Lektorzy języka angielskiego w międzywojniu ebook

Podziękowania

Pragnę w tym miejscu złożyć serdeczne wyrazy podziękowania osobom, które okazały mi pomoc w trakcie przygotowywania monografii. Jest ich znacznie więcej, niż mogę wymienić.

Jestem bardzo wdzięczna Recenzentkom, prof. dr hab. Hannie Komorowskiej (Uniwersytet SWPS) oraz prof. dr hab. Elżbiecie Mańczak-Wohlfeld (UJ), za wnikliwe uwagi oraz cenne sugestie, które wpłynęły na ostateczny kształt książki.

Dr hab. Barbara Polityńska-Lewko, dyrektor Clifford and Mary Corbridge Trust (Uniwersytet w Cambridge), sfinansowała moją kwerendę w Wielkiej Brytanii w 2018 r., dzięki której mogłam skorzystać z brytyjskich zasobów archiwalnych.

Potomkom trojga lektorów: Eugenii Chmarze1, Hannie Grabińskiej2 i śp. Konradowi Studnickiemu-Gizbertowi3 zawdzięczam informacje i dokumenty z archiwów rodzinnych. Współpraca z nimi była dla mnie ważnym źródłem wiedzy.

Dr. hab. Tomaszowi Pudłockiemu, prof. UJ i dr. Adamowi Podsiadłemu jestem zobowiązana za przydatne materiały oraz inspirującą korespondencję, dr. Pawłowi Tanewskiemu (SGH) – za pomoc w ustaleniu faktów z życia Kathleen O’Donoghue-Herman, dr. Andrzejowi Prinke (uprzednio Archiwum PAN w Poznaniu) – za zbiory dotyczące Bernarda W.A. Masseya, prof. Skaidrīte Kalvāne (siostrze Klārze, PIJ) (RARZI) – za materiały z łotewskiego okresu życia Anastazji Gruzińskiej, siostrze Otīliji Kovaļevskiej, służce NMP Niepokalanej z Rygi – za przetłumaczenie łotewskich fragmentów na język polski, a Leonidowi Lewtowowi (Энциклопедия Петришуле) – za źródła odnoszące się do zatrudnienia Gruzińskiej w Piotrogrodzie.

Dr Iwonie Kordze i Małgorzacie Skrodzki (JPIA) dziękuję za wysiłek włożony w wyszukiwanie materiałów archiwalnych, prof. dr hab. Arlecie Adamskiej-Sałaciak (UAM) – za ocenę rozdziału o lektorach poznańskich, Małgorzacie Laczek (Politechnika Świętokrzyska), lektorce języka angielskiego – za wszystkie sugestie w odniesieniu do zawartości językowej monografii, Piotrowi Laczkowi – za sfotografowanie rękopisów z BN, Maciejowi Podhajeckiemu – za przygotowanie skanów do druku, a Wojciechowi Podhajeckiemu – za wielogodzinne dyskusje nad merytoryczną stroną książki.

Wiele osób, w tym prof. dr hab. Maciej Żukowski (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań), dr hab. Tomasz Pudłocki, prof. UJ (Archiwum Nauki PAU i PAN), dr Norbert Delestowicz (PTPN), Anna Domalanus (AUAM), Hannah Gibson (King’s College London), Ben Stanley-Butcher (Kresen Kernow), Stephanie Rousseau (Dublin City Library and Archive), Katarzyna Woźniak (Biblioteka Kórnicka PAN), Marzena Kruk (Archiwum IPN) i Irina Jermiłowa (Музей Истории Петришуле), wyraziło w imieniu swoich instytucji zgodę na publikację fotografii. Zgodę na wykorzystanie fotografii otrzymałam także od osób prywatnych.

Chciałabym również podziękować pracownikom uniwersytetów, archiwów, muzeów, bibliotek i innych jednostek, z którymi kontaktowałam się w trudnym okresie pandemii COVID-19. Są wśród nich: Marek Pawelec (AUKUL), dr Anna Kryszak (PTPN), dr Jarosław Matysiak i Michał Boksa (Archiwum PAN, Poznań), Anna Domalanus, Sebastian Wytrzyszczak i Dominik Pawlik (AUAM), Marta Syrzistie i Łukasz Kaczmarowski (Muzeum Fryderyka Chopina), Lian Geuns (Archiwum Gminy Roermond), Monica Crump i dr Barry ­Houlihan (NUI), prof. Bożena Leven (PIASA), dr Artur Wierzbicki i Małgorzata Wstawska-Wróbel (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań), Robert Winckworth (UCL), Richard Brass (West Yorkshire Archive Service), dr hab. Przemysław Żukowski (AUJ), Sonja Lessacher (Archiwum Uniwersytetu Wiedeńskiego), Rick Stapleton (ARCMU), Marcin Majcz i Maria Pałgan (Muzeum Powstania Warszawskiego), Robert Finnigan (­Leeds Diocesan Archives), Frédérique Pailladès (Archiwum Collège de France), Grzegorz Pisarski (Biblioteka Polska POSK) i Rob Eyre (Warwickshire ­County Record Office).

Osobne wyrazy wdzięczności należą się pracownikom Biblioteki UO: dyrektor Danucie Szewczyk-Kłos, a także Urszuli Bylickiej, Beacie Niedbalec, Iwonie Ostrowskiej i Aleksandrze Wacławskiej.

Monografia nie mogłaby ukazać się drukiem bez wsparcia mojej Alma Mater w ramach współfinansowania z TAiWPN Universitas. Dziękuję tym samym prof. dr hab. Jolancie Nocoń, dyrektor Instytutu Językoznawstwa UO, oraz Janowi Sadkiewiczowi, wicedyrektorowi i kierownikowi redakcji TAiWPN Universitas, za pokrycie kosztów wydania.

Przypisy:

Wykaz ważniejszych skrótów

AAN – Archiwum Akt Nowych, Warszawa

AGH – Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków

AIPMS – Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn

AK – Armia Krajowa

ARC – American Red Cross (Amerykański Czerwony Krzyż)

ARCMU – Archives and Research Collections of McMaster University (Archiwum i Zbiory Specjalne Uniwersytetu McMastera), Hamilton, Ontario (Kanada)

AUAM – Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań

AUJ – Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

AUKUL – Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubel­skiego

AUW – Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego

BA – Bachelor of Arts (licencjat)

BJ – Biblioteka Jagiellońska, Kraków

BN – Biblioteka Narodowa, Warszawa

CAW WBH – Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa

CGIA – Центральный Государственный Исторический Архив (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne), Petersburg

c.k. – cesarsko-królewski (w nazwach instytucji w cesarstwie Austro-Węgier)

CLIL – Content and Language Integrated Learning (zintegrowane nauczanie przedmiotowo-językowe)

COD – Concise Oxford Dictionary of Current English (1919)

D.A.C. – Dywizjon Artylerii Ciężkiej

DALO – Державний Aрхів Львівської Oбласті (Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego), Lwów

EFL – English as a Foreign Language (angielski jako język obcy)

IFA – Instytut Filologii Angielskiej

IPA – International Phonetic Alphabet (międzynarodowy alfabet fonetyczny)

JPIA – Józef Piłsudski Institute of America (Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce), Nowy Jork

KEN – Komisja Edukacji Narodowej

KL – obóz koncentracyjny (niem. Konzentrationslager)

KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski

KZW – Komitet Ziem Wschodnich

LCVA – Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Centralne Narodowe Archiwum Litwy), Wilno

lic. – licencjat

LSRR – Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka

MA – Master of Arts (magister)

MGB – Министерство Государственной Безопасности СССР (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR)

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe

NIK – Najwyższa Izba Kontroli

NKGB – Народный Комиссариат Государственной Безопасности СССР (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR)

NKWD – Народный Комиссариат Bнутренних Дел CCCP (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR)

NMP – Najświętsza Maryja Panna

NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna

NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy

NUI – National University of Ireland (Narodowy Uniwersytet Irlandii), Galway

OED – Oxford English Dictionary (1884‒1928)

P.A.C. - Pułk Artylerii Ciężkiej

PAN – Polska Akademia Nauk

PAU – Polska Akademia Umiejętności

PCK – Polski Czerwony Krzyż

PIASA – Polish Institute of Arts and Sciences of America (Polski Instytut Naukowy w Ameryce), Nowy Jork

PIJ – Congregatio Pauperis Infantis Jesu (Zgromadzenie Sióstr Ubogiego Dzieciątka Jezus)

PKU – Powiatowa Komenda Uzupełnień

POSK – Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny, Londyn

POW – Polska Organizacja Wojskowa

PPS – Polska Partia Socjalistyczna

PSB – Polski Słownik Biograficzny (1935‒)

PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe

PSZ – Polskie Siły Zbrojne

PTNO – Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie, Londyn

PTPN – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk

PUC – Polish University College (Polskie Kolegium Uniwersyteckie), Londyn

PUK – Powszechny Uniwersytet Korespondencyjny, Warszawa

PZBWPNOK – Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Niemieckich Obozów Koncentracyjnych, Londyn

RAF – Royal Air Force (Królewskie Siły Powietrzne)

RARZI – Rigas Augstākā reliģijas zinātņu institūta (Wyższy Instytut Wiedzy Religijnej w Rydze)

RFN – Republika Federalna Niemiec

RFSSR – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика (Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka)

RP – Rzeczpospolita Polska

SGGW – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa

SGH – Szkoła Główna Handlowa, Warszawa

SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa

SJO – Studium Języków Obcych

SPK – Stowarzyszenie Polskich Kombatantów

TAiWPN – Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych

trym. – trymestr

TW – tajny współpracownik

UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

UB – Urząd Bezpieczeństwa

UCL – University College London (Uniwersytet Londyński)

UCLA – University College London Archives (Archiwum Uniwersytetu Londyńskiego)

UJ – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

UJK – Uniwersytet Jana Kazimierza, Lwów

UŁ – Uniwersytet Łódzki

UMK – Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, Toruń

UNRRA – United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy)

UO – Uniwersytet Opolski

UP – Uniwersytet Poznański

URL – Ukraińska Republika Ludowa

USA – United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki)

USB – Uniwersytet Stefana Batorego, Wilno

UW – Uniwersytet Warszawski

UWr – Uniwersytet Wrocławski

UZZ – Uniwersytet Ziem Zachodnich, Warszawa

WF – Wydział Filozoficzny

WH – Wydział Humanistyczny

WKU – Wojskowa Komenda Uzupełnień

WSH – Wyższa Szkoła Handlowa, Warszawa

YMCA – Young Men’s Christian Association (Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej)

YWCA – Young Women’s Christian Association (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Kobiet)

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

ZTN – Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego, Warszawa

Wstęp

Ks. prof. Aleksander Woycicki4, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, zakończył swoją mowę inaugurującą rok akademicki 1938/39 następującymi słowami5:

Ileż młodzi mogą w życiu zaoszczędzić społeczeństwu niesprawiedliwości i krzywd! Ileż dobra społecznego wokół siebie roztoczyć, a tym samym zgotować szczęśliwsze jutro Polski! (…) życzę serdecznie każdemu studentowi i każdej studentce, aby zdobyli tu prawdziwie nowoczesne wykształcenie i wychowanie. Polega ono (…) na metodycznie przyswajanej sobie wiedzy specjalnej, na zdobywaniu wiadomości dotyczących poznania człowieka, na znajomości zagadnień społecznych, w szczególności dotyczących własnego kraju, na nauce języków obcych, bo „bez znajomości trzech języków wykształcony człowiek jest kaleką”.

Nacisk na konieczność uczenia się języków obcych, otwierających drogę do poznania innych kultur, ich doświadczeń i osiągnięć cywilizacyjnych, stanowił ważny wyznacznik w edukacji młodych Polaków już w okresie zaborów, ale nabrał szczególnego znaczenia w odrodzonej w listopadzie 1918 r. Polsce.

Niniejsza monografia jest pierwszą próbą przedstawienia działalności lektorów języka angielskiego z pięciu polskich uniwersytetów w okresie międzywojennym (1918‒1939)6: Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie i Uniwersytetu Poznańskiego (UP), powołanych do życia w 1919 r., oraz Uniwersytetu Warszawskiego (UW), Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) w Krakowie i Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie, przed odzyskaniem niepodległości funkcjonujących pod rządami zaborców7.

Wybór tematu badawczego może wydawać się mało interesujący, gdyż w hierarchii akademickiej lektorzy zajmowali niską pozycję8. Ich nazwiska i fotografie rzadko pojawiają się w opracowaniach zbiorczych czy publikacjach jubileuszowych, a ich biogramy występują sporadycznie w Polskim Słowniku Biograficznym (PSB), wynikając głównie z działalności pozadydaktycznej9. W odróżnieniu od kadry profesorskiej lektorzy nie mieli na swoim koncie znaczących osiągnięć i sukcesów naukowych. Wykonywali jednak ważną, pozytywistyczną „pracę u podstaw”, aby poprawić znajomość języków obcych wśród studentów i przyszłych absolwentów polskich uczelni, mających tworzyć kulturalne, naukowe i polityczne elity II Rzeczypospolitej (RP). Bez wątpienia zasługują oni na odnotowanie w literaturze poświęconej spuściźnie polskich uczelni dwudziestolecia międzywojennego.

Zgodnie z art. 41 Ustawy o szkołach akademickich z 13 lipca 1920 r. do grona nauczycielskiego uczelni zaliczano nauczycieli akademickich (profesorów i docentów), a także „nauczycieli w ściślejszym znaczeniu, np. lektorów”, a więc nauczycieli nieakademickich10. Kandydatów na lektorów zatwierdzał senat uczelni na wniosek stosownej rady wydziału, a wszystkie nominacje musiały być następnie zatwierdzone przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Lektorzy mieli status urzędników państwowych, nie oczekiwano od nich kontynuowania kariery naukowej (Majewski 2016: 71–72), a zakres obowiązków określała zawarta z nimi umowa.

O ile personelem pomocniczym11, w rozumieniu art. 66 tejże ustawy, mogły być wyłącznie osoby posiadające dyplom „szkoły akademickiej”, takich kwalifikacji nie wymagano od lektorów. Co więcej, nie żądano nawet dokumentów, które potwierdzałyby ich kompetencje do nauki języka (Dybiec 2000: 97)12. Sytuacja lektorów szkół wyższych w zakresie wymagań formalnych mogłaby więc wydawać się łatwiejsza niż nauczycieli szkół średnich, którzy musieli uzyskać uprawnienia niezbędne do wykonywania zawodu.

Aby zostać nauczycielem gimnazjalnym, należało zdać egzamin państwowy przed specjalnie powołaną do tego celu komisją, składającą się z ekspertów z danej dziedziny (zwykle profesorów uniwersyteckich). Egzamin państwowy składał się z egzaminu naukowego oraz pedagogicznego. Pierwszy obejmował tzw. wypracowanie domowe, wypracowanie klauzurowe i egzamin ustny, podczas gdy drugi dzielił się na egzamin ustny i lekcję próbną. Rozporządzenie z 1 listopada 1920 r. ustaliło następujące warunki dopuszczenia do egzaminu: obywatelstwo polskie, „nieskazitelność pod względem moralnym i obywatelskim” oraz ukończenie trzyletnich studiów na wydziale filozoficznym uniwersytetu (Manteuffel 1936: 162‒163). Zdaniem Sanojcy (2014: 291) wysokie wymagania stawiane podczas egzaminów zapewniały wysoki poziom merytoryczny wiedzy przyszłych adeptów zawodu nauczycielskiego.

Wykwalifikowani nauczyciele mieli stabilną sytuację finansową. Przysługiwało im prawo do ochrony13, o którą dbały liczne związki zawodowe, a do przywilejów zawodowych zaliczyć należy m.in. roczny płatny urlop dla poratowania zdrowia, urlop dla dalszego kształcenia się oraz płatny urlop dla celów naukowych lub edukacyjnych (Sanojca 2014: 281). Emerytura w wysokości 40% poborów przysługiwała im już po piętnastu latach pracy.

Sytuacja lektorów była w tym względzie znacznie gorsza. Byli pracownikami kontraktowymi, zatrudnianymi na godziny zlecone i niemającymi w zasadzie żadnej gwarancji zatrudnienia14. Praca na uczelni wiązała się z prestiżem15, a także z potencjalnie cennymi kontaktami16, ale brak ochrony praw pracowniczych i niskie zarobki plasowały ich na szarym końcu państwowego systemu edukacji17. Nie powinno tym samym dziwić, że zdecydowana większość lektorów pracowała jednocześnie w szkolnictwie średnim lub na innych uczelniach, zwłaszcza handlowych, oraz podejmowała działalność pozadydaktyczną.

System wynagradzania nauczycieli określał dekret z grudnia 1918 r., w którym zastosowano jedno automatyczne przeszeregowanie co dwanaście lat. Pobory wypłacane były z góry w miesięcznych ratach. W okresie od 1918 do 1923 r., charakteryzującym się wysoką inflacją, nauczyciele otrzymywali tzw. dodatki drożyźniane. W 1933 r. rozpiętość pensji w sektorze państwowym wynosiła od 3 tys. zł (I grupa uposażenia zarezerwowana dla premiera RP) do 100 zł (XII grupa uposażenia) (Sanojca 2014: 287). Pensum godzin dydaktycznych w szkołach powszechnych wynosiło ok. 30 godzin tygodniowo; nauczyciele szkół średnich pracowali przez 21‒27 godzin (Sanojca 2014: 281). Na nauczycielach ciążyły przy tym zarówno obowiązki dydaktyczne, jak i wychowawcze.

W aktach prawnych wydanych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nie ma żadnych odniesień do płac lektorów18. Ich zarobki określał dopiero art. 8 Ustawy z 13 lipca 1920 r. (Dz.U. RP 1920, nr 72, poz. 494)19, a następnie art. 29 Ustawy z 9 października 1923 r. o uposażeniu funkcjonarjuszów państwowych i wojska (Dz.U. RP 1923, nr 116, poz. 924)20. Po reformie walutowej Grabskiego21 wprowadzonej 1 kwietnia 1924 r. lektor prowadzący tygodniowo cztery godziny zajęć otrzymywał za to 35 zł, a więc 140 zł miesięcznie. W dniu 15 grudnia 1936 r. ukazało się Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej (Dz.U. RP 1936, nr 92, poz. 640) regulujące kwestię płac, ale uposażenie lektorów pozostało bez zmian. Zasadniczą zmianą było wprowadzenie pensji wypłacanej przez cały rok, jeśli lektor pracował przez trzy trymestry. W odróżnieniu od nauczycieli, którym pensje wypłacano co miesiąc, lektorzy otrzymywali swoje pobory zwykle dopiero po zrealizowaniu przydziału czynności, czyli co semestr/trymestr.

Jak wynika z Ustawy z 1 lipca 1926 r. o stosunkach służbowych nauczycieli (Dz.U. RP 1926, nr 92, poz. 530, art. 4), nauczycielem mógł być „mianowany obywatel polski o nieskazitelnej przeszłości, który wykaże się dowodami stwierdzającemi wymagane dla danej kategorii szkół kwalifikacje zawodowe, posiada odpowiednie do zawodu warunki fizyczne oraz włada poprawnie językiem polskim w słowie i piśmie”. Nie dotyczyło to jednak nauczycieli kontraktowych, którymi mogli być obcokrajowcy.

Wobec lektorów uniwersyteckich ze zrozumiałych względów nie stosowano kryteriów narodowościowych22. Art. 1 powyższej ustawy stanowił, że przepisy „stosują się do mianowanych przez właściwe władze państwowe nauczycieli podległych Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego szkół państwowych i publicznych, z wyjątkiem nauczycieli szkół akademickich i szkół uznanych za równorzędne ze szkołami akademickiemi”. Jak pokazują spisy wykładów dla poszczególnych uniwersytetów, w okresie międzywojennym zatrudniano na stanowiskach lektorów sporo obcokrajowców.

Aż do początków XX w. język angielski stosunkowo rzadko pojawiał się w programach nauczania szkół i uczelni wyższych na ziemiach przyszłej II RP. Zainteresowanie angielszczyzną wzrosło w międzywojniu. Zdaniem Matuszewskiego (1998: 72‒73) „świadomość, że angielski staje się językiem najbardziej uniwersalnym, zaczynała powoli do nas przenikać”23. W dużych miastach istniały dwie podstawowe możliwości nauczenia się angielskiego bez konieczności ponoszenia znacznych nakładów finansowych: kursy językowe u metodystów24 oraz kursy prowadzone przez YMCA25. Innym pozostawały lekcje nadawane przez radio lub samodzielna praca z ­podręcznikiem.

W najlepszej sytuacji byli – jak przekonuje Majewski (2016: 223) – studenci pochodzący z rodzin inteligenckich, którzy często uczyli się języków obcych od dzieciństwa. Wśród ogółu studentów „przeciętna znajomość języków nowożytnych pozostawiała (…) bardzo wiele do życzenia”. Znajomość angielskiego była jednak przydatna, ponieważ dla studentów otworzyły się możliwości wymiany naukowej z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Dydaktyka uniwersytecka, w której trakcie lektorzy przybliżali studentom język i kulturę krajów anglojęzycznych, miała w tym kontekście istotne znaczenie.

Uczelnie w okresie międzywojnia dzieliły się na państwowe i prywatne. Te pierwsze obejmowały jednostki posiadające pełne prawa akademickie (np. UJ, UJK, UP, UW, USB, Politechnikę Lwowską, Akademię Górniczą w Krakowie) oraz państwowe szkoły wyższe (np. Szkołę Sztuk Pięknych w Warszawie). Do instytucji prywatnych zaliczano szkoły wyższe z pełnymi prawami akademickimi, np. Wyższą Szkołę Handlową w Warszawie (Macioł 2003: 86), a także szkoły wyższe z niepełnymi prawami akademickimi, np. Wolną Wszechnicę Polską w Warszawie (Jastrzębski 2010: 17)26. Każda z nich zatrudniała lektorów języków obcych, w tym zwykle lektora angielskiego, ale przygotowanie biogramów ich wszystkich przekraczałoby możliwości badawcze autorki. Gdziekolwiek jest to jednak możliwe, wspomniani zostaną lektorzy zatrudnieni na innych uczelniach czy nauczyciele języka angielskiego w szkołach średnich. Jest wśród nich wiele ciekawych postaci, zarówno Polaków, jak i obcokrajowców, którzy swoje losy związali z ziemiami polskimi pod rządami zaborców, które weszły w skład II RP27.

Książka rzuca światło, poprzez pryzmat biografii lektorów języka angielskiego, na losy inteligencji w Polsce na tle burzliwych dziejów pierwszej połowy XX w. Najwięcej uwagi poświęcam informacjom biograficznym, ponieważ z nielicznymi wyjątkami o lektorach II RP – a także o ich pracy dydaktycznej – wiemy bardzo mało28. W monumentalnej monografii poświęconej historii UJ (Dybiec 2000: 271), z uwagi na szeroki zakres badawczy, lektorom angielskiego poświęcono zaledwie jedno zdanie, natomiast opracowanie pod redakcją Redzika (2015) oraz monografia Drausa (2007) nie wspominają ani razu Charlesa Irvine’a, jedynego lektora na UJK.

W obszernym omówieniu historii UW (Majewski 2016) kilkukrotnie jest mowa o lektorach angielskiego, ale żaden nie zostaje wymieniony z nazwiska. Z kolei w rozprawie poświęconej nauczycielom akademickim Uniwersytetu Lubelskiego (późniejszego KUL-u) w okresie międzywojennym Karolewicz (1996: 64) wylicza co prawda lektorów języków obcych, dodaje jednak, że „nie udało się uzyskać nawet najbardziej podstawowych informacji biograficznych o wspomnianych lektorach”29. Podobnie Bajerski (2016: 16), pisząc o szkolnictwie wyższym w międzywojniu, przyznaje, że nauczycieli języków obcych potraktował marginalnie z uwagi na niedostatek informacji. W przypadku kilku rozpoznawalnych osób omówienia nie doczekała się ich działalność lektorska. Bremer (2016: 225) zauważa na przykład, że fakty z życia Michała Dziewickiego są znane, ale „o jego pracy jako lektora na Uniwersytecie Jagiellońskim nie wiemy zbyt wiele”.

Niniejsza książka wpisuje się w nurt biografistyki pedagogicznej. Jak sugeruje Karolewicz (2002: 5), w jej ramach „warto uwzględnić nie tylko wybitnych pedagogów, wyrastających ponad przeciętność, ale także ludzi zwyczajnych, typowych wychowawców, nauczycieli, by poznać ich mentalność, poziom kulturalny czy warunki życia. Tą drogą można dotrzeć do charakterystyki społecznych wzorców postępowania w poszczególnych środowiskach i okresach”. Pracy takiej przyświecać może wiele celów, spośród których jednym jest chęć utrwalenia życia i dorobku nauczycieli zapomnianych lub skazanych na zapomnienie. Choć wydawać się to może podejściem cokolwiek nienaukowym: „Nie ma chyba nic bardziej antywychowawczego jak lekceważyć, skazywać na zapomnienie to dziedzictwo, okupione ofiarami, a niejednokrotnie utratą życia” (Karolewicz 2002: 6). Niniejsza monografia jest taką właśnie próbą uchronienia od zapomnienia lektorów angielskiego z uniwersytetów II RP.

Podstawowym źródłem informacji o nich są spisy wykładów na dany rok akademicki. Wynika z nich, że kursy angielskiego na USB prowadzili kolejno: księżniczka Anastazja Gruzińska, Alina Brylińska (zam. Studnicka), Wanda Januszkiewiczówna (zam. Grabińska) i Władysław Kospoth-Pawłowski. Na UP lektoraty zlecano Oskarowi Callierowi, Ralfowi Lovellowi, Eileen Znanieckiej, Marianowi Zygfrydowi Arendowi i Marii Rudnickiej. UW miał zatrudniać sześcioro lektorów języka angielskiego: Wacława Osuchowskiego, Ernesta B. McKnighta i Burta Watsona Welsha, Zofię Miklaszewską, Kathleen O’Donoghue-Herman i Hildę Motler, a UJ – tylko dwóch: Michała Henryka Dziewickiego i Jana Stanisławskiego30. Wyjątkiem jest UJK, gdzie jedynym lektorem przez większość międzywojnia był Charles Irvine. Kwerendy archiwalne wykazują jednak, że spisy wykładów nie są w pełni miarodajne. Z uwagi na rotację lektorów szukających lepszych warunków pracy, czasem nie podawały one rzeczywistych danych. Metodyka badań wymagała tym samym dokładnej analizy zebranych materiałów.

Łatwo zauważyć, że biogramy niektórych lektorów są dłuższe i wyraźniej wyeksponowane niż inne. Nie musi to dowodzić większego znaczenia tych osób, ale świadczy o lepszej dostępności źródeł. Ważną podstawę materiałową niniejszej monografii stanowią archiwalia pochodzące z inwentarzy: USB w Wilnie (LCVA)31, UP w Poznaniu (AUAM)32, UJ w Krakowie (AUJ)33 oraz UJK we Lwowie (DALO). Najgorzej przedstawia się stan badań nad lektorami warszawskimi. Mimo iż w Archiwum UW (AUW) zachowała się większość teczek studenckich z dwudziestolecia międzywojennego, nie ma żadnych dokumentów dotyczących lektorów34, co oznacza, że ich biogramy zebrane zostały ze strzępów informacji. Mówiąc ogólnie, fakty z życia poszczególnych lektorów dało się ustalić w bardzo różnym stopniu.

W celu zebrania informacji wykorzystałam także szereg materiałów z innych archiwów. Tradycyjnie cenne dla poszukiwań biograficznych są zbiory epistolograficzne. Coraz częściej dostępne są także zasoby historyczne obejmujące takie dokumenty jak listy pasażerów podróżujących statkami, wnioski o wydanie paszportów, rejestry urodzeń i śmierci, zapisy testamentowe czy spisy ludności pozyskane z najróżniejszych serwisów genealogicznych i baz danych, m.in. FamilySearch35, Ancestry36, MyHeritage37, Geni38 czy Polskiego Towarzystwa Genealogicznego39. Ważną rolę w moich badaniach odegrały również polsko- i anglojęzyczne archiwa prasowe, które czasem były podstawowym źródłem informacji.

Należy krótko wyjaśnić konwencje przyjęte w monografii. Gdziekolwiek jest to możliwe, stosuję nazwy spolonizowane (np. Gandawa, Uniwersytet Oksfordzki, Uniwersytet Wiedeński) lub rozwiązania hybrydalne (np. Uniwersytet w Chicago, hrabstwo York). W innych przypadkach zachowuję zapis oryginalny (np. British Council, King’s College, Newton High School). Czasem decydowałam się na podawanie nazw w dwóch wersjach językowych (np. Zgorzelec/Görlitz, Ministerstwo Wojny/War Office, Towarzystwo Filologiczne/Philological Society); w takim przypadku pomijam przedimek określony the, będący zazwyczaj częścią angielskiej nazwy. Unowocześniłam staroświecką pisownię (np. Marian zamiast Marjan, Peretiatkowiczowa zamiast Peretjatkowiczowa), ale nie dotyczy to przytaczanych cytatów, tytułów gazet (np. „Kurjer Wileński”) ani bibliografii (np. Arend, Marjan). Dane przedstawione w tabelach, nie zawsze kompletne, podane są za spisami wykładów.

Zdecydowaną większość anglojęzycznych cytatów pozostawiam w oryginale, aby uchronić od zapomnienia te szczególne pamiątki językowe. Ich przekłady znajdują się w Aneksie 3. Polskie tłumaczenia dodałam natomiast w przypadku rosyjskiego czy – rzadziej – innych języków. Teksty rosyjskie transkrybowane są zgodnie ze współczesnymi zasadami40. Błędy w oryginalnych zapisach zaznaczam łacińskim komentarzem (sic!). Wyjaśnienia i cytaty w moim tłumaczeniu opatrzone są moimi inicjałami w kwadratowych nawiasach. Przekładu fragmentów z języków łotewskiego i łatgalskiego podjęła się siostra Otīlija Kovaļevska z Rygi, stąd właściwe fragmenty opatrzone są jej inicjałami.

Wykaz ważniejszych skrótów

AAN – Archiwum Akt Nowych, Warszawa

AGH – Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków

AIPMS – Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego, Londyn

AK – Armia Krajowa

ARC – American Red Cross (Amerykański Czerwony Krzyż)

ARCMU – Archives and Research Collections of McMaster University (Archiwum i Zbiory Specjalne Uniwersytetu McMastera), Hamilton, Ontario (Kanada)

AUAM – Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań

AUJ – Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

AUKUL – Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubel­skiego

AUW – Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego

BA – Bachelor of Arts (licencjat)

BJ – Biblioteka Jagiellońska, Kraków

BN – Biblioteka Narodowa, Warszawa

CAW WBH – Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa

CGIA – Центральный Государственный Исторический Архив (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne), Petersburg

c.k. – cesarsko-królewski (w nazwach instytucji w cesarstwie Austro-Węgier)

CLIL – Content and Language Integrated Learning (zintegrowane nauczanie przedmiotowo-językowe)

COD – Concise Oxford Dictionary of Current English (1919)

D.A.C. – Dywizjon Artylerii Ciężkiej

DALO – Державний Aрхів Львівської Oбласті (Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego), Lwów

EFL – English as a Foreign Language (angielski jako język obcy)

IFA – Instytut Filologii Angielskiej

IPA – International Phonetic Alphabet (międzynarodowy alfabet fonetyczny)

JPIA – Józef Piłsudski Institute of America (Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce), Nowy Jork

KEN – Komisja Edukacji Narodowej

KL – obóz koncentracyjny (niem. Konzentrationslager)

KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski

KZW – Komitet Ziem Wschodnich

LCVA – Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Centralne Narodowe Archiwum Litwy), Wilno

lic. – licencjat

LSRR – Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka

MA – Master of Arts (magister)

MGB – Министерство Государственной Безопасности СССР (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR)

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

NAC – Narodowe Archiwum Cyfrowe

NIK – Najwyższa Izba Kontroli

NKGB – Народный Комиссариат Государственной Безопасности СССР (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR)

NKWD – Народный Комиссариат Bнутренних Дел CCCP (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR)

NMP – Najświętsza Maryja Panna

NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna

NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy

NUI – National University of Ireland (Narodowy Uniwersytet Irlandii), Galway

OED – Oxford English Dictionary (1884‒1928)

P.A.C. - Pułk Artylerii Ciężkiej

PAN – Polska Akademia Nauk

PAU – Polska Akademia Umiejętności

PCK – Polski Czerwony Krzyż

PIASA – Polish Institute of Arts and Sciences of America (Polski Instytut Naukowy w Ameryce), Nowy Jork

PIJ – Congregatio Pauperis Infantis Jesu (Zgromadzenie Sióstr Ubogiego Dzieciątka Jezus)

PKU – Powiatowa Komenda Uzupełnień

POSK – Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny, Londyn

POW – Polska Organizacja Wojskowa

PPS – Polska Partia Socjalistyczna

PSB – Polski Słownik Biograficzny (1935‒)

PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe

PSZ – Polskie Siły Zbrojne

PTNO – Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie, Londyn

PTPN – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk

PUC – Polish University College (Polskie Kolegium Uniwersyteckie), Londyn

PUK – Powszechny Uniwersytet Korespondencyjny, Warszawa

PZBWPNOK – Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Niemieckich Obozów Koncentracyjnych, Londyn

RAF – Royal Air Force (Królewskie Siły Powietrzne)

RARZI – Rigas Augstākā reliģijas zinātņu institūta (Wyższy Instytut Wiedzy Religijnej w Rydze)

RFN – Republika Federalna Niemiec

RFSSR – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика (Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka)

RP – Rzeczpospolita Polska

SGGW – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa

SGH – Szkoła Główna Handlowa, Warszawa

SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa

SJO – Studium Języków Obcych

SPK – Stowarzyszenie Polskich Kombatantów

TAiWPN – Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych

trym. – trymestr

TW – tajny współpracownik

UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

UB – Urząd Bezpieczeństwa

UCL – University College London (Uniwersytet Londyński)

UCLA – University College London Archives (Archiwum Uniwersytetu Londyńskiego)

UJ – Uniwersytet Jagielloński, Kraków

UJK – Uniwersytet Jana Kazimierza, Lwów

UŁ – Uniwersytet Łódzki

UMK – Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, Toruń

UNRRA – United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy)

UO – Uniwersytet Opolski

UP – Uniwersytet Poznański

URL – Ukraińska Republika Ludowa

USA – United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki)

USB – Uniwersytet Stefana Batorego, Wilno

UW – Uniwersytet Warszawski

UWr – Uniwersytet Wrocławski

UZZ – Uniwersytet Ziem Zachodnich, Warszawa

WF – Wydział Filozoficzny

WH – Wydział Humanistyczny

WKU – Wojskowa Komenda Uzupełnień

WSH – Wyższa Szkoła Handlowa, Warszawa

YMCA – Young Men’s Christian Association (Związek Chrześcijańskiej Młodzieży Męskiej)

YWCA – Young Women’s Christian Association (Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Kobiet)

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

ZTN – Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego, Warszawa

Wstęp

Ks. prof. Aleksander Woycicki1, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, zakończył swoją mowę inaugurującą rok akademicki 1938/39 następującymi słowami2:

Ileż młodzi mogą w życiu zaoszczędzić społeczeństwu niesprawiedliwości i krzywd! Ileż dobra społecznego wokół siebie roztoczyć, a tym samym zgotować szczęśliwsze jutro Polski! (…) życzę serdecznie każdemu studentowi i każdej studentce, aby zdobyli tu prawdziwie nowoczesne wykształcenie i wychowanie. Polega ono (…) na metodycznie przyswajanej sobie wiedzy specjalnej, na zdobywaniu wiadomości dotyczących poznania człowieka, na znajomości zagadnień społecznych, w szczególności dotyczących własnego kraju, na nauce języków obcych, bo „bez znajomości trzech języków wykształcony człowiek jest kaleką”.

Nacisk na konieczność uczenia się języków obcych, otwierających drogę do poznania innych kultur, ich doświadczeń i osiągnięć cywilizacyjnych, stanowił ważny wyznacznik w edukacji młodych Polaków już w okresie zaborów, ale nabrał szczególnego znaczenia w odrodzonej w listopadzie 1918 r. Polsce.

Niniejsza monografia jest pierwszą próbą przedstawienia działalności lektorów języka angielskiego z pięciu polskich uniwersytetów w okresie międzywojennym (1918‒1939)3: Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie i Uniwersytetu Poznańskiego (UP), powołanych do życia w 1919 r., oraz Uniwersytetu Warszawskiego (UW), Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) w Krakowie i Uniwersytetu Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie, przed odzyskaniem niepodległości funkcjonujących pod rządami zaborców4.

Wybór tematu badawczego może wydawać się mało interesujący, gdyż w hierarchii akademickiej lektorzy zajmowali niską pozycję5. Ich nazwiska i fotografie rzadko pojawiają się w opracowaniach zbiorczych czy publikacjach jubileuszowych, a ich biogramy występują sporadycznie w Polskim Słowniku Biograficznym (PSB), wynikając głównie z działalności pozadydaktycznej6. W odróżnieniu od kadry profesorskiej lektorzy nie mieli na swoim koncie znaczących osiągnięć i sukcesów naukowych. Wykonywali jednak ważną, pozytywistyczną „pracę u podstaw”, aby poprawić znajomość języków obcych wśród studentów i przyszłych absolwentów polskich uczelni, mających tworzyć kulturalne, naukowe i polityczne elity II Rzeczypospolitej (RP). Bez wątpienia zasługują oni na odnotowanie w literaturze poświęconej spuściźnie polskich uczelni dwudziestolecia międzywojennego.

Zgodnie z art. 41 Ustawy o szkołach akademickich z 13 lipca 1920 r. do grona nauczycielskiego uczelni zaliczano nauczycieli akademickich (profesorów i docentów), a także „nauczycieli w ściślejszym znaczeniu, np. lektorów”, a więc nauczycieli nieakademickich7. Kandydatów na lektorów zatwierdzał senat uczelni na wniosek stosownej rady wydziału, a wszystkie nominacje musiały być następnie zatwierdzone przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP). Lektorzy mieli status urzędników państwowych, nie oczekiwano od nich kontynuowania kariery naukowej (Majewski 2016: 71–72), a zakres obowiązków określała zawarta z nimi umowa.

O ile personelem pomocniczym8, w rozumieniu art. 66 tejże ustawy, mogły być wyłącznie osoby posiadające dyplom „szkoły akademickiej”, takich kwalifikacji nie wymagano od lektorów. Co więcej, nie żądano nawet dokumentów, które potwierdzałyby ich kompetencje do nauki języka (Dybiec 2000: 97)9. Sytuacja lektorów szkół wyższych w zakresie wymagań formalnych mogłaby więc wydawać się łatwiejsza niż nauczycieli szkół średnich, którzy musieli uzyskać uprawnienia niezbędne do wykonywania zawodu.

Aby zostać nauczycielem gimnazjalnym, należało zdać egzamin państwowy przed specjalnie powołaną do tego celu komisją, składającą się z ekspertów z danej dziedziny (zwykle profesorów uniwersyteckich). Egzamin państwowy składał się z egzaminu naukowego oraz pedagogicznego. Pierwszy obejmował tzw. wypracowanie domowe, wypracowanie klauzurowe i egzamin ustny, podczas gdy drugi dzielił się na egzamin ustny i lekcję próbną. Rozporządzenie z 1 listopada 1920 r. ustaliło następujące warunki dopuszczenia do egzaminu: obywatelstwo polskie, „nieskazitelność pod względem moralnym i obywatelskim” oraz ukończenie trzyletnich studiów na wydziale filozoficznym uniwersytetu (Manteuffel 1936: 162‒163). Zdaniem Sanojcy (2014: 291) wysokie wymagania stawiane podczas egzaminów zapewniały wysoki poziom merytoryczny wiedzy przyszłych adeptów zawodu nauczycielskiego.

Wykwalifikowani nauczyciele mieli stabilną sytuację finansową. Przysługiwało im prawo do ochrony10, o którą dbały liczne związki zawodowe, a do przywilejów zawodowych zaliczyć należy m.in. roczny płatny urlop dla poratowania zdrowia, urlop dla dalszego kształcenia się oraz płatny urlop dla celów naukowych lub edukacyjnych (Sanojca 2014: 281). Emerytura w wysokości 40% poborów przysługiwała im już po piętnastu latach pracy.

Sytuacja lektorów była w tym względzie znacznie gorsza. Byli pracownikami kontraktowymi, zatrudnianymi na godziny zlecone i niemającymi w zasadzie żadnej gwarancji zatrudnienia11. Praca na uczelni wiązała się z prestiżem12, a także z potencjalnie cennymi kontaktami13, ale brak ochrony praw pracowniczych i niskie zarobki plasowały ich na szarym końcu państwowego systemu edukacji14. Nie powinno tym samym dziwić, że zdecydowana większość lektorów pracowała jednocześnie w szkolnictwie średnim lub na innych uczelniach, zwłaszcza handlowych, oraz podejmowała działalność pozadydaktyczną.

System wynagradzania nauczycieli określał dekret z grudnia 1918 r., w którym zastosowano jedno automatyczne przeszeregowanie co dwanaście lat. Pobory wypłacane były z góry w miesięcznych ratach. W okresie od 1918 do 1923 r., charakteryzującym się wysoką inflacją, nauczyciele otrzymywali tzw. dodatki drożyźniane. W 1933 r. rozpiętość pensji w sektorze państwowym wynosiła od 3 tys. zł (I grupa uposażenia zarezerwowana dla premiera RP) do 100 zł (XII grupa uposażenia) (Sanojca 2014: 287). Pensum godzin dydaktycznych w szkołach powszechnych wynosiło ok. 30 godzin tygodniowo; nauczyciele szkół średnich pracowali przez 21‒27 godzin (Sanojca 2014: 281). Na nauczycielach ciążyły przy tym zarówno obowiązki dydaktyczne, jak i wychowawcze.

W aktach prawnych wydanych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nie ma żadnych odniesień do płac lektorów15. Ich zarobki określał dopiero art. 8 Ustawy z 13 lipca 1920 r. (Dz.U. RP 1920, nr 72, poz. 494)16, a następnie art. 29 Ustawy z 9 października 1923 r. o uposażeniu funkcjonarjuszów państwowych i wojska (Dz.U. RP 1923, nr 116, poz. 924)17. Po reformie walutowej Grabskiego18 wprowadzonej 1 kwietnia 1924 r. lektor prowadzący tygodniowo cztery godziny zajęć otrzymywał za to 35 zł, a więc 140 zł miesięcznie. W dniu 15 grudnia 1936 r. ukazało się Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej (Dz.U. RP 1936, nr 92, poz. 640) regulujące kwestię płac, ale uposażenie lektorów pozostało bez zmian. Zasadniczą zmianą było wprowadzenie pensji wypłacanej przez cały rok, jeśli lektor pracował przez trzy trymestry. W odróżnieniu od nauczycieli, którym pensje wypłacano co miesiąc, lektorzy otrzymywali swoje pobory zwykle dopiero po zrealizowaniu przydziału czynności, czyli co semestr/trymestr.

Jak wynika z Ustawy z 1 lipca 1926 r. o stosunkach służbowych nauczycieli (Dz.U. RP 1926, nr 92, poz. 530, art. 4), nauczycielem mógł być „mianowany obywatel polski o nieskazitelnej przeszłości, który wykaże się dowodami stwierdzającemi wymagane dla danej kategorii szkół kwalifikacje zawodowe, posiada odpowiednie do zawodu warunki fizyczne oraz włada poprawnie językiem polskim w słowie i piśmie”. Nie dotyczyło to jednak nauczycieli kontraktowych, którymi mogli być obcokrajowcy.

Wobec lektorów uniwersyteckich ze zrozumiałych względów nie stosowano kryteriów narodowościowych19. Art. 1 powyższej ustawy stanowił, że przepisy „stosują się do mianowanych przez właściwe władze państwowe nauczycieli podległych Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego szkół państwowych i publicznych, z wyjątkiem nauczycieli szkół akademickich i szkół uznanych za równorzędne ze szkołami akademickiemi”. Jak pokazują spisy wykładów dla poszczególnych uniwersytetów, w okresie międzywojennym zatrudniano na stanowiskach lektorów sporo obcokrajowców.

Aż do początków XX w. język angielski stosunkowo rzadko pojawiał się w programach nauczania szkół i uczelni wyższych na ziemiach przyszłej II RP. Zainteresowanie angielszczyzną wzrosło w międzywojniu. Zdaniem Matuszewskiego (1998: 72‒73) „świadomość, że angielski staje się językiem najbardziej uniwersalnym, zaczynała powoli do nas przenikać”20. W dużych miastach istniały dwie podstawowe możliwości nauczenia się angielskiego bez konieczności ponoszenia znacznych nakładów finansowych: kursy językowe u metodystów21 oraz kursy prowadzone przez YMCA22. Innym pozostawały lekcje nadawane przez radio lub samodzielna praca z ­podręcznikiem.

W najlepszej sytuacji byli – jak przekonuje Majewski (2016: 223) – studenci pochodzący z rodzin inteligenckich, którzy często uczyli się języków obcych od dzieciństwa. Wśród ogółu studentów „przeciętna znajomość języków nowożytnych pozostawiała (…) bardzo wiele do życzenia”. Znajomość angielskiego była jednak przydatna, ponieważ dla studentów otworzyły się możliwości wymiany naukowej z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Dydaktyka uniwersytecka, w której trakcie lektorzy przybliżali studentom język i kulturę krajów anglojęzycznych, miała w tym kontekście istotne znaczenie.

Uczelnie w okresie międzywojnia dzieliły się na państwowe i prywatne. Te pierwsze obejmowały jednostki posiadające pełne prawa akademickie (np. UJ, UJK, UP, UW, USB, Politechnikę Lwowską, Akademię Górniczą w Krakowie) oraz państwowe szkoły wyższe (np. Szkołę Sztuk Pięknych w Warszawie). Do instytucji prywatnych zaliczano szkoły wyższe z pełnymi prawami akademickimi, np. Wyższą Szkołę Handlową w Warszawie (Macioł 2003: 86), a także szkoły wyższe z niepełnymi prawami akademickimi, np. Wolną Wszechnicę Polską w Warszawie (Jastrzębski 2010: 17)23. Każda z nich zatrudniała lektorów języków obcych, w tym zwykle lektora angielskiego, ale przygotowanie biogramów ich wszystkich przekraczałoby możliwości badawcze autorki. Gdziekolwiek jest to jednak możliwe, wspomniani zostaną lektorzy zatrudnieni na innych uczelniach czy nauczyciele języka angielskiego w szkołach średnich. Jest wśród nich wiele ciekawych postaci, zarówno Polaków, jak i obcokrajowców, którzy swoje losy związali z ziemiami polskimi pod rządami zaborców, które weszły w skład II RP24.

Książka rzuca światło, poprzez pryzmat biografii lektorów języka angielskiego, na losy inteligencji w Polsce na tle burzliwych dziejów pierwszej połowy XX w. Najwięcej uwagi poświęcam informacjom biograficznym, ponieważ z nielicznymi wyjątkami o lektorach II RP – a także o ich pracy dydaktycznej – wiemy bardzo mało25. W monumentalnej monografii poświęconej historii UJ (Dybiec 2000: 271), z uwagi na szeroki zakres badawczy, lektorom angielskiego poświęcono zaledwie jedno zdanie, natomiast opracowanie pod redakcją Redzika (2015) oraz monografia Drausa (2007) nie wspominają ani razu Charlesa Irvine’a, jedynego lektora na UJK.

W obszernym omówieniu historii UW (Majewski 2016) kilkukrotnie jest mowa o lektorach angielskiego, ale żaden nie zostaje wymieniony z nazwiska. Z kolei w rozprawie poświęconej nauczycielom akademickim Uniwersytetu Lubelskiego (późniejszego KUL-u) w okresie międzywojennym Karolewicz (1996: 64) wylicza co prawda lektorów języków obcych, dodaje jednak, że „nie udało się uzyskać nawet najbardziej podstawowych informacji biograficznych o wspomnianych lektorach”26. Podobnie Bajerski (2016: 16), pisząc o szkolnictwie wyższym w międzywojniu, przyznaje, że nauczycieli języków obcych potraktował marginalnie z uwagi na niedostatek informacji. W przypadku kilku rozpoznawalnych osób omówienia nie doczekała się ich działalność lektorska. Bremer (2016: 225) zauważa na przykład, że fakty z życia Michała Dziewickiego są znane, ale „o jego pracy jako lektora na Uniwersytecie Jagiellońskim nie wiemy zbyt wiele”.

Niniejsza książka wpisuje się w nurt biografistyki pedagogicznej. Jak sugeruje Karolewicz (2002: 5), w jej ramach „warto uwzględnić nie tylko wybitnych pedagogów, wyrastających ponad przeciętność, ale także ludzi zwyczajnych, typowych wychowawców, nauczycieli, by poznać ich mentalność, poziom kulturalny czy warunki życia. Tą drogą można dotrzeć do charakterystyki społecznych wzorców postępowania w poszczególnych środowiskach i okresach”. Pracy takiej przyświecać może wiele celów, spośród których jednym jest chęć utrwalenia życia i dorobku nauczycieli zapomnianych lub skazanych na zapomnienie. Choć wydawać się to może podejściem cokolwiek nienaukowym: „Nie ma chyba nic bardziej antywychowawczego jak lekceważyć, skazywać na zapomnienie to dziedzictwo, okupione ofiarami, a niejednokrotnie utratą życia” (Karolewicz 2002: 6). Niniejsza monografia jest taką właśnie próbą uchronienia od zapomnienia lektorów angielskiego z uniwersytetów II RP.

Podstawowym źródłem informacji o nich są spisy wykładów na dany rok akademicki. Wynika z nich, że kursy angielskiego na USB prowadzili kolejno: księżniczka Anastazja Gruzińska, Alina Brylińska (zam. Studnicka), Wanda Januszkiewiczówna (zam. Grabińska) i Władysław Kospoth-Pawłowski. Na UP lektoraty zlecano Oskarowi Callierowi, Ralfowi Lovellowi, Eileen Znanieckiej, Marianowi Zygfrydowi Arendowi i Marii Rudnickiej. UW miał zatrudniać sześcioro lektorów języka angielskiego: Wacława Osuchowskiego, Ernesta B. McKnighta i Burta Watsona Welsha, Zofię Miklaszewską, Kathleen O’Donoghue-Herman i Hildę Motler, a UJ – tylko dwóch: Michała Henryka Dziewickiego i Jana Stanisławskiego27. Wyjątkiem jest UJK, gdzie jedynym lektorem przez większość międzywojnia był Charles Irvine. Kwerendy archiwalne wykazują jednak, że spisy wykładów nie są w pełni miarodajne. Z uwagi na rotację lektorów szukających lepszych warunków pracy, czasem nie podawały one rzeczywistych danych. Metodyka badań wymagała tym samym dokładnej analizy zebranych materiałów.

Łatwo zauważyć, że biogramy niektórych lektorów są dłuższe i wyraźniej wyeksponowane niż inne. Nie musi to dowodzić większego znaczenia tych osób, ale świadczy o lepszej dostępności źródeł. Ważną podstawę materiałową niniejszej monografii stanowią archiwalia pochodzące z inwentarzy: USB w Wilnie (LCVA)28, UP w Poznaniu (AUAM)29, UJ w Krakowie (AUJ)30 oraz UJK we Lwowie (DALO). Najgorzej przedstawia się stan badań nad lektorami warszawskimi. Mimo iż w Archiwum UW (AUW) zachowała się większość teczek studenckich z dwudziestolecia międzywojennego, nie ma żadnych dokumentów dotyczących lektorów31, co oznacza, że ich biogramy zebrane zostały ze strzępów informacji. Mówiąc ogólnie, fakty z życia poszczególnych lektorów dało się ustalić w bardzo różnym stopniu.

W celu zebrania informacji wykorzystałam także szereg materiałów z innych archiwów. Tradycyjnie cenne dla poszukiwań biograficznych są zbiory epistolograficzne. Coraz częściej dostępne są także zasoby historyczne obejmujące takie dokumenty jak listy pasażerów podróżujących statkami, wnioski o wydanie paszportów, rejestry urodzeń i śmierci, zapisy testamentowe czy spisy ludności pozyskane z najróżniejszych serwisów genealogicznych i baz danych, m.in. FamilySearch32, Ancestry33, MyHeritage34, Geni35 czy Polskiego Towarzystwa Genealogicznego36. Ważną rolę w moich badaniach odegrały również polsko- i anglojęzyczne archiwa prasowe, które czasem były podstawowym źródłem informacji.

Należy krótko wyjaśnić konwencje przyjęte w monografii. Gdziekolwiek jest to możliwe, stosuję nazwy spolonizowane (np. Gandawa, Uniwersytet Oksfordzki, Uniwersytet Wiedeński) lub rozwiązania hybrydalne (np. Uniwersytet w Chicago, hrabstwo York). W innych przypadkach zachowuję zapis oryginalny (np. British Council, King’s College, Newton High School). Czasem decydowałam się na podawanie nazw w dwóch wersjach językowych (np. Zgorzelec/Görlitz, Ministerstwo Wojny/War Office, Towarzystwo Filologiczne/Philological Society); w takim przypadku pomijam przedimek określony the, będący zazwyczaj częścią angielskiej nazwy. Unowocześniłam staroświecką pisownię (np. Marian zamiast Marjan, Peretiatkowiczowa zamiast Peretjatkowiczowa), ale nie dotyczy to przytaczanych cytatów, tytułów gazet (np. „Kurjer Wileński”) ani bibliografii (np. Arend, Marjan). Dane przedstawione w tabelach, nie zawsze kompletne, podane są za spisami wykładów.

Zdecydowaną większość anglojęzycznych cytatów pozostawiam w oryginale, aby uchronić od zapomnienia te szczególne pamiątki językowe. Ich przekłady znajdują się w Aneksie 3. Polskie tłumaczenia dodałam natomiast w przypadku rosyjskiego czy – rzadziej – innych języków. Teksty rosyjskie transkrybowane są zgodnie ze współczesnymi zasadami37. Błędy w oryginalnych zapisach zaznaczam łacińskim komentarzem (sic!). Wyjaśnienia i cytaty w moim tłumaczeniu opatrzone są moimi inicjałami w kwadratowych nawiasach. Przekładu fragmentów z języków łotewskiego i łatgalskiego podjęła się siostra Otīlija Kovaļevska z Rygi, stąd właściwe fragmenty opatrzone są jej inicjałami.

Przypisy:

1. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie

W 1570 r. założono w Wilnie kolegium jezuickie. W latach 1574–1579 jego rektorem był Piotr Skarga1, który rozpoczął starania o uzyskanie statusu uniwersytetu. W 1579 r. król Stefan Batory przeznaczył środki na przekształcenie kolegium w Akademię i Uniwersytet Wileński Towarzystwa Jezusowego (łac. Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu)2, drugą najstarszą polską uczelnię. W 1773 r., osiem lat po kasacie zakonu jezuitów, Komisja Edukacji Narodowej (KEN) – pierwsze polskie ministerstwo oświaty publicznej – podjęła decyzję o przejęciu i zreformowaniu Akademii. Wskutek tych działań została ona przekształcona w uczelnię świecką o nazwie Szkoła Główna Litewska.

Po III rozbiorze w 1795 r., kiedy wschodnie tereny Rzeczypospolitej zostały włączone do Cesarstwa Rosyjskiego3, uczelnia działała jako Szkoła Główna Wileńska. W 1803 r. odzyskała swój status i za zgodą cara Aleksandra I funkcjonowała jako Cesarski Uniwersytet Wileński, uzyskując szeroką autonomię. Była największą szkołą wyższą nie tylko w zaborze rosyjskim, ale i w państwie rosyjskim4.

Należy podkreślić, że już w początkach XIX w. wprowadzono do programu nauczania kursy języka angielskiego. Pierwszymi lektorami byli: Anglik Józef Saunders (1773‒1830) oraz Niemiec Benjamin Haustein (1778‒1836).

Józef (Joseph) Saunders, urodzony w Londynie, od 1796 r. był rytownikiem przy Ermitażu w Petersburgu. W 1810 r. przyjechał do Wilna i objął stanowisko profesora w Szkole Sztuk Pięknych Uniwersytetu Wileńskiego. Oprócz wykładów z zakresu sztycharstwa, estetyki i historii sztuki (Janowski 1921: 16) prowadził również kurs literatury angielskiej. W swoich pamiętnikach Stanisław Jundziłł5 wyraża się o nich nader krytycznie: „Lekcje literatury kunsztów dawał po francusku, a między nielicznymi słuchaczami mało było, którzy język ten miernie rozumieli (…). Toż samo było później z literaturą angielską, którą mniej jeszcze zrozumianym angielskim językiem wykładał” (Janowski 1923: 69).

Haustein był wykładowcą języka niemieckiego i „początków” angielskiego (Chmielowski 1898: 59, Bieliński 1900: 192, 316). Tak pisał o nim Kirkor (1874: 192): „Cudzoziemiec ten prawego wprawdzie charakteru i przyjemnych w towarzystwie przymiotów, w pierwszym jednak języku małą, w drugim żadnej prawie uczniom nie przyniósł korzyści”. Na lektorat angielskiego u Hausteina uczęszczali m.in. Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. Pierwszy z nich zapisał się na kurs, ale – jak sugeruje Land (1935: 52) – „wątpliwe, żeby Mickiewicz nań pilnie uczęszczał”. Jeśli chodzi o Słowackiego, był rozczarowany poziomem zajęć6. Po ukończeniu studiów podjął w Krzemieńcu naukę u native speakera nazwiskiem MacDonald i to jemu zawdzięczał swoją znajomość angielszczyzny7. Warto jednak dodać, że Haustein był autorem jednego z pierwszych anglojęzycznych podręczników dla Polaków pt. Sposób łatwy uczenia się czytać po angielsku podług reguł Sheridana i Walkera z niektóremi kawałkami prozą i wierszem (1806).

Po stłumieniu powstania listopadowego, na mocy ukazu z 1 maja 1832 r. car Mikołaj I zamknął Uniwersytet Wileński. W ramach antypolskich represji większość majątku przeznaczono na uposażenie utworzonego w 1834 r. Uniwersytetu Kijowskiego8.

Po odzyskaniu niepodległości dekretem z 28 sierpnia 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski9 powołał do życia Uniwersytet Stefana Batorego z wykładowym językiem polskim. Wskrzeszenie uniwersytetu rozpoczęło nowy rozdział w historii Wilna. Kształcąc specjalistów w różnych dziedzinach, USB przyczyniał się do rozwoju kultury, oświaty, administracji, techniki, medycyny i gospodarki regionu (Gawrońska-Garstka 2016: 295). Wilno było najmniejszym miastem uniwersyteckim II RP nie tylko pod względem ludności10, ale także liczby muzeów, stowarzyszeń naukowych i wydawanych tytułów prasowych. Bez szerokiej, także pozanaukowej, społecznikowskiej działalności USB mogłoby ono stać się jedynie prowincjonalnym miastem wojewódzkim na kresach północno-wschodnich (Tylińska 2004: 244, Srebrakowski 2010: 51–52), stąd znaczenia uczelni dla miasta i regionu nie można przecenić.

Wojna polsko-bolszewicka, która wybuchła wkrótce po odzyskaniu niepodległości, wymusiła ewakuację personelu uniwersyteckiego i wielu ruchomości trwającą od 8 lipca do połowy października 1920 r. Powrót do Wilna pracowników, administracji i studentów po bitwie nad Niemnem11 pozwolił na rozpoczęcie pełnych studiów drugiego roku akademickiego już na przełomie 1920/21 r. (Supruniuk, Supruniuk 2017: 149).

Wszechnica wileńska była jedynym uniwersytetem, w którym przez cały okres międzywojenny nie utworzono katedry anglistyki12. Nie wpłynęło to na ograniczenie kontaktów lektorów z krajami anglojęzycznymi13, ale oznaczało brak zaplecza naukowego. Wileńscy lektorzy mieli utrudnione możliwości kontaktów z innymi anglistami na niwie zawodowej i nie mogli liczyć ani na rzeczywistą opiekę merytoryczną kierownika katedry14, ani na zaangażowanie – formalne lub nieformalne – w kształcenie studentów anglistyki, jak miało to na przykład miejsce w Krakowie. Wydaje się, że nie byli również motywowani bezpośrednio do podejmowania zadań wychodzących poza zakres działalności ściśle dydaktycznej. Listę lektorów języka angielskiego na USB oraz zakres ich zajęć lektorskich przedstawia Tabela 1.

Tabela. 1.Lista lektorów języka angielskiego i zakres zajęć na USB w latach 1919‒1939

Rok akademicki

Lektor

Opis kursów

1919/20

półrocze zimowe

Anastazja ks. Gruzińska15

Kurs dla początkujących, 3 godz. – wtorek, czwartek, sobota 8–9 rano. Sala IX.

Kurs wyższy dla znających język angielski, 2 godz. – wtorek, czwartek 7–8. Sala IX.

półrocze letnie

Anastazja ks. Gruzińska16

Nauka języka angielskiego:

a) Dla początkujących, 3 godz. – w poniedziałki, środy i piątki 8–9 (rano), sala VI.

b) Dla posiadających język angielski, 2 godz. – we wtorki, czwartki i soboty 8–9 (rano), tamże.

1920/21

lic. Alina Brylińska17

Język angielski, kurs niższy, 2 g. tyg. we wtorki 8–9, sala V, czwartki 7–8, sala VI.

Język angielski, kurs średni, 2 g. tyg. w czwartki 6–7, sala VI, soboty 4–5, sala V.

Język angielski, kurs wyższy, 2 g. tyg. w poniedziałki 4–5, sala I, czwartki 4–5, sala VI.

1921/22

lic. Alina Brylińska

Język angielski, kurs niższy, 2 g. tyg. we wtorki 8–9, sala V, czwartki 7–8, sala VI.

Język angielski, kurs średni, 2 g. tyg. w czwartki 6–7, sala VI, soboty 4–5, sala VI.

Język angielski, kurs wyższy, 2 g. tyg. w poniedziałki 4–5, sala I, czwartki 4–5, sala VI.

151617

Rok akademicki

Lektor

Opis kursów

1922/23

lic. Alina Brylińska

Wykłady praktyczne języka angielskiego:

Kurs niższy 3 g. tyg. we wtorki, piątki i sob. 3–4, sala V.

Kurs wyższy 3 godz. tyg. w poniedziałki, środy, soboty 6–7, sala VIII.

1923/24

lic. Alina Brylińska

Kurs niższy – 3 godz. tyg.: wtorek, piątek i sobota 3–4, sala V.

Kurs wyższy – 3 godz. tyg.: poniedziałek, środa i sobota 6–7, lokal seminarjum literatury powszechnej.

1924/25

lic. Alina Brylińska18

Język angielski, kurs niższy, 3 godz. tyg.

Język angielski, kurs wyższy, 3 godz. tyg.

1925/26

Małgorzata Ihnatowicz19

Lektorat języka angielskiego, kurs wyższy, 3 godz. tyg.

Lektorat języka angielskiego, kurs niższy, 3 godz. tyg.

1926/27

Wanda Januszkiewiczówna

Lektorat języka angielskiego, kurs niższy, 2 godz. t.

Lektorat języka angielskiego, kurs wyższy, 2 godz. t.

1927/28

dr Wanda Januszkiewiczówna

Lektorat języka angielskiego, kurs niższy, 3 godz. tyg.

Lektorat języka angielskiego, kurs średni, 2 godz. tyg.

1928/29

dr Wanda Januszkiewiczówna

Lektorat języka angielskiego, kurs niższy – 3 godz. tyg.

Lektorat języka angielskiego, kurs średni – 2 godz. tyg.

1819

Rok akademicki

Lektor

Opis kursów

1929/30

dr Wanda Januszkiewiczówna20

Lektorat języka angielskiego, kurs niższy – 3 godz. tyg.

Lektorat języka angielskiego, kurs wyższy – 2 godz. tyg.

1930/31

dr Wanda Januszkiewiczówna (w 1. i 2. trym. na urlopie)21

Kurs niższy języka angielskiego – 3 godz. tyg.

Kurs wyższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.

1931/32

Alina Studnicka

Kurs niższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki i soboty 9–10, sala IV.

Kurs wyższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki i soboty 10–11, sala IV.

1932/33

Alina Studnicka

Kurs niższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.

Kurs wyższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.

1933/34

Władysław Kospoth--Pawłowski22

Kurs niższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.

Kurs wyższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.

1934/35

Władysław Kospoth--Pawłowski

Lektorat języka angielskiego: kurs niższy – 2 godz. tyg.

Alina Studnicka23

Lektorat języka angielskiego: kurs wyższy – 2 godz. tyg.

20212223

Rok akademicki

Lektor

Opis kursów

1935/36

N.N.24

4 godz. tyg.

1936/37

Władysław Kospoth--Pawłowski

Kurs niższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki 19–20 i piątki 18–19, sala VI.

Kurs wyższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki 18–19 i piątki 19–20, sala VI.

1937/38

Władysław Kospoth--Pawłowski25

Kurs niższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki 19–20 i piątki 18–19, sala VI.

Kurs wyższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki 18–19 i piątki 19–20, sala VI.

1938/39

Władysław Kospoth--Pawłowski

Kurs niższy języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki 19–20 i piątki 18–19, sala VI.

Kurs średni języka angielskiego – 2 godz. tyg.: wtorki 18-19 i piątki 19–20, sala VI.

1939/40

Stanisław Mikułowski26

242526

Z powyższego wykazu wynika, że początkowo na USB uruchamiano zajęcia językowe na poziomie podstawowym („kurs niższy”) i zaawansowanym („kurs wyższy”), przeznaczając na każdy kurs trzy godziny tygodniowo. W roku akademickim 1920/21 oferowano także zajęcia na poziomie średniozaawansowanym („kurs średni”)27. Od 1922 r. ustalono przepisową liczbę godzin lektoratu na cztery tygodniowo, a większa liczba godzin wymagała odpowiedniego umotywowania28. Korespondencja między MWRiOP i USB dowodzi, że zmniejszanie liczby godzin zajęć wynikało ze złej sytuacji finansowej szkolnictwa wyższego29. MWRiOP nalegało na obniżenie liczby godzin lektoratów w ramach redukcji kosztów i często nie zatwierdzało propozycji uruchomienia dodatkowych zajęć, mimo iż władze USB argumentowały, że „lektoraty języków obcych potrzebne są nie tylko ze względu na tok nauczania na Wydziale Humanistycznym, lecz także noszą charakter ogólno-uniwersytecki, albowiem uczęszczają na nie także studenci innych wydziałów”30.

Politykę zaciskania pasa widać doskonale na przykładzie roku akademickiego 1933/34, w którym lektorem języka angielskiego „zamianowano” Władysława Kospotha-Pawłowskiego, zlecając mu zaledwie dwie godziny lektoratu tygodniowo. Chęć pracy na uniwersytecie wyraziła jednocześnie dotychczasowa lektorka Alina Studnicka. W tej sytuacji rektor USB, na prośbę dziekana Wydziału Humanistycznego (WH), wystąpił z wnioskiem do MWRiOP o zatwierdzenie dla niej dodatkowych dwóch godzin zajęć. Ministerstwo początkowo wniosek odrzuciło, ale po kolejnej próbie podjętej przez USB ostatecznie ugięło się i wyraziło zgodę na trzy godziny lektoratu31.

1.1. Anastazja Gruzińska

Anastazja Józefata Nikołajewna Gruzińska urodziła się 23 stycznia 1880 r.32 w Petersburgu jako jedno z pięciorga dzieci33 księcia Nikołaja Gruzińskiego34, potomka gruzińskiej rodziny królewskiej należącej do linii dynastycznej Bagration z Kachetii35, i księżnej Marii Michajłownej Katienin36. Jej polskojęzyczne nazwisko stanowi etnonim (niem. Anastasia Prinzessin von Georgien). Poprzez ojca Anastazja Gruzińska była potomkinią ostatniego króla Gruzji Jerzego XII37, a poprzez matkę była spokrewniona z rosyjskim pisarzem Michaiłem Lermontowem (Frołowa 2017). Jej rodzice mieli bliskie kontakty z rosyjskimi elitami rządzącymi, a także intelektualnymi38.

Jak większość dzieci w rodzinach arystokratycznych była świetnie wykształcona39. Znała wiele języków: francuski40, niemiecki, angielski, włoski, polski, rosyjski, łaciński i grecki, a później nauczyła się także litewskiego i łotewskiego (Świrski 1933: 5). Do 1896 r. uczyła się prywatnie, po czym eksternistycznie złożyła maturę przy VI Gimnazjum w Petersburgu41. Rodzina Gruzińskich zamieszkiwała wówczas w okazałym budynku przy ul. Michajłowskiej 142.

W latach 1896–1899 jej ojciec pełnił funkcję wicegubernatora guberni wileńskiej, a w latach 1899–1901 – jej gubernatora. Jego siedzibą był pałac gubernatorski, dzisiejszy Pałac Prezydencki znajdujący się w obrębie wileńskiej Starówki, nieopodal budynków uniwersyteckich i naprzeciwko kościoła św. Katarzyny.

Ważnym źródłem informacji o Gruzińskiej są jej wspomnienia, Neue Konvertitenbilder: Anastasia Prinzessin von Georgien (1926), zawierające opis osobistych przeżyć towarzyszących konwersji z prawosławia na katolicyzm43. W 1933 r. ukazały się one w polskim tłumaczeniu ks. Adama Kuleszo i z przedmową ks. dr. Ignacego Świrskiego44.

W okresie wileńskim miały miejsce pierwsze kontakty Gruzińskiej, wychowanej w rodzinie prawosławnej, z religią katolicką. Po długim namyśle i rozmowach z ks. Maciejewiczem45, kapelanem kościoła św. Katarzyny w Wilnie, postanowiła porzucić prawosławie46. We wspomnieniach (Gruzińska 1933: 20‒21) pisała: „na myśl zostania katoliczką nie odczuwałam już nic więcej, oprócz bojaