2. We wstępie do pracy autorki zidentyfikowały cechę dystynktywną Brazylii, tłumaczącą potrzebę autoidentyfikacji: hybrydowość brazylijskiego społeczeństwa, kultury i tożsamości narodowej, efekt wielowiekowego procesu mieszania się ras i kultur3. Potrzebę auto­definicji uzupełniało odczuwane przez brazylijskie elity intelektualno--polityczne od początku państwowości, wyrażone również przez prezydenta Bolsonaro, pragnienie wielkości. Można je odnaleźć na przestrzeni XIX i XX wieku zarówno wśród tej części elit, która była przekonana o predestynowaniu państwa do wielkości, głosząc, że Brazylia jest krajem przyszłości, jak też wśród sceptyków z rezygnacją dodających, że krajem przyszłości na zawsze pozostanie.

Na początku XXI wieku potrzebę autoidentyfikacji Brazylijczyków uzupełniały liczne starania zagranicznych ekspertów – brazylianistów, politologów, ekonomistów czy dziennikarzy – zdefiniowania państwa i jego miejsca w świecie. Dostrzegając liczne inicjatywy Brazylii w dobie prezydentury Luli da Silvy i jego następczyni, podejmowano starania o zdefiniowanie „nowej Brazylii” i jej międzynarodowej pozycji. Sytuacja u progu nowego tysiąclecia przypominała koniec dekady lat 70. XX wieku, gdy tak zwany „brazylijski cud gospodarczy” przy asertywnej polityce zagranicznej władz państwowych skłonił wielu ekspertów do postawienia tezy o spełnieniu się brazylijskiego marzenia o wielkości. Również na początku XXI wieku powstawały analizy sugerujące, że Brazylia przestała być „państwem przyszłości” i jako globalny gracz dołączyła do grona największych światowych potęg4. W tej pracy będę starała się udowodnić, że choć Brazylia odniosła wiele sukcesów na arenie międzynarodowej między 2003 i 2014 rokiem, nie osiągnęła w tym okresie statusu wielkiego mocarstwa globalnego.

Celem analizy polityki zagranicznej jest przedstawienie, czego pragną państwa, w jaki sposób rozumieją i odpowiadają na świat wokół nich. Celem tej pracy jest zdefiniowanie i analiza ról międzynarodowych Brazylii. Pozwalają one przedstawić tożsamość państwa i jego status – zarówno już posiadany, jak też ten, do którego osiągnięcia państwo dąży – warunkujące wybór ról, a przez to kształtujące politykę zagraniczną Brazylii. Role umożliwiają uwzględnienie w analizie polityki zagranicznej państwa uwarunkowań systemu międzynarodowego. Praca poświęcona trzem rolom międzynarodowym Brazylii w okresie 2003–2014 stanowi pod tym względem próbę odpowiedzi na pytanie o miejsce Brazylii w świecie. Opiera się na założeniu, że Brazylia jako mocarstwo średnie nowego typu deklaruje i realizuje zestaw ról, wśród których należy wyróżnić rolę państwa kształtującego koalicje państw rozwijających się, wspierającego rozwój krajów afrykańskich oraz mediatora w regionie Bliskiego Wschodu. Powyższe funkcje wskazane zostaną jako instrumenty wykorzystywane przez Brazylię do zapewnienia warunków dla rozwoju narodowego, zwiększania wpływu na głównych forach współpracy światowej i realizacji aspiracji wielkomocarstwowych. Zidentyfikowana w pracy pozycja oraz zachowania państwa powiązane z tą pozycją stanowią przy tym polemikę z tą częścią badaczy stosunków międzynarodowych, która, tak jak Sean Burges, przestrzegała przed traktowaniem Brazylii jako mocarstwa średniego5. Analiza wyodrębnionych ról Brazylii umożliwi zrozumienie zmieniającej się rzeczywistości międzynarodowej. Rzeczywistości, w której państwa o zasobach i aspiracjach przewyższających tradycyjne mocarstwa średnie, lecz nieposiadające atrybutów i uznania wielkich mocarstw, próbują na nowo zdefiniować swoją tożsamość, role i miejsce we współczesnym świecie. Trudności, z jakimi mierzyć się będzie państwo przy realizacji tego zadania, pozwolą jednocześnie wykazać, dlaczego zasadna pozostaje kategoryzacja Brazylii jako mocarstwa średniego. Praca będzie równocześnie stanowiła polemikę z pojawiającymi się w ostatnich kilku latach głosami badaczy podważającymi rozróżnienie między tradycyjnymi mocarstwami średnimi, takimi jak Kanada czy Australia, i mocarstwami średnimi nowego typu, którymi oprócz Brazylii są m.in. Indie, Turcja czy Indonezja6.

Wybór analizowanego przedziału czasowego uzasadnia szczególnie intensywna aktywność międzynarodowa Brazylii między 2003 i 2014 rokiem. Prezydent Lula da Silva interesował się i wielokrotnie osobiście angażował w realizację inicjatyw na szczeblu ponadpaństwowym, co było wyjątkowo wyraźne w przypadku stosunków Brazylii z Afryką. Jego wizję umacniania pozycji międzynarodowej państwa podzielał szef brazylijskiej dyplomacji Celso Amorim, który przez analityka związanego z pismem „Foreign Policy” został uznany w 2009 roku za najlepszego ministra spraw zagranicznych na świecie7. Uwzględnienie pierwszej kadencji prezydent Dilmy Rousseff pozwoli przedstawić, w jaki sposób mimo zapewnień o kontynuowaniu polityki poprzednika Brazylia stopniowo ograniczała swoją widoczność między­narodową, nie będąc w stanie wywiązać się z ambitnych czy wręcz zbyt ambitnych zobowiązań przyjętych przed 2011 rokiem. Okres 2003–2014 zasługuje na szczególną uwagę z jeszcze jednego powodu. Polityka zagraniczna realizowana w tym przedziale czasowym prowadziła do spekulacji w kraju i na świecie nad mocarstwowością Brazylii, w tym szansami państwa na dołączenie do grona stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ. Niniejsza publikacja postara się uzasadnić, że nawet w tym czasie Brazylię należało zaklasyfikować jako mocarstwo średnie nowego typu, nie zaś wielkie mocarstwo globalne. Z analizy wyłączony został okres drugiej kadencji Dilmy Rousseff (2015–2016), ponieważ przez pogłębiający się kryzys gospodarczy państwa oraz skandal korupcyjny aktywność zagraniczna Brazylii zeszła na dalszy plan i została ograniczona do niezbędnego minimum. Mimo tego w rozdziałach pracy poświęconych poszczególnym rolom zostały zawarte odniesienia do sytuacji Brazylii po 2014 roku, w szczególności starałam się zarysować skalę zmian w polityce zagranicznej wprowadzoną przez administrację Jaira Bolsonara kto w pierwszych miesiącach jego urzędowania.

Praca składa się z dwóch części. W rozdziałach 1. i 2., stanowiących pierwszą część pracy, poświęconą zagadnieniom teoretycznym, wprowadzone i omówione zostały pojęcia wykorzystywane w pracy, będące instrumentami analitycznymi w badaniu ról międzynarodowych państwa i jego międzynarodowej pozycji. Rozdział 1. zawiera omówienie wybranych koncepcji roli proponowanych przez XX-wiecznych wybitnych socjologów i psychologów społecznych, które dotychczas były pomijane lub w niedostatecznym stopniu wykorzystane na gruncie nauk o polityce. Zostaną one natomiast uwzględnione w analizie międzynarodowej działalności Brazylii przedstawionej w drugiej części pracy. Ponadto w rozdziale 2. zostały omówione w skrócie zasoby materialne Brazylii oraz przedstawione w zarysie wyselekcjonowane elementy refleksji brazylijskich elit, kształtujące debatę nad brazylijską tożsamością narodową i percepcję miejsca państwa w świecie. W drugiej części pracy, na którą składają się rozdziały od 3. do 5., na podstawie zgromadzonego materiału empirycznego analizuję kształtowanie koncepcji roli, deklarację oraz realizację roli państwa budującego koalicje globalnego Południa, dawcy pomocy rozwojowej dla Afryki oraz mediatora na Bliskim Wschodzie. Wykorzystane w pracy cytaty stanowią autorskie tłumaczenia z języka portugalskiego, angielskiego i niemieckiego, o ile nie zaznaczono inaczej w przypisach.

Pracując nad tym projektem, doświadczyłam wsparcia i życzliwości wielu osób. Chciałabym w szczególności podziękować profesorowi Arturowi Gruszczakowi za sześć lat współpracy, cierpliwości, intelektualnej inspiracji oraz za wiele cennych uwag, dzięki którym ta praca mogła powstać. Jestem również wdzięczna profesor Katarzynie Krzywickiej oraz profesor Magdalenie Śniadeckiej-Kotarskiej, których trafne i cenne uwagi pozwoliły mi przygotować niniejszą publikację. Podziękowania kieruję również do Jane Alcanfor de Pinho, która udzieliła mi wszechstronnej pomocy podczas moich pobytów w Brasílii i wspierała moje starania o rozmowy z brazylijskimi dyplomatami. Dziękuję Iris Dias oraz Camili Amorim Jardim za wielo­godzinne dyskusje o sytuacji politycznej Brazylii, państwach globalnego Południa czy teorii ról, które stanowiły dla mnie cenne wskazówki w późniejszych pracach nad tym projektem. Wdzięczna jestem wreszcie Pedrowi i Kasi za cierpliwość, wsparcie, mobilizowanie do pracy i wiarę w to, że ta publikacja kiedyś powstanie. Dziękuję. Obrigada.

Przypisy:

Część pierwsza

Rozdział 1

O rolach i tożsamościach

Cały świat to scena,

A ludzie na nim to tylko aktorzy.

Każdy z nich wchodzi na scenę i znika,

A kiedy na niej jest, gra różne role.

William Shakespeare, Jak wam się podoba, akt II, scena 7 (tłum. Stanisław Barańczak)

„Rola” jest terminem powszechnie występującym w analizach polityki zagranicznej państw, zapożyczonym z języka teatru. Wiele analiz ról państw i organizacji międzynarodowych nie zawiera jednak precyzyjnej definicji terminu „rola”. Przy wielości znaczeń przypisywanych temu pojęciu w mowie potocznej, taka sytuacja doprowadziła do wykorzystania terminu przy analizie odmiennych zjawisk. I tak rola była wykorzystywana do badań nad funkcjami państwa i organizacji międzynarodowej lub pozycją państwa w systemie międzynarodowym. Pod pojęciem roli kryć się może również wpływ, oczekiwane zachowanie czy proces podjęcia decyzji1.

Kalevi Holsti dostrzegł możliwości, jakie stwarzał ten konstrukt teoretyczny do opisu, zrozumienia i prognozy fenomenów świata empirycznego. Amerykański badacz w 1970 roku jako pierwszy przeniósł teorię ról na grunt nauk politycznych i dowiódł użyteczności zastosowania kategorii teoretycznej roli do analizy polityki zagranicznej państwa. Artykuł Holstiego wzbudził zainteresowanie: do dziś teoria ról wykorzystywana jest w badaniach nad polityką zagraniczną państwa przez przedstawicieli realizmu, liberalizmu oraz konstruktywizmu. Ta ostatnia grupa dostrzega walory metodologiczne teorii ról, pozwalające na badanie procesów konstruowania tożsamości narodowej, w tym wartości i preferencji głównych aktorów międzynarodowej sceny politycznej.

Stosowanie teorii ról do badań nad polityką zagraniczną państwa doprowadziło do współwystępowania w dyscyplinie nauk politycznych dwóch rodzajów publikacji. Część prac poświęconych rolom państw stanowi próbę analizy wyodrębnionych ról międzynarodowych państwa w rozumieniu proponowanym przez teoretyków ról społecznych. Druga, znacznie większa część prac, wykorzystuje to pojęcie jako synonim szeregu badanych zmiennych, bez konsekwentnego stosowania aparatu pojęciowego proponowanego przez teorię ról i bez wyraźnego wyodrębnienia ról wybieranych, przyjmowanych i odgrywanych przez państwo. Niniejsza praca wykorzystuje kategorię roli w oparciu o definicje roli proponowane przez teoretyków ról. Przyjęte podejście wiąże się z konsekwencjami ontologicznymi i epistemologicznymi dla opisu, kategoryzacji i zrozumienia opisywanych zjawisk. Wykorzystanie teorii ról oznacza przyjęcie aparatu pojęciowego powiązanego z podstawowym terminem wypracowanym przez teoretyków ról oraz dotychczas wytworzonej wiedzy na temat rzeczywistości społecznej, będącej treścią teorii ról.

Amerykański badacz teorii ról Cameron Thies wskazał, że Holsti, przenosząc teorię ról na grunt analizy polityki zagranicznej państwa, wykorzystał jedynie wybrane podstawowe definicje2. Nie interesowały go przykładowo możliwości, jakie prace przedstawicieli pokrewnych nauk społecznych wnoszą do analizy tożsamości czy funkcji państwa w systemie międzynarodowym, w szczególności w sytuacji jego przeobrażeń na początku XXI wieku. Z tego względu w pierwszej części rozdziału zaprezentowane zostaną możliwe definicje pojęcia „rola” proponowane przez przedstawicieli socjologii, psychologii społecznej i antropologii. Ukażą one możliwości wykorzystania roli jako zmiennej zależnej do badania sposobu kształtowania się koncepcji własnej podmiotowości państwa, selekcji jego preferowanych funkcji i pozycji w systemie międzynarodowym. Pozwolą także na ujęcie roli jako zmiennej niezależnej, umożliwiającej zrozumienie zachowania państwa w określonym systemie ról i pozycji międzynarodowych. Ponadto omówione zostaną zjawiska konfliktu ról, spójności roli czy dystansu wobec roli, które będą wykorzystywane przy analizie między­narodowej działalności Brazylii w latach 2003–2014.

Następnym krokiem będzie analiza relacji między rolą i tożsamością, jedną z kluczowych zmiennych wykorzystywanych w konstruktywistycznych analizach polityki zagranicznej państwa, opierających się na teorii ról. W kolejnej części rozdziału omówię pierwsze prace analizujące politykę zagraniczną państwa, aby następnie przejść do przedstawienia wykorzystania teorii ról przez konstruktywistów społecznych. Prace Lisbeth Aggestam, Sebastiana Harnischa czy Marijke Breuning pozwolą ukazać pogłębione analizy procesów kognitywnych dokonywanych przez wspólnoty polityki zagranicznej, nadające znaczenie oraz przyczyniające się do pogłębionego zrozumienia zewnętrznej aktywności państwa.

1.1. Role w naukach społecznych

Jedną z pierwszych prac stanowiących próbę podsumowania dotychczasowych postępów w rozwoju teorii ról było opracowanie z 1966 roku pod redakcją amerykańskich socjologów Bruce’a Biddle’a i Edwina Thomasa. Badacze wskazali, że północnoamerykańscy i europejscy prekursorzy teorii ról publikowali wyniki swoich badań od końca XIX wieku oraz w pierwszych dekadach XX wieku. Henry J.S. Maine wprowadził pojęcie statusu, Émile Durkheim pisał na temat podziału pracy3, John Dewey badał nawyki, Charles Cooley zaś wprowadził koncepcję jaźni odzwierciedlonej4. Publikacje wyznaczające podstawy dla wyodrębnienia i zdefiniowania kategorii teoretycznej roli stanowią kanon prac z zakresu socjologii, antropologii, psychologii oraz filozofii. Sam termin „rola” pojawiać się zaczyna w pracach z lat 20. XX wieku. W publikacjach takich socjologów jak ­Georg Simmel, Robert Park i Ernest Burgess, w których występuje ten termin, trudno doszukiwać się zastosowania pojęcia jako świadomie wyodrębnionego konstruktu teoretycznego o wyraźnie zdefiniowanym znaczeniu5. Theodore R. Sarbin i V.L. Allen, analizując teorie ról, kładą nacisk na fakt, że wiele terminów teorii zostało zapożyczonych z języka teatru6. Od samego początku rzutowało to na znaczenia przypisywane temu pojęciu przez badaczy, niejako zwalniając z obowiązku wyznaczenia jego zakresu semantycznego dla potrzeb nauk społecznych. Od dekady lat 30. XX wieku hasło zaczyna być jednak wykorzystywane w sposób bardziej świadomy w badaniach społecznych: termin rola znajduje bardziej konsekwentne zastosowanie jako pojęcie techniczne odnoszące się do wyznaczonego zbioru zjawisk społecznych powiązanych z zachowaniem człowieka.

Jednocześnie monografie poświęcone roli w naukach społecznych czy słowniki socjologii kładą nacisk na istnienie wielu definicji, a nawet sporów, o znaczenie roli. W wielości definicji dostrzec można zarysowujący się podział na dwa podstawowe ujęcia. Badaczami, od których prac i koncepcji można wywodzić dwa ujęcia roli w naukach społecznych, byli Ralph Linton i George Herbert Mead.

1.1.1. Koncepcje funkcjonalno-strukturalne

Amerykańskiemu antropologowi kultury, Ralphowi Lintonowi, przypisuje się przedstawienie definicji roli, które przesądziło o jej powiązaniu ze statusem społecznym. Linton w swojej najbardziej znanej pracy – The Study of Man z 1936 roku – zdefiniował rolę jako „dynamiczny aspekt statusu”, status zaś nazwał „pozycją w określonym wzorze” oraz „zbiorem praw i obowiązków”7. Linton wykazał, że związek roli i statusu jest nierozerwalny: nie istnieją role bez statusów ani statusy bez ról, przez co oba zjawiska powinny być badane łącznie8. Podkreślił również, że jednostki posiadają wiele statusów składających się na główny status społeczny i pełnią wiele ról społecznych. Gdy jednostka podejmie działania mające na celu realizację praw i obowiązków przysługujących jej z uwagi na zajmowany status, można będzie stwierdzić, że wykonuje rolę powiązaną z określonym statusem.

Za Lintonem wielu badaczy będzie analizować koncepcję roli w związku ze statusem, jednak, podobnie jak w przypadku roli, również status będzie ujmowany przez różnych badaczy społecznych odmiennie. Zwraca się uwagę, że szczególne wyzwanie stanowiło dla socjologów, antropologów i psychologów zdefiniowanie relacji łączącej rolę i status – o ile dla Lintona rola uznana została za realizację statusu, William Goode wskazywał, że rola jest mniej zinstytucjonalizowaną wersją statusu. Daniel Levinson nazwie pozycję społeczną organizacyjną anatomią, lokalizującą jednostkę w przestrzeni społecznej, rolę natomiast – organizacyjną fizjologią9. U Talcotta Parsonsa rozumienie relacji roli i statusu ewoluowało od rozumienia roli jako dynamicznego wyrazu statusu do funkcjonalnego ujęcia ról, poprzez które uczestnicy systemu społecznego wyrażają rolami swoje orientacje w kwestii oczekiwanych relacji z innymi uczestnikami struktury społecznej10.

Rola i status u Lintona pełnią funkcję narzędzi umożliwiających jednost­ce realizację wzorów kulturowych, utrwalonych wzorów zachowań wobec innych członków społeczeństwa. Stanowią pewne minima postaw, przekonań i zachowań niezbędnych dla uczestniczenia w życiu społecznym, które jednostka musi przyjąć11. Linton akcentował wymiar normatywny roli, twierdząc, że jednostki będą dążyły do jak najlepszej realizacji roli, kierowane potrzebą prestiżu12.

Antropolog położył nacisk na oczekiwania względem osoby odgrywającej daną rolę. Rozumienie czy definiowanie własnej roli przez jednostkę, czyli koncepcja roli, miała dla badacza znaczenie drugorzędne. Uznanie roli za zbiór oczekiwań określających, jakie powinno być zachowanie jednostki, jest wspólnym mianownikiem większości definicji tego terminu13. W podobny sposób role zdefiniowała Anne-Marie Rocheblave-Spenlé, nazywając je „ustrukturyzowanym modelem behawioralnym, odnoszącym się do określonej pozycji jednostki w otoczeniu interakcyjnym”14. Od rozumienia roli jako zestawu oczekiwań odejdą ujęcia ról społecznych kładące większy nacisk na ich wykonywanie15.

Z rolami oczekiwanymi wiąże się zjawisko obsadzania w roli, rozumiane jako przyjmowanie roli narzuconej przez Innego, partnera roli, z którym jednostka wchodzi w relacje. Takie definiowanie podmiotowości jest istotne przy analizie percepcji partnerów ról dokonywanej przez brazylijskich decydentów przed 2016 rokiem. Odrzucali oni bowiem obrazy wielu aktorów międzynarodowej sceny politycznej, w tym samej Brazylii, kreowane przez państwa globalnej Północy. W dyskursie publicznym przedstawicieli brazylijskich władz widoczny był zarzut kierowany do państw wysoko rozwiniętych. Miały one pozbawiać bądź ograniczać podmiotowość części uczestników międzynarodowej sceny politycznej i postrzegać państwa rozwijające się przez pryzmat braku sprawczości.

Lintonowskie podejście do zagadnienia pozycji i statusu znalazło wielu naśladowców i zapoczątkowało badanie roli w ujęciu funkcjonalno--strukturalnym. Ujęcie zakładało, że członkowie społeczeństwa, realizując role, wypełniali prawa i obowiązki stanowiące treść ról, a wynikające z zajmowanej pozycji społecznej. Parsons wskazywał na strukturalne ograniczenia podmiotów realizujących role. Ograniczenia te zawierały się w oczekiwaniach innych podmiotów względem jednostki zajmującej określoną pozycję w strukturze. Do wyboru i realizacji ról zgodnych z oczekiwaniami partnerów zachęcały jednostkę sankcje negatywne, na które się narażała w przypadku zachowań sprzecznych z oczekiwaniami16. W złożonej strukturze społecznej jednostka wchodziła w interakcje z wieloma podmiotami, odgrywając swoje role – posiadała wielu partnerów roli. Miało to istotne implikacje dla badania treści oraz realizacji ról. Od tożsamości i pozycji społecznej partnera roli zależały oczekiwania stawiane jednostce.

Badacze funkcjonalno-strukturalni ze zróżnicowanymi oczekiwaniami wobec ról wiązali możliwość wystąpienia konfliktu ról. Wynikał on ze złożonych sieci powiązań ról i statusów. Do konfliktu dochodziło, jeżeli oczekiwania względem roli stawiane przez różnych partnerów były niekompatybilne lub gdy różne role odgrywane przez jednostkę były sobie przeciwstawne17.

Robert K. Merton w artykule z 1957 roku wprowadził pojęcie zespołów ról dla opisania związków ról, w jakie wchodzą osoby zajmujące określony status. Merton wyróżniał zarówno zestawy statusów, wielość statusów zajmowanych przez jednostkę, jak też wielość ról przypisywanych różnym statusom18. Współczesność charakteryzowała zwiększająca się liczba zajmowanych statusów, prowadząca do sekwencji statusów – osiągania określonych pozycji poprzez osiąganie innych pozycji – a także coraz większa liczba ról pełnionych w ramach zajmowania jednego statusu19. Role przypisywane danemu statusowi były definiowane jako zespoły ról. W ramach określonego zespołu ról dochodzić mogło do konfliktów wynikających z odmiennych perspektyw, wartości czy interesów, a w związku z tym oczekiwań partnerów ról wobec jednostki zajmującej określony status. W centrum zainteresowania Merton stawiał mechanizmy społeczne pozwalające jednostce wykonywać zespół ról i prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie, w którym musiała się mierzyć ze zróżnicowanymi, niekiedy wręcz przeciwstawnymi oczekiwaniami. Sugerowanymi przez Mertona mechanizmami były zróżnicowane znaczenia statusów w strukturze społecznej, silniejsza pozycja części partnerów roli oraz fakt, że jednostka nie realizuje wszystkich ról z wszystkimi partnerami jednocześnie, przez co możliwe jest ukrywanie tych ról, które konfliktowałyby z oczekiwaniami określonego partnera20. Merton rozwiązanie konfliktów ról uzależniał od systemowej dystrybucji władzy, wpływającej na zróżnicowane wagi statusów w sieci powiązań społecznych.

Amerykańska socjolożka Rose Laub Coser zagadnienie konfliktu ról analizowała również z perspektywy strukturalizmu, czerpała jednak z pewnych koncepcji George’a Herberta Meada, przede wszystkim zagadnienia marginesu swobody21. Umożliwiał on jednostkom wkład swoich idiosynkrazji w wykonywanie i interpretację ról. Coser wykorzystała w analizie konfliktu społecznego kategorię zespołu ról, którą zdefiniowała jako sytuację, kiedy: „podmioty zajmujące określony status muszą [wyróżnienie oryg.] radzić sobie z partnerami ról, których pozycje bądź poglądy są różne od danego podmiotu właśnie z uwagi na inne role, jakie odgrywają”22. Według Coser realizacja ról była warunkowana rodzajami relacji, w które wchodziły podmioty dążące do realizacji swoich statusów. Współczesne relacje społeczne charakteryzowały złożone zespoły ról: jednostki przyjmowały coraz więcej ról realizowanych przy zwiększonym współudziale partnerów ról. Zdaniem badaczki zwiększająca się ilość powiązań jednostki wiązała się nie tylko z większą ilością oczekiwań oraz ograniczeń. Wielość ról przyznawała jednostce również większą autonomię oraz przestrzeń wolności23.

Wobec konieczności negocjacji możliwych sposobów działania i interakcji z wieloma partnerami roli nie stawiano jednostce dokładnie sformułowanych oczekiwań. Dzięki temu podmiot zyskiwał możliwość kreatywnej interpretacji tych oczekiwań. Ponadto wysoce skomplikowana struktura społeczna, w której dochodzić mogło do wielu konfliktów ról, zmniejszała szanse na polaryzację konfliktu i jego wysoką intensywność, dostarczając wielu możliwych scenariuszy i zwiększając przestrzeń wyboru i alternatyw. Złożone zestawy ról dostarczały większej przestrzeni dla interpretacji struktur społecznych, przyczyniając się do rozwoju procesów kognitywnych elementów struktury – jednostek – i zwiększania ich kreatywności24.

Rozważania nad konfliktami ról i mechanizmami radzenia sobie z nimi dostarczają cennych uwag do analizy państw opierających politykę zagraniczną na strategii zwiększania autonomii przez dywersyfikację swoich relacji międzynarodowych. Kwestia autonomii podmiotu zyskuje szczególne znaczenie dla polityki międzynarodowej Brazylii. Brazylianiści są bowiem w większości zgodni co do tego, że w największym państwie Ameryki Południowej autonomia utożsamiana jest z racją stanu państwa. Badacze analizujący strategię autonomii przez dywersyfikację relacji dyplomatycznych twierdzili, że brazylijscy decydenci poprzez zwiększenie poziomu powiązań międzynarodowych państwa liczyli na większą niezależność w polityce światowej, rozumianą przede wszystkim w kontekście relacji ze Stanami Zjednoczonymi. Jednocześnie dywersyfikacja – wyrażająca się przyjmowaniem większej ilości ról międzynarodowych, w tym ról dla danego aktora nietradycyjnych – każe zastanowić się nad poziomem angażowania się w realizację ról, czyli poświęceniem się roli. W przypadku Brazylii kwestia poświęcenia się roli jest zagadnieniem istotnym w szczególności przy analizie nietradycyjnych ról państwa – dawcy pomocy rozwojowej oraz mediatora na Bliskim Wschodzie.

Badania nad konfliktami ról analizują konflikty zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne, wynikające z realizowania jednej bądź kilku ról wzajemnie niekompatybilnych. Zwracają również uwagę na kwestię konfliktów wynikających z ich realizacji, które nie odzwierciedlają oczekiwań stawianych danemu podmiotowi, inaczej umiejscowionemu przez różne grupy aktorów w strukturze społecznej. Również ten ostatni aspekt konfliktu ról wydaje się interesujący w kontekście międzynarodowej aktywności Brazylii. W dalszych rozdziałach zostanie wskazane, że źródeł niepowodzeń pewnych inicjatyw dyplomatycznych należy się doszukiwać w odmiennych koncepcjach, jakie na temat miejsca Brazylii w świecie oraz ról, które państwo powinno realizować, posiadały brazylijskie elity polityczne.

Badacze funkcjonalno-strukturalni zwrócili ponadto uwagę na kwestię wzajemności, z jaką wiąże się realizacja roli w danej strukturze społecznej. Wzajemność oznacza krok dalej niż tylko uznanie, że prawa przypisane podmiotowi w związku z realizowaniem określonej roli i wynikające z zajmowanej pozycji społecznej implikują zobowiązania dla partnera roli zajmującego inny status. Z wzajemności wynika bowiem, że każda strona relacji ma zarówno prawa, jak też obowiązki25.

W przypadku związków państw w systemie międzynarodowym, statusy partnerów relacji opartej na wzajemności będą miały istotny wpływ na kształtowanie stosunku norm i zobowiązań tych podmiotów względem siebie26. Status będzie wskazywał przede wszystkim na poziom symetrii. Jeżeli jedna ze stron będzie posiadać więcej zasobów – kwalifikacji i atrybutów wymaganych do zajmowania danego statusu i odgrywania danej roli – będzie to pociągało za sobą większy prestiż statusu oraz większe przywileje, rozumiane jako możliwości przy realizacji roli. Alvin Gouldner wskazał, że z zajmowaniem pewnych statusów wiązać się będzie również legitymacja do stawiania większej liczby oczekiwań wobec partnera roli27.

Dla Gouldnera zasada wzajemności charakteryzująca relacje partnerów roli jest zmienną, która pozwala manipulować symetrycznością relacji, wpływając tym samym na lokalizację statusów w systemie. Amerykański socjolog odwołał się do przykładu badań antropologicznych Bronisława Malinowskiego nad praktykami kuli28, aby wskazać, że w przypadku realizacji roli, w wyniku której partner otrzyma wartość dodaną (dar, pomoc lub wsparcie w realizacji swojej roli), powstaje zobowiązanie, aby odwzajemnić to działanie. Zobowiązanie spowoduje, że podmiot znajdzie się w pozycji dłużnika. Wytworzy się bądź pogłębi relacja asymetryczna, która dodatkowo ograniczy możliwe scenariusze działania wobec partnera relacji, w stosunku do którego obowiązywać będzie dług. Asymetryczność zostanie dodatkowo podtrzymana, jeśli zobowiązanie odwzajemnienia danego aktu zostanie czasowo zawieszone. Można tym samym dostrzec związek teorii ról z teorią daru przedstawioną przez francuskiego antropologa Marcela Maussa29.

Wzajemność rzuca nowe światło na analizę roli Brazylii jako dawcy pomocy rozwojowej czy państwa promującego współpracę krajów rozwijających się. Pozwala zwrócić uwagę na charakter zobowiązań wytwarzających się między Brazylią i jej partnerami. Umożliwia także ujęcie kwestii symetryczności bądź jej braku w relacjach partnerów oraz weryfikację, w jakim stopniu ta realizacja ról przyczyniać się może do osiągania celów polityki zagranicznej państwa oraz w jakim stopniu zgodna jest z deklarowanym przez państwo przywiązaniem do norm i wartości.

Pierwsze prace na gruncie nauk politycznych wykorzystujące kategorię roli do badania polityki zagranicznej państwa bliższe były funkcjonalno-strukturalnemu ujęciu teorii ról. Publikowane od końca lat 90. XX wieku analizy międzynarodowej działalności państw proponujące odmienne definicje roli, wiążące role z tożsamością państwa, bliższe były drugiemu sposobowi badania zjawisk społecznych związanemu z interakcjonizmem symbolicznym.

1.1.2. Wkład interakcjonizmu symbolicznego do teorii ról

Kluczową postacią dla interakcjonizmu symbolicznego był George Herbert Mead, autor Umysłu, osobowości i społeczeństwa z 1934 roku, zbioru wykładów socjologicznych opublikowanych pośmiertnie przez uczniów Meada.

Jednym z centralnych zagadnień analizowanych przez Meada było formowanie się jaźni (self)30. Aby jednostka mogła uczestniczyć w interakcji z innymi podmiotami, konieczne było przekroczenie granicy własnej podmiotowości i skierowanie uwagi na tzw. Uogólnionych Innych31, społeczeństwo. Jednostka pragnąca się komunikować musiała wyjść poza myślenie o sobie – rozpoznać Innego (alter) oraz rozpoznać siebie widzianego oczami Innego. Ten proces nazwany został przyjmowaniem roli. Mead, jak zauważył Sebastian Harnisch, dokonał tym samym odrzucenia kartezjańskiej wizji jednostki samowystarczalnej w procesie autopoznania32. Dla Meada społeczeństwo było warunkiem konstytuującym podmiot33.

W opinii amerykańskiego filozofa jaźń podmiotu składała się z dwóch członów: „ja” podmiotowego (I) oraz „ja” przedmiotowego (me). Samoświa­domość jednostki wymagała uprzedmiotowienia samego siebie34. Dzięki dostrzeżeniu Innego i jego ról oraz wizerunku siebie w postawie Innego następowało wykształcenie poziomu jaźni, jakim jest „ja” przedmiotowe. Postrzeganie samego siebie jako obiektu stanowiło szczególną cechę jaźni umożliwiającą autorefleksyjność. Na poziomie „ja” przedmiotowego miało miejsce ukierunkowanie postaw jednostki tak, aby były zgodne z wizerunkiem i oczekiwaniami Znaczących Innych – najważniejszych aktorów biorących udział w interakcjach służących socjalizacji podmiotu – oraz Uogólnionych Innych: „widzimy sami siebie przez sposób, w jaki widzą nas inni”35. Ten element jaźni należy więc rozumieć jako swego rodzaju przystosowanie się do świata społecznego, którego jednostka jest elementem. „Ja” podmiotowe natomiast postrzegało „ja” przedmiotowe jako kształtowane przez oczekiwania innych i stanowiło reakcję na nie, zachowując „świadomość swojej podmiotowej indywidualności”36.

Ralph Turner uzupełnił koncepcję Meada, wskazując, że identyfikacja ról Innego i antycypacja jego zachowań wpływały tym samym na proces kształtowania roli37. Z przyjęciem roli wiązało się wytwarzanie koncepcji na temat roli własnej podmiotu. Stanowiło nie tylko reakcję na rolę Innego, ale również zdefiniowanie wzajemnej zależności: w trakcie przyjmowania roli Innego miało miejsce ustosunkowanie się do niej. Turner zwrócił uwagę na możliwość kilku scenariuszy. Podmiot mógł albo utożsamić się z Innym, albo dostrzec wyraźne różnice między sobą i Innym. Wraz z przyjęciem i odniesieniem się do stanowiska Innego, następowała kreacja własnej koncepcji roli oraz wynikające stąd zachowania38.

Przyjmowanie roli Innego pozwalało także na wykorzystanie nabytej w procesie interakcji wiedzy o zewnętrznej percepcji podmiotu dla określonych celów. Przyjmując rolę Innego, podmiot czynił to w sposób refleksyjny. Traktował Znaczącego Innego jako zwierciadło odbijające oczekiwania pokładane wobec jednostki przez świat zewnętrzny, w którym działał39. Poznanie własnego wizerunku poprzez odbiór obrazów wykształconych przez inne podmioty mógł skłonić jednostkę do dążenia do zmiany tego wizerunku na korzystniejszy. Na poziomie analizy aktywności państw nie ulega wątpliwości, że konstruowanie pożądanego wizerunku jest jednym z podstawowych zadań dyplomacji publicznej. O tego typu działaniach przekonują badania poświęcone wysiłkom państwa na rzecz kształtowania wizerunku dobrych obywateli międzynarodowych czy mocarstw cywilnych40. Nie budzi również zastrzeżeń twierdzenie, że państwa w wysiłkach na rzecz konstrukcji pożądanego wizerunku nie kierują się wyłącznie potrzebą promocji obrazu, z którym się utożsamiają. W przypadku Brazylii warte zastanowienia są wysiłki na rzecz promocji wizerunku partnera między­narodowego. Pojęcie partnera regularnie występuje w dyskursie władz brazylijskich przy realizacji roli państwa kształtującego koalicje państw Południa czy też zaangażowanego w pomoc rozwojową. Teoria ról dostarcza ram analitycznych dla obserwacji empirycznych, pozwalających zrozumieć znaczenia przypisywane „partnerstwu” przez wspólnotę polityki zagranicznej, definiującą tożsamość międzynarodową państwa, jak również instrumentalizację tego wizerunku dla wzrostu widoczności oraz poparcia dla dążeń państwa na różnych forach.

Przyjmowanie ról Innego i towarzyszące temu tworzenie własnych ról wiążą się z koniecznością dokonania lokacji roli, czyli zdefiniowania swojego miejsca w skomplikowanej strukturze społecznej z wielością statusów i wzajemnych powiązań wynikających z realizacji ról. Lokacja roli jest procesem kognitywnym, w którym podmiot musi właściwie rozpoznać własne możliwości stwarzane mu przez oczekiwania Innych, ich statusy i relacje, w których się znajduje, ponieważ stwarzają one ograniczenia41. W wyniku przyjętej lokacji podmiot wytworzy własne koncepcje roli. Jeżeli zidentyfikuje swoje role zgodnie z oczekiwaniami Innych, będzie mógł je realizować. Gdy lokacja ról będzie nieprawidłowa, napotka w trakcie realizacji trudności wynikające z zastosowania wobec podmiotu sankcji przez Znaczących Innych, którzy nie uznają danych ról.

Mead wskazał ponadto, że proces interakcji oznaczał możliwość kształtowania społeczeństwa przez jednostkę. Społeczeństwo stanowiło dla niego byt równie realny jak jednostka będąca zarówno efektem społeczeństwa, jak też jego źródłem42. Jednostka miała możliwość wywierania wpływu na społeczeństwo dzięki procesowi ciągłego dialogu pomiędzy „ja” przedmiotowym oraz „ja” podmiotowym. W dialogu „ja” podmiotowe było kreatywną, niepowtarzalną i niezależną od zewnętrznych obrazów czy odbić samego siebie „dyspozycją indywidualną”43. „Ja” przedmiotowe stanowiło natomiast część jaźni kształtowaną poprzez uświadamianie sobie istnienia Uogólnionych Innych i ich oczekiwań. Jako element kreatywny „ja” podmiotowe potrafiło przekroczyć konformistyczne wskazówki „ja” przedmiotowego44. O ile w wielu sytuacjach „ja” podmiotowe oraz przedmiotowe były w stanie przyjmować rolę bez wchodzenia w konflikt, mogło również dojść do pojawienia się sytuacji problemowych45. Mead dostrzegł, że w toku rozwoju życia społecznego podmiot zaczynał wchodzić w interakcje z większą liczbą Znaczących Innych, przyjmując coraz większą liczbę ról. Oczekiwania, jakie jednostka identyfikowała w ramach interakcji z wieloma podmiotami, prowadzić mogły do konfliktów ról. Mead, opisując postawę jednostki wobec konfliktu ról, nie skupiał się – tak jak Merton – na właściwościach struktury, które jednostka mogłaby wykorzystać dla uniknięcia bądź załagodzenia konfliktu. Badacz wskazał na właściwości samego podmiotu wpływające na przyjętą postawę i dokonywane wybory. To kreatywność „ja” podmiotowego pozwalała na wybór ról przez jednostkę i przekształcanie tych ról. Przekształcenia ról poddawane były następnie procesowi weryfikacji społecznej, ponieważ interakcja symboliczna stawała się możliwa tylko wówczas, jak zauważył Herbert Blumer, gdy strony wchodzące w proces interakcji wzajemnie uznawały swoje role46.

Stanowisko Meada wywarło znaczący wpływ na wykształcenie się konstruktywizmu społecznego jako nowego ujęcia badawczego w naukach społecznych. Do prac badacza nawiązał Alexander Wendt, wskazując na wynikającą z Meadowskiej koncepcji konsekwencję dla nauki o stosunkach międzynarodowych: nie tylko system międzynarodowy jest kształtowany przez aktorów państwowych, ale również istnienie państw należy wyprowadzić z ról, jakie te państwa realizują w swojej społeczności47. Sam Mead wskazywał na możliwość zastosowania interakcjonizmu wraz z kategorią „ja” przedmiotowego do badań nad relacjami państw: „narody, podobnie jak jednostki, mogą się uprzedmiotowić tylko wówczas, gdy spojrzą na siebie oczami innych”48.

Wykorzystanie dorobku Meada do analizy polityki zagranicznej państwa i procesu kształtowania tożsamości narodowej prowadzi do konieczności uwzględnienia obrazu danego państwa przyjętego przez innych aktorów sceny międzynarodowej, na czele z supermocarstwem. Ponadto interakcjoniści symboliczni zwrócili uwagę, że samo odgrywanie roli między­narodowej jest niewystarczające. Znaczenie nadane roli jest także konstruowane społecznie, w związku z czym musi być nieustannie potwierdzane w relacjach z innymi uczestnikami życia społecznego49. W przypadku państw wizerunki oraz ich realizacje, role, poznawane i kreowane są w toku interakcji międzynarodowych. Poglądy Meada ukierunkowują analizę ról państwa na proces kształtowania się „ja” przedmiotowego jako składnika jaźni czy też tożsamości. W przypadku analizy międzynarodowej działalności Brazylii konieczne jest zastanowienie się nad percepcją wizerunku międzynarodowego państwa przez głównych decydentów oraz elity intelektualne interpretujące międzynarodową projekcję Brazylii. Wybór realizacji określonych ról, przejawiający się w podejmowanych ofensywach dyplomatycznych, może być uświadomioną reakcją na wizerunki i role, z którymi Brazylia się nie zgadza, jak na przykład rola biernego i zapóźnionego rozwojowo państwa postkolonialnego. Jednocześnie interakcjonizm symboliczny pozwala postawić pytanie o to, czy podmioty podczas realizacji określonych ról utrwalają czy przekształcają ich rozumienie. Czy znaczenia przypisywane rolom zmieniają się i jeśli tak, czy katalizatorem tych zmian jest odmienny sposób realizacji takiej roli jak przykładowo rola mediatora czy rola dawcy pomocy rozwojowej?

Z perspektywy analizy polityki zagranicznej państwa interesujące jest opisane przez Ervinga Goffmana przywiązanie do roli oraz przede wszystkim zjawisko dystansu do roli. O przywiązaniu, zdaniem Goffmana, można mówić w sytuacji uczuciowego i poznawczego zaangażowania skierowanego ku zajmowanej pozycji i wykonywanej roli, wywołującego „pragnienie i dążenie do postrzegania siebie przez pryzmat odgrywanej roli oraz będącej rezultatem tego odgrywania autoidentyfikacji”50. Przywiązanie do roli jest zalecane w sytuacji często i regularnie wykonywanych ról. W przypadku Brazylii państwo powinno w związku z tym wykazywać większe przywiązanie wobec roli budującego koalicje globalnego Południa aniżeli ról dawcy pomocy rozwojowej i mediatora na Bliskim Wschodzie.

Dystans do roli Goffman rozumie natomiast jako zachowanie realizującego ją podmiotu wyrażające „oddzielność jednostki od jej roli”51 i niskie przywiązanie do danej roli. Podejmując się realizacji roli z ograniczonymi kwalifikacjami oraz atrybutami, które gwarantowałyby jej efektywną realizację, poprzez dystans podmiot może przyjąć swego rodzaju postawę obronną na wypadek zewnętrznej krytyki. Dystans może mieć również miejsce w sytuacji, gdy jednostce zależy na uniknięciu identyfikacji z rolą przez inne podmioty – zarówno partnerów, jak i tzw. publiczność, czyli osoby trzecie, które nie są bezpośrednio zaangażowane w realizację danej roli. Przyjęcie postawy dystansu wobec roli może prowadzić do rewizji relacji z partnerami i rodzaju zależności. Poprzez dystans możliwe staje się odrzucanie przez dany podmiot asymetrycznego charakteru relacji z partnerami roli52.

Brazylijska administracja w analizowanym okresie niewątpliwie wykazała daleko posunięty dystans wobec roli dawcy pomocy rozwojowej. Dystans przejawiał się przede wszystkim w dyskursywnej strategii realizacji roli donatora, odrzucającej rolę Brazylii jako dawcy, akcentującej natomiast partnerstwo na rzecz globalnego rozwoju. Dystans dostrzegalny był ponadto w brazylijskich deklaracjach mediacji w regionalnych konfliktach na Bliskim Wschodzie. W tym przypadku główną przyczyną takiej postawy był brak doświadczeń mediacji w odległym regionie oraz niejednoznaczne oczekiwania partnerów roli.

Warto również uwzględnić obserwacje amerykańskiego socjologia na temat instrumentalnego wykorzystania roli, wobec której podmiot się dystansuje. Goffman sugeruje, że przyjęcie i realizacja określonej roli mogą być powiązane z dążeniem do osiągnięcia celów innych niż te deklarowane czy też przypisywane. Przyjęcie dystansu następuje w stosunku do roli typowej, czyli „typowej reakcji jednostek zajmujących określoną pozycję”53, gdyż tylko wówczas widoczne staje się odchylenie od przyjętego społecznie standardu jej wykonywania. W kontekście zagranicznej polityki Brazylii dystans wobec roli dawcy pomocy rozwojowej czy mediatora służyć mógł jako strategia na rzecz realizacji globalnych aspiracji, rozwoju nowych relacji z partnerami roli lub krytyce typowego wykonywania danej roli – zobowiązań i oczekiwań jej przypisanych.

Badacze ujęcia interakcyjnego, oprócz analizy powiązań między partnerami ról, dystansu czy przywiązania do roli, pochylali się również nad kwestią odpowiedniości czy spójności roli. Spójność roli rozumiana jest jako zgodność oczekiwań jednostki wobec samej siebie, czyli swoich koncepcji roli, z zachowaniem jednostki, które te oczekiwania i koncepcje powinno odzwierciedlać54. O kształtowaniu własnych koncepcji roli decyduje osobowość podmiotu, na którą wpływają jednak również inni uczestnicy życia społecznego i ich oczekiwania, poznawane i internalizowane przez jednostkę. Oczekiwania mają tym samym pośredni wpływ na wybór koncepcji roli przez podmiot. Analizując spójność, nacisk położony jest na osobowość, strukturę kognitywną stanowiącą doświadczenie tożsamości w wyniku wykształcanego w procesach interakcji rozumienia siebie55. Rolą spójną będzie rola skoordynowana z tożsamością, umożliwiająca bardziej efektywne i stosowne dla danej roli zachowanie aktora. W przypadku braku spójności roli skuteczność jej realizacji będzie mniejsza, brak spójności może również doprowadzić do konfliktu ról. Bruce Biddle wskazał, że szereg czynników może wpłynąć na zwiększenie spójności roli, m.in. kontekst społeczny, społeczne wsparcie na rzecz realizacji deklarowanych przez jednostkę koncepcji czy poziom identyfikowania się jednostki z normami i wartościami zawartymi w deklarowanej koncepcji56.

Kategoria spójności roli jest kolejną koncepcją dostarczaną przez teorię ról, wartą uwzględnienia przy stawianiu pytań badawczych dotyczących polityki zagranicznej państw: czy na sukces lub niepowodzenie danych inicjatyw międzynarodowych państwa, rozumianych jako realizacja ról, wpłynąć może niska spójność roli, skutkująca niską efektywnością podejmowanych działań i brakiem przekonania partnerów roli do podejmowanych działań? Jakie skutki będzie miało deklarowanie ról, których realizacja odbiegać będzie od deklarowanych założeń? Posługując się koncepcją spójności roli przy analizie działań Brazylii jako państwa integrującego kraje rozwijające się, możliwe będzie dostrzeżenie wyzwań przy realizacji tej roli na początku XXI wieku. Mimo że kształtowanie globalnych koalicji zaliczyć można do tradycyjnego repertuaru brazylijskich ról, wyzwania te wynikać będą z trudności Brazylii w wyborze pożądanej pozycji i funkcji w świecie podlegającym przekształceniom systemowym. Kategoria spójności roli dostarczy również cennych wskazówek przy analizie nietradycyjnych ról państwa – dawcy pomocy rozwojowej w Afryce i mediatora na Bliskim Wschodzie – w których przypadku realizacja roli będzie utrudniona przede wszystkim ze względu na brazylijską percepcję oczekiwań partnerów roli oraz zmieniającą się w okresie 2003–2014 gotowość do poświęcenia się roli.

Różnice między funkcjonalno-strukturalnym i interakcyjnym ujęciem ról społecznych dotyczą m.in. procesu wykształcania ról społecznych: zagadnienia przez pierwszą grupę pomijanego, dla interakcjonistów stanowiącego centralny punkt badań. Interakcjoniści ujmują role dynamicznie jako tworzone i przekształcane w stosunkach między podmiotami57. Nacisk kładą na pragmatyczny wymiar roli. Jej rzeczywista realizacja jest istotniejsza od wymiaru normatywnego, odnoszącego się do oczekiwanego wykonywania roli, swego rodzaju weberowskiego „idealnego typu” roli powiązanego z „idealnym typem” pozycji. Ujęcie interakcyjne, nazwane w oksfordzkim Słowniku socjologii i nauk społecznych podejściem socjo­psychologicznym, przedmiotem zainteresowania czyni przyjmowanie ról, tworzenie, przekształcanie i dostosowywanie ról do otoczenia oraz rzeczywiste odgrywanie ról58. Interakcjoniści, kładąc nacisk na wpływ interakcji na wykształcającą się jaźń jednostki, tworzą podstawy dla dalszych badań nad relacją tożsamości i ról społecznych, kwestią odpowiedniości roli, poziomem identyfikowania się z rolą czy stopniem poświęcania się roli. Dla porównania, ujęcie funkcjonalno-strukturalne można uznać za bardziej statyczne, silniej eksponujące powiązanie roli ze statusem społecznym, opisujące zestawy praw i obowiązków przypisanych statusowi czy zagadnienie konfliktów ról59. Role nie są traktowane jako nieustannie kształtowane, ale jako fakty społeczne w rozumieniu Durkheima60. O ile podejście interakcyjne jest bliższe rolom w ujęciu pragmatycznym, podejście funkcjonalno-strukturalne częściej będzie badało role w wymiarze normatywnym.

Oba ujęcia nie powinny być jednak traktowane jako przeciwstawne, ale wzajemnie się uzupełniające61. O ile interakcjonizm kładzie nacisk na niższy poziom analizy, wiele uwagi poświęcając percepcji ról, ich interpretacji i przekształcaniu czy stosunkowi jednostki do wykonywanej przez siebie roli, ujęcie funkcjonalno-strukturalne skupia się na wyższym poziomie analizy, stawiając pytania o wpływ struktury na zakres możliwości działania jej elementów.

1.2. Tożsamość

Na płaszczyźnie analizy działań międzynarodowych państw badanie percepcji środowiska międzynarodowego, kształtowania własnego wizerunku oraz interpretacji wizerunku postrzeganego przez innych aktorów umożliwia poznanie źródeł kreowanej polityki zagranicznej. Odsłaniając sposoby rozumienia przez państwo relacji międzynarodowych, swojej pozycji, celów i wartości, ukazuje kluczowe zmienne dla formułowania jego polityki zagranicznej. Badanie obrazów Brazylii kształtowanych i podzielanych wśród elit państwowych, a także mechanizmów formowania tych obrazów, pozwala zrozumieć prowadzoną politykę zagraniczną, nadając jej sens. Tak ukierunkowane badania uwypuklają kategorię analityczną tożsamości, która najogólniej może zostać ujęta jako odpowiedź na pytanie podmiotu o to, kim jest.

W związku z kluczową dla badania źródeł roli kwestią tożsamości „wprzęgniętej w analizy roli”62 konieczne jest przyjęcie definicji pojęcia i zarysowanie jego związku z rolą. Pojęcie tożsamości jest identyfikowane z bardzo szeroką skalą zjawisk63, w związku z czym warto zastosować się do sugestii Pawła Ścigaja i zdefiniować wymiar podmiotowy, przedmiotowy i dynamikę pojęcia tożsamości64. Przyjęta przeze mnie definicja tożsamości odpowiadać powinna podmiotowi zbiorowemu – narodowi, odnosić się zarówno do wymiaru wewnętrznego, przesądzającego o wewnętrznej spójności podmiotu, jak też do wymiaru zewnętrznego, poczucia odrębności od innych podmiotów65. Omówienie rozumienia tożsamości uwzględni również rozróżnienie tożsamości ujmowanej jako stan i jako proces, przy czym nacisk położony zostanie na wymiar procesualny, co jednak nie oznacza rezygnacji z orzekania o treści tożsamości w przypadku analizy podmiotu osadzonego w określonym kontekście historycznym.

Zbigniew Bokszański, polski badacz zajmujący się zagadnieniem tożsamości, wskazał, że jej słownikowe definicje najczęściej określą tożsamość jako „zbiór właściwości opisujących istotne cechy aktora/podmiotu społecznego w jego własnych przekonaniach”66. Inną często przytaczaną definicją tożsamości jest „świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni (…) w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomość własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności”67. W obu definicjach kładziony jest nacisk na kwestię samoświadomości podmiotu. Pojęcie to wiąże się ściśle z pracami interakcjonistów symbolicznych. Inter­akcjoniści mieli wprowadzić do analiz kategorię tożsamości w celu uporania się z pewnymi brakami teorii ról, do tej pory ujmowanej w sposób strukturalny – niepozostawiający miejsca dla kreatywnych i refleksyjnych podmiotów realizujących te role68. W pracach Jamesa, Cooleya czy ­Meada termin „tożsamość” pojawiał się rzadko i nie jest ujmowany w sposób, w jaki będzie badany od lat 50. XX wieku69. Autorzy, wskazując jednak na kategorię jaźni i kładąc nacisk na jej społeczną konstrukcję, stworzyli podstawy pod rozwój badań nad tożsamością rozumianą jako część jaźni czy też koncepcji–siebie:

(…) centralnym punktem koncepcji–siebie jest tożsamość, tj. zgeneralizowana pozycja w społeczeństwie wyprowadzana z jej statusów w grupach, których jest członkiem, ról, które wynikają z tych statusów i kategorii społecznych, których przypisanie sobie jest następstwem członkostwa w grupach70.

Powyższa definicja zwraca uwagę na związek tożsamości z rolami, które wpływają na jej kształtowanie. Jeszcze dalej pójdzie w interpretacji związku tożsamości i roli u interakcjonistów Elżbieta Hałas, twierdząc, że obu pojęć nie da się rozdzielić71. Można również dostrzec, że na gruncie socjologii zwraca się przede wszystkim uwagę na wpływ ról społecznych, w szczególności ról oczekiwanych, na formowanie tożsamości podmiotu, co potwierdza założenie o znaczeniu relacji społecznych na kształtowanie podmiotowości72.

Jednym z założeń teorii tożsamości rozwijanej w nurcie strukturalnego interakcjonizmu symbolicznego, m.in. przez Sheldona Strykera, będzie twierdzenie, iż podmiot posiada wiele tożsamości wynikających z zajmowanych pozycji i realizowanych ról, wykształcanych w zróżnicowanych procesach interakcji tworzących skomplikowaną strukturę powiązań73. Dla Strykera tożsamości stanowiły schematy kognitywne pozwalające zdefiniować sytuację podmiotu. Teoria tożsamości zaproponowana przez amerykańskiego badacza, oprócz ścisłego powiązania tożsamości z rolami oraz wielości tożsamości posiadanych przez podmioty, zakładała także hierarchię ważności tożsamości. Wpływ na to, które tożsamości znajdowały się wysoko w hierarchii, miało zobowiązanie wobec tożsamości-roli zdefiniowane jako „stopień, w jakim relacje danej osoby z grupami innych zależą od bycia określonym rodzajem osoby, czyli zajmowaniem określonej pozycji w zorganizowanej strukturze relacji i pełnieniem określonej roli”74. Nawiązanie relacji z innym podmiotem wiąże się z przyjęciem pewnej tożsamości poprzez realizację określonej roli oraz przyjęcie danego statusu. Stryker, poszukując odpowiedzi na pytanie o to, co wpływa na wybór określonego zachowania rozumianego jako realizacja roli (w sytuacji, gdy wybór ról jest możliwy), doszedł do wniosku, że poziom zobowiązania kształtuje ważność tożsamości, która z kolei kształtuje zachowanie wynikające z wyboru określonej roli.

Koncepcja zobowiązania znajduje zastosowanie w analizie ról międzynarodowych państw, pozwalając uwzględnić znaczenie przypisywane poszczególnym partnerom i ich wpływ na promocję określonych tożsamości, jak również wybór ról. W dyskursie brazylijskich prezydentów zależność ta jest bardzo wyraźna – po 2003 roku przywódcy Brazylii przypisali duże znaczenie bliskim relacjom z państwami rozwijającymi się, co wpłynęło na mocniejsze akcentowanie wizerunku Brazylii jako partnera. Taka identyfikacja tożsamości została następnie wyrażona realizacją ról donatora, koalicjanta państw Południa czy też mediatora.

Problematyka tożsamości komplikuje się jednak w przypadku analizy państw i tożsamości narodowej. Wielu badaczy nauk społecznych odmawia bowiem podmiotowi zbiorowemu, pozbawionemu psychicznego organu samowiedzy, tożsamości, wskazując, iż mamy w tym przypadku do czynienia ze stereotypem, fikcją heurystyczną lub hipostazą75. Socjologowie zwracają w szczególności uwagę na kwestię wykorzystywania konstruktów wytwarzanych w praktykach symbolicznych, jakimi są tożsamości, dla celów ideologicznych76. Stojąc na stanowisku indywidualizmu ontologicznego, wskazują, że możliwe jest badanie tożsamości narodowej jednostek, bądź mówienie o identyfikacji jednostek ze wspólnotą wyobrażoną, jaką jest naród77. Szczególną rolę w kształtowaniu i wyrażaniu tożsamości narodowej, definiowanej przykładowo jako „ogół tekstów kultury narodowej”78, przypisują elitom politycznym i intelektualnym danego państwa.

Odmienny pogląd prezentują natomiast badacze, którzy wskazują na możliwość orzekania o zbiorowym wymiarze tożsamości narodowej. Jej nosicielami są jednostki, jednak tożsamość narodowa nie jest redukowalna do zbioru tożsamości jednostek. Jeżeli tożsamości indywidualne konstruowane są pod wpływem socjokulturowych praktyk i wzorów wywołujących w jednostkach poczucie przynależności do pewnej wspólnoty, której przypisywana będzie podzielana przez innych członków wspólnoty tożsamość zbiorowa, to kategoria tej tożsamości zbiorowej powinna być istotna i badana, gdyż wywoływać będzie społeczne skutki79. Założenie, że warto i należy badać tożsamości zbiorowe, bliskie jest badaczom stojącym na stanowisku metodologicznego konstruktywizmu.

Konstruktywistyczne analizy tożsamości sprzeciwiają się ponadto ujmowaniu tego zjawiska jako danego, stałego i niepodlegającego znaczącym zmianom, co prowadzi do reifikacji tożsamości. Tożsamość jest procesem nieustannej konstrukcji, negocjowania znaczeń przypisywanych sobie i innym. W szczególności nowoczesna tożsamość „ujmowana jest w kategoriach procesualnych, dialogicznych i narracyjnych, co oznacza, że jest ona zmienna”80. Podejmując się identyfikacji treści tożsamości, kładziony jest nacisk na ich osadzenie w danym momencie historycznym oraz na dynamikę procesu stojącego za konstrukcją określonego obrazu tożsamości.

Na rozumienie tożsamości w badaniach konstruktywistycznych rzutuje również modernistyczne ujęcie tożsamości narodowej – powstanie narodu wiąże się z epoką nowoczesności. Tożsamość jest więc pojęciem ściśle powiązanym z państwem i w szczególności z polityczno-kulturalnymi elitami państwowymi, odpowiadającymi za konstruowanie tożsamości narodowej dla określonych celów i interesów politycznych81. W modelu konstruktywistycznym tożsamości narodowe kształtowane są dla różnych celów. Jako cele wskazać można dążenie do podtrzymania mechanizmów władzy państwowej, wytwarzanie poczucia przynależności obywateli do określonego państwa narodowego poprzez tworzenie mitów założycielskich i szczególnych wartości łączących obywateli. Celem może być również legitymizacja prowadzonej polityki zagranicznej oraz akceptacja lokacji ról międzynarodowych państwa, wiążąca się z identyfikacją miejsca należnego państwu – statusu, do którego dąży.

W kontekście brazylijskiej polityki zagranicznej można mówić o wykorzystywaniu pewnych zakorzenionych w brazylijskiej kulturze obrazów w celu ich reinterpretowania wraz z nadawaniem nowych znaczeń przeszłości. Zabiegi te, służące modyfikacji tożsamości narodowej, dostrzegalne są w praktykach dyskursywnych administracji publicznej po 2003 roku. W rozdziałach drugiej części wraz z analizą trzech ról międzynarodowych państwa wyodrębnione zostaną przykłady modyfikacji znaczenia brazylijskiej przynależności do globalnego Południa, wykorzystania rasy i historii niewolnictwa do stworzenia alternatywnej wizji relacji Brazylii z Afryką czy diaspory arabskiej i żydowskiej do przedstawienia wizji bliskości kulturowej łączącej Brazylię z Bliskim Wschodem. Te przykłady zachodzącego procesu interpretacji tożsamości narodowej pozwolą zrozumieć jej wpływ na wybór i realizację ról międzynarodowych państwa.

1.2.1. Wspólnota polityki zagranicznej jako wspólnota epistemiczna

Konstruktywistyczne badania nad tożsamością przypisują elitom państwowym wpływ na proces kształtowania tożsamości narodowej, wydobywania znaczeń z przeszłości oraz wskazywania na szczególne cechy danej wspólnoty i jej odrębności od innych wspólnot narodowych. Warto przy tym pamiętać, że zbiór opinii elit intelektualnych państwa nie tylko przyczynia się do kształtowania tożsamości narodowej. Podejmuje się również wysiłku identyfikacji i interpretacji pewnego spontanicznie wytwarzanego, kulturowego „rdzenia identyfikacyjnego”, a więc wskazania na ważne dla wspólnoty normy i wartości82. W przypadku Brazylii zwrot ku elitom intelektualnym wydaje się szczególnie uzasadniony. Współczesne debaty dotyczące polityki zagranicznej państwa odbywają się w wąskim gronie elit, nazwanym przez Amaury’ego de Souzę wspólnotą polityki zagranicznej. W jej skład wchodzą reprezentanci świata polityki, w tym czołowi brazylijscy dyplomaci na czele z szefami resortu spraw zagranicznych, doradcy prezydenccy, członkowie parlamentarnych komisji spraw zagranicznych, przedstawiciele świata akademickiego, mediów, środowisk biznesowych czy przewodniczący związków zawodowych83. Nie ulega bowiem wątpliwości, że zainteresowanie szerszego grona obywateli brazylijskich polityką zagraniczną państwa jest niewielkie84. Wyniki badania de Souzy wskazujące obszary i kierunki działań międzynarodowych Brazylii zidentyfikowane przez wspólnotę polityki zagranicznej zostaną uwzględnione w niniejszej pracy przy analizie źródeł ról Brazylii przedstawiającej kształtowanie się koncepcji roli. Jednocześnie należy podkreślić, że wspólnota polityki zagranicznej, do jakiej odnoszę się w tej pracy, różnić się będzie składem od grupy wyodrębnionej przez Amaury’ego de Souzę85. Zawężenie i selektywność przy wyodrębnieniu wspólnoty polityki zagranicznej wynika przede wszystkim z zakresu tematycznego pracy – poszukiwania wspólnoty odnoszącej się do realizowanych ról budującego koalicje, mediatora oraz partnera rozwojowego. Ponadto, z uwagi na szczególny charakter zagadnienia stanowiącego przedmiot analizy wspólnoty polityki zagranicznej – tożsamości – konieczne staje się diachroniczne ujęcie wspólnoty, uwzględniające również dorobek brazylijskich myślicieli przełomu XIX i XX wieku. Ich prace, tworząc narracje nadające sens istnieniu państwa brazylijskiego oraz „tłumaczące brazylijskość”, stanowią kanon znany osobom zainteresowanym zagadnieniem tożsamości narodowej i miejsca Brazylii w świecie.

Wspólnota polityki zagranicznej bliska jest koncepcji wspólnoty epistemicznej. Pojęcie to zostało spopularyzowane na gruncie stosunków międzynarodowych po publikacji specjalnego numeru „International Organization” w 1992 roku. We wstępie Peter Haas zaproponował definicję wspólnoty epistemicznej jako sieci ekspertów posiadających wyspecjalizowaną wiedzę, wykorzystywaną do wyznaczenia celów i interesów państwa86. Haas wskazał na cztery cechy, które powinna posiadać grupa ekspertów, aby mogła być uznana za wspólnotę epistemiczną: wspólny zestaw przekonań normatywnych, wspólny zestaw przekonań na temat sposobu wyjaśniania zjawisk, ich przyczyn i powiązań między zjawiskami, decyzjami a skutkami decyzji, wspólne pojęcia ważności, pozwalające wartościować wiedzę oraz wspólne polityczne zadanie87. Dokładna analiza, w jakim stopniu wyodrębniona wspólnota polityki zagranicznej Brazylii spełnia wszystkie kryteria, pozostaje kwestią otwartą. O ile bowiem dla Haasa wspólnota epistemiczna była „elitą wiedzy”, bardziej stosowne wydaje się określenie brazylijskiej wspólnoty jako „elity refleksji”. Jednocześnie odmienna klasyfikacja wspólnoty polityki zagranicznej, przykładowo jako wspólnoty interpretacji88, nie oddaje specyfiki i działalności tej grupy, która oprócz interpretacji dotychczasowego dorobku poświęconego tożsamości narodowej, wnosi również nowe koncepcje i poglądy na temat m.in. miejsca Brazylii w świecie89.

Poważniejszych wątpliwości może dostarczyć również kwestia rodzaju ekspertów tworzących brazylijską wspólnotę – pisarzy, dziennikarzy, dyplomatów, przedstawicieli rządu, socjologów i antropologów. Mimo uwagi Haasa, że wspólnota epistemiczna nie musi odnosić się jedynie do reprezentantów nauk ścisłych, prace z lat 90. XX wieku, badające wpływ wspólnot epistemicznych na zakaz emisji freonów, debaty na temat polityki atomowej państw czy zmian klimatycznych, doprowadziły do kojarzenia kategorii wspólnot epistemicznych z wąską grupą naukowców. W artykule analizującym stan badań nad tymi wspólnotami dwie dekady po przedstawieniu koncepcji Haasa Mai’a Davis Cross wskazuje na konieczność rewizji takiego ujęcia. Autorka podkreśla, że zarówno John Ruggie, który wprowadził termin wspólnoty epistemicznej do analizy relacji międzynarodowych90, jak też Peter Haas w późniejszej publikacji91 podkreślali, że wiedza stanowiąca źródło autorytetu wspólnoty epistemicznej musi być społecznie uznana92. Kwestia jej zgodności z obiektywną rzeczywistością nie ma większego znaczenia. Warto podkreślić, że Ruggie, wprowadzając pojęcie wspólnoty epistemicznej, wykorzystał koncepcję episteme Michela Foucaulta wyrażającą dominujący sposób postrzegania rzeczywistości społecznej i decydującą o tym, co będzie akceptowane jako prawdziwe93. Takie rozumienie wytwarzanej wiedzy przemawia na korzyść uznania wspólnoty polityki zagranicznej, która nadając kierunek debacie nad rozumieniem brazylijskości, kształtuje ramy akceptowalnego dyskursu, za wspólnotę epistemiczną.

Na zakończenie należy podkreślić, że mimo powiązań istniejących między członkami wspólnoty polityki zagranicznej – wspólnej kultury, celu, powiązanych dziedzin wiedzy i zawodów – wyodrębniona grupa powinna być traktowana jako słaba wspólnota epistemiczna. Uwzględnienie stopnia powiązań między członkami wspólnoty i jej pozycji względem innych grup aktorów państwowych postulowała Mai’a Davis Cross. Badaczka proponowała, aby do analizy stopnia spójności grupy wziąć pod uwagę takie kwestie jak wspólne ścieżki kariery zawodowej, częstotliwość spotkań, podzielanie norm zawodowych oraz wspólna kultura, twierdząc, że im spójniejsze wspólnoty, tym większe będzie ich oddziaływanie na proces podejmowania decyzji94. Stopień spójności brazylijskiej wspólnoty polityki zagranicznej pozostaje ograniczony. Wynika to m.in. z jej licznego składu, w porównaniu z niewielkim składem grup postulowanym przez Petera Haasa, czy też uwzględnienia zarówno przedstawicieli rządu, dziennikarzy, jak też reprezentantów środowisk akademickich. Mimo powiązań między tymi grupami będą one słabsze niż w przypadku grupy składającej się wyłącznie z dyplomatów czy politologów. Z tego względu warto zaznaczyć, że wspólnota polityki zagranicznej oddziałuje na decydentów zarówno bezpośrednio, poprzez kontakty osobiste, jak i pośrednio. Wpływ pośredni, jeśli nawet nie przyczynia się do podjęcia określonej decyzji przez prezydentów Lulę da Silvę czy Dilmę Rousseff, wpływa na identyfikację interesów narodowych i preferencji państwa.

1.3. Role w stosunkach międzynarodowych

Od lat 70. XX wieku teoria ról znajduje zastosowanie wśród badaczy analizujących stosunki międzynarodowe. Zainteresowanie koncepcją roli ewoluowało na przestrzeni kolejnych dekad. O ile w latach 70. XX wieku wielu badaczy eksplorowało możliwości teorii ról, czego wyrazem była wydana w 1987 roku praca pod redakcją Stephena G. Walkera, w następnych dwóch dekadach nastąpił spadek liczby publikacji poświęconych rolom państw. Na lekceważenie koncepcji roli przez nauki o polityce wskazał w 1997 roku Philippe Le Prestre w pracy stanowiącej próbę rehabilitacji tej teorii. Francuski badacz dążył w szczególności do wskazania użyteczności kategorii roli do analizy zmian zachowań państw wywołanych przeobrażeniami systemowymi. Od początku nowego tysiąclecia teoria ról ponownie zaczyna wzbudzać wzrastające zainteresowanie badaczy, w szczególności tych, którzy analizują rzeczywistość międzynarodową przez pryzmat konstruktywizmu.

Przedstawione w dalszej części rozdziału wnioski z dotychczasowych badań ról międzynarodowych państw nie wyczerpują analizy tego zagadnienia, lecz stanowią próbę przedstawienia ważniejszych prac i koncepcji bazujących na teorii ról w naukach o polityce, a także badań, które służyły jako drogowskazy w analizie ról międzynarodowych Brazylii.

Kalevi Holsti w 1970 roku na łamach „International Studies Quarterly” przedstawił wyniki swoich badań, opartych na analizie wybranego zbioru przemówień z lat 1965–1967 najwyższych przedstawicieli 71 państw, odpowiedzialnych za kierowanie polityką zagraniczną95. Holsti badał role empiryczno-indukcyjnie: wyodrębnił koncepcje ról na podstawie jakościowej analizy treści przywódców państw. Następnie pogrupował zgromadzony materiał empiryczny, uzyskując w efekcie 17 typów ról międzynarodowych96. Propozycja Holstiego wymieniała takie typy jak bastion rewolucji-wyzwoliciel, przywódca regionalny, aktywny niezależny, agent antyimperialistyczny, mediator-integrator, pomost czy wspierający rozwój innych państw97. Holsti wyróżnił również trzy deklarowane role międzynarodowe Brazylii: uczestnika podsystemu regionalnego, niezależną oraz budowniczego własnego potencjału98. Pomimo upływu czasu część z proponowanych ról nadal pozostaje aktualnych, przykładowo mediator-integrator czy wspierający rozwój innych państw. Holstiemu znane były różne ujęcia ról społecznych w psychologii, antropologii czy socjologii i wykorzystał je w swoim artykule dla wyodrębnienia trzech rodzajów ról. Role w ujęciu normatywnym wyodrębnił jako role oczekiwane, zachowania stanowiące przedmiot zainteresowania pragmatycznego rozumienia roli określił jako role realizowane, percepcje zaś, wartości i postawy decydujące o tym, jakie role przypisuje sobie podmiot państwowy, nazwał koncepcjami ról. Wskazał, że koncepcje są tożsame z rolami deklarowanymi przez państwo.

Holsti stawiał w centrum uwagi pojęcie narodowych koncepcji ról: „własnych definicji decydentów politycznych na temat decyzji, zobowiązań, zasad oraz akcji, jakie są odpowiednie dla ich państwa, oraz funkcji, jakie państwo powinno w sposób ciągły pełnić w systemie międzynarodowym”99. Położył nacisk na znaczenie koncepcji osób kierujących polityką zagraniczną państwa. Ziemowit Jacek Pietraś wyraził jednak zastrzeżenie wobec twierdzenia Holstiego, że to role deklarowane pozwalają rozpoznać koncepcje roli. Polski badacz zwrócił bowiem uwagę, że role deklarowane nie muszą być spójne z rolami rzeczywiście wybranymi przez państwo100. Ponadto decydenci celowo mogą, kierując się względami praktycznymi, deklarować inne role państwa od tych rzeczywiście wybieranych i bliskich ich koncepcjom roli. Pietraś sugeruje, że określenie narodowych koncepcji roli danego państwa wymaga przeprowadzenia analizy porównawczej ról deklarowanych przez państwo z rolami rzeczywistymi, które państwo będzie realizować101. Warto również dodać, że narodowe koncepcje roli są zmienną zależną znaczącej części badań poświęconych realizowanym między­narodowym rolom państw102.

Holsti odniósł się w swojej publikacji do wczesnych interakcjonistów symbolicznych, m.in. George’a Herberta Meada, analizujących wpływ alter na kształtowanie się koncepcji ego. Jako przedmiot zainteresowania badacza stosunków międzynarodowych uznał natomiast przede wszystkim koncepcje ról. Taki wybór wydawał się słuszny z uwagi na suwerenność, formalną równość państw i specyfikę poliarchicznego systemu między­narodowego103. Przesądzały one o różnicy między jednostką w społeczeństwie a państwem w systemie międzynarodowym. Holsti ujawniał także swoje realistyczne stanowisko badawcze, wskazując na bardzo ograniczony wpływ instytucji międzynarodowych i światowej opinii publicznej na realizację ról czy własne koncepcje wobec ról104. Bez względu na podejście badawcze można zresztą zgodzić się z tym założeniem: możliwość interpretacji i wyboru ról jest znacznie bardziej swobodna na poziomie stosunków międzynarodowych, niż ma to miejsce w przypadku analizy ról członków społeczeństwa w danym państwie.

Pomimo nawiązań do przedstawicieli nauk społecznych zajmujących się kwestią roli społecznej, Holsti ograniczył się do uwzględnienia ich dorobku przede wszystkim do budowy własnej definicji roli. Holsti postrzegał role jako swego rodzaju drogowskazy umożliwiające badaczowi lokalizację danego państwa w strukturze systemu międzynarodowego, jego rozumienie roli bliskie jest ujęciu funkcjonalno-strukturalnemu. Amerykański badacz zasygnalizował również potrzebę badania źródeł ról, odnosząc się tym samym do zagadnienia ich wewnętrznych i zewnętrznych wyznaczników105. Nie ustosunkował się natomiast do procesu powstawania ról, ich kształtowania i modyfikacji. Role ujął w sposób statyczny jako dane powstałe wskutek pewnego ciągu przyczynowo-skutkowego, nie zaś złożonych procesów związanych z wewnątrzpaństwową percepcją funkcji i pozycji państwa czy jego zasobów. Badacz nie uwzględnił również możliwości wykorzystania takich kategorii jak dystans do roli lub społecznych teorii konfliktu ról na gruncie nauk politycznych.

Wraz z artykułem Holstiego na łamach tego samego numeru „International Studies Quarterly” ukazał się komentarz do jego publikacji. Carl W. Backman również dostrzegał potencjał teorii ról na polu analizy polityki zagranicznej państwa. Nawiązał do problematyki interakcji oraz wzajemnego uwarunkowania osobowości i ról wykonywanych przez podmiot106. Zdaniem badacza zastosowanie zbliżonej analizy było przekładalne na poziom państwa funkcjonującego w strukturze międzynarodowej. Backman zwrócił także uwagę na powiązanie zagadnienia roli z kwestią dynamiki relacji państw, nawiązując do właściwości wzajemności ról oraz procesu obsadzania w roli. Dla Backmana obsadzanie w roli stanowiło strategię polityki zagranicznej, która powinna zostać poddana weryfikacji w empirycznych badaniach. Backman zwrócił również uwagę na analizę konfliktów ról i ich następstw dla relacji między państwami. Większą wagę przypisał także oczekiwaniom innych państw. Podkreślił, że mają one wpływ zarówno na wybór roli, jak też na sposób jej realizacji, a wpływ ten ujawnia się w toku interakcji międzypaństwowych. W krótkim artykule Backmanowi udało się sięgnąć głębiej do teorii ról, konfliktów ról czy ograniczeń roli i zasygnalizować wart weryfikacji potencjał, jaki szereg pojęć i propozycji teoretycznych socjologów czy psychologów społecznych mógł wnieść do analizy i zrozumienia polityki zagranicznej państwa. Cenne uwagi amerykańskiego badacza przedstawione w 1970 roku w ciągu następnych lat były jednak przeważnie pomijane przez środowisko badaczy stosunków między­narodowych. Za punkt odniesienia uznali oni przede wszystkim artykuł Holstiego z 1970 roku.

Od lat 70. XX wieku teorię ról na gruncie nauk politycznych rozwijała Naomi Bailin Wish107. Amerykańską badaczkę interesowały zasoby państwa wskazane jako źródła narodowych koncepcji roli oraz procesy kognitywne elit politycznych, kształtujących politykę zagraniczną danego kraju108. Wish wskazała również na konieczność weryfikacji, czy odpowiednim koncepcjom roli odpowiadały stosowne zachowania. Proponując własną klasyfikację ról oraz klasyfikując zewnętrzną działalność państwa w oparciu o cztery zmienne (aktywności w stosunkach międzynarodowych, wrogości, niezależności działań oraz zaangażowania zasobów), Wish poszła o krok dalej od Holstiego. Dążyła do weryfikacji zależności między zasobami, koncepcjami oraz działaniami państwa w oparciu o metody statystyczne. Jej wyniki potwierdzały postulowane przez teoretyków ról zależności.

Po metody statystyczne dla potwierdzenia szeregu prawidłowości między badanymi zmiennymi odnoszącymi się do kategorii roli międzynarodowej państwa sięgał również Stephen G. Walker. Amerykański politolog wskazany został jako badacz, który wniósł największy wkład do rozwoju teorii ról na gruncie nauk politycznych, dążąc do wykazania walorów opisowych, organizacyjnych, metodologicznych oraz predyktywnych teorii ról109. Walker do wyodrębnienia ról międzynarodowych zastosował metodę dedukcyjno-empiryczną. Po teoretycznym wyodrębnieniu ról w drodze dedukcji zaproponował przewartościowanie dokonanych przez poprzedników badań empirycznych110. Ponadto zredagował publikację stanowiącą pierwszą istotną próbę kompilacji najważniejszych tekstów prezentujących zagadnienia teoretyczne oraz wnioski z badań związanych z teorią ról. Walker wykazał się elastycznością oraz otwartością, badając zagadnienie ról międzynarodowych – poszukiwał możliwości łączenia teorii ról z innymi teoriami w celu wyjaśniania zachowania państw w systemie międzynarodowym. Reprezentując realistyczne podejście badawcze, autor podjął się omówienia wpływu norm kulturowych, zmiennych decydujących o obrazach na temat funkcji państwa, na zachowania państwa. Pietraś zwrócił uwagę, że o ile badanie roli wiązało się z określonym stanowiskiem badawczym – realistycznym, systemowym lub behawioralnym – Walker podejmował się badania ról w sposób łączący te podejścia, wykorzystując zarówno metody ilościowe i jakościowe, jak i teoretyczne i empiryczne111.

W Polsce propagatorem wykorzystania teorii ról do badania zachowań państw w systemie międzynarodowym był przede wszystkim Ziemowit Jacek Pietraś112. Określił on rolę międzynarodową jako „spójny system wybranych przez państwo działań w stosunkach zewnętrznych”113. Obok wielu analiz poświęconych rozważaniom teoretycznym nad kategorią roli, problematyce źródeł roli oraz konfliktów ról, badacz zastosował teorię do analizy polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej, aplikując kategorie teoretyczne w badaniu rzeczywistości empirycznej114. Pietraś podkreślał walory metodologiczne tej teorii. Dzięki pełnieniu funkcji „pomostu” pozwalającego łączyć różne poziomy analizy: jednostki, państwa oraz systemu, teoria ról umożliwiała zniesienie dychotomii w naukach politycznych, z wyraźnie oddzielonymi analizą polityki zagranicznej oraz analizą stosunków międzynarodowych, czyli analizą systemową115. Pietraś zaproponował ponadto kryteria klasyfikacji ról międzynarodowych, uwzględniające kryterium podmiotowe, przedmiotowe, hierarchiczności, przestrzennego zakresu roli czy stosunku do rzeczywistości116.

Interesującą typologię ról międzynarodowych w oparciu o kryterium aksjologiczne zaproponował Czesław Maj117. Dla badacza przyjęcie za kryterium typologii ról wartości oraz ideologii pozwala zrozumieć dynamikę ról ulegających przekształceniom pod wpływem zmian koncepcji ideologicznych czy przewartościowania aksjomatów w danym państwie. Justyna Zając analizowała natomiast zagadnienie efektywności roli wiążącej się z osiąganiem celów danego aktora państwowego. Efektywność roli badaczka weryfikowała, zestawiając ze sobą role deklarowane, realizowane oraz oczekiwane od państwa, wskazując, że efektywność wymagała spójności tych trzech kategorii ról118.

Zagadnienie konfliktu ról spotkało się z zainteresowaniem badaczy na gruncie nauk politycznych, w tym badaczy polskich. Dostrzec jednak można, że w ograniczonym zakresie zwrócili się w stronę koncepcji i teorii konfliktów ról wypracowanych na gruncie pokrewnych nauk społecznych. Omawiając to zagadnienie, Pietraś podzielił konflikty na konflikty wewnątrz roli, powstałe wskutek odmiennej interpretacji treści roli przez różne grupy społeczne w państwie, konflikty między kilkoma rolami realizowanymi przez dane państwo oraz konflikty między rolami narzucanymi państwu przez społeczność międzynarodową i wybieranymi przez aktora państwowego. Wymieniał również podstawowe strategie zarządzania konfliktem ról119.

Uwaga badaczy analizujących problematykę ról międzynarodowych państw zwraca się również w stronę źródeł tych ról. Wyznaczniki, atrybuty, czynniki czy też determinanty ról międzynarodowych w większości opracowań poruszających to zagadnienie dzielą się na wewnętrzne i zewnętrzne. Dostrzec można, że w znacznym stopniu pokrywają się z wyznacznikami polityki zagranicznej państwa. Analiza źródeł ról jest ukierunkowana przez podejście badawcze. Inne czynniki wskazywane będą jako kluczowe przez realistę strukturalnego, behawiorystę, przedstawiciela szkoły liberalnej, a jeszcze inne przez konstruktywistę. Dla przedstawicieli realizmu strukturalnego będzie to przede wszystkim czynnik zewnętrzny – struktura systemu międzynarodowego, która warunkować będzie zasady gry, w połączeniu z rozkładem potęgi w systemie. Potęga państwa wiązać się będzie ponadto z czynnikami wewnętrznymi: powierzchnią państwa, liczbą ludności, zasobami naturalnymi, siłą militarną, zapleczem technologicznym, potęgą gospodarczą mierzoną przede wszystkim wskaźnikiem PKB120. Przedstawiciele ujęcia behawioralnego będą akcentować szczególny związek ról deklarowanych i realizowanych przez państwo z predyspozycjami osobistymi decydentów. Natomiast reprezentanci konstruktywizmu wskażą na znaczenie tożsamości dla konstruowania ról społecznych, zwracając uwagę, że pozycja państwa w strukturze systemu międzynarodowego, charakter relacji z partnerami ról oraz zasoby państwa warunkowane będą społecznie nadawanymi znaczeniami, wytwarzanymi w procesach wewnątrzpaństwowych oraz zewnętrznych, międzynarodowych.

Tabela 1.1. Wyznaczniki ról międzynarodowych państwa

Wewnętrzne

Materialno-społeczne

potencjał gospodarczy, militarny, naukowo-techniczny – określają siłę państwa (mierzone m.in. poziomem PKB, PKB per capita, udziałem wydatków militarnych w dochodzie narodowym, poziomem produkcji itd.)

Aksjologiczne

dominująca ideologia, podzielane i akceptowane wartości polityczne, historia, kultura i tradycja, religia, opinia publiczna (wyznaczają pożądany w państwie stan środowiska międzynarodowego, charakter relacji z innymi uczestnikami systemu i formy udziału państwa w systemie międzynarodowym)

Demograficzne

liczba ludności, gęstość zaludnienia, dynamika przyrostu naturalnego, struktura wiekowa i etniczna

Geopolityczne

powierzchnia państwa, charakter granic, ukształtowanie terenu, zasoby surowcowe, infrastruktura komunikacyjna, położenie polityczne i strategiczne

Subiektywne

percepcja rzeczywistości międzynarodowej dokonywana przez różne grupy: poszczególnych, głównych decydentów, ośrodek decyzyjny, partie polityczne, opinię publiczną, dane grupy społeczne – charakter świadomościowy

Zewnętrzne

Strukturalne

struktura systemu międzynarodowego w danym momencie historycznym (m.in. biegunowość systemu międzynarodowego, istnienie bloków militarnych i gospodarczych, przyjęte normy prawa międzynarodowego itd.)

Funkcjonalne

sposób funkcjonowania systemu międzynarodowego, trendy ewolucji systemu międzynarodowego

Podmiotowo-strukturalne

międzynarodowe zobowiązania państwa wynikające z faktu uczestniczenia w systemie międzynarodowym, w tym w blokach militarnych, gospodarczych, zawartych umowach międzynarodowych itd.

Podmiotowo-funkcjonalne

reakcja państwa na subiektywnie postrzegany istniejący i prognozowany stan stosunków międzynarodowych

Wyznaczniki potencjału politycznego

autorytet państwa – percepcja państwa, jego międzynarodowej pozycji i funkcji, dokonywana przez innych uczestników systemu międzynarodowego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Z.J. Pietraś, Polityka zagraniczna państwa, w: Współczesne stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997, s. 56–60; K. Holsti, National Role Conceptions in the Study of Foreign Policy,dz. cyt., s. 246.

Pomimo walorów teorii ról, na jakie zwracali uwagę autorzy w latach 70. oraz 80. XX wieku: możliwości łączenia różnych poziomów analizy czy badania dynamiki powiązań państwa i systemu międzynarodowego, spadek zainteresowania teorią ról międzynarodowych był szczególnie wyraźny w latach 90. XX wieku. Badacze omawiający wielkie przekształcenia systemowe tego okresu nie oparli analiz na teorii ról. Można zgodzić się z opinią Camerona Thiesa, że to, co stanowiło o atrakcyjności teorii ról, jednocześnie przesądziło o ich niedostatecznym wykorzystaniu – bogactwo pojęciowe czy możliwość operowania na różnych poziomach analizy mogły stwarzać wrażenie niewystarczającej precyzji tego narzędzia121. Wyjątek stanowiła przede wszystkim praca Jamesa Rosenaua, który zastosował role do analizy przekształcającego się gwałtownie i coraz bardziej złożonego systemu międzynarodowego, przechodzącego przez okres „turbulencji”122.

Oceny dynamiki modyfikujących się działań międzynarodowych państw i ich sprzężenia z przeobrażającym się systemem międzynarodowym z zastosowaniem kategorii roli podjął się natomiast Philipe Le Prestre, redaktor pracy Role Quests in the Post-Cold War Era: Foreign Policies in Transition123. W publikacji autorzy dokonali identyfikacji przekształcających się ról państw w dobie wielkich transformacji. Zmiany ról analizowane w publikacji były powodowane przekształceniami systemu, ale też przyczyniały się do dalszych zmian systemowych. Role Quests in the Post-Cold War Era stanowiło zapowiedź nowego ujęcia ról międzynarodowych, ponieważ we wszystkich tekstach zawartych w publikacji, jako źródła roli równie istotne w procesie formułowania ról wskazywano na potęgę oraz tożsamość.

1.3.1. Role międzynarodowe w ujęciu konstruktywistycznym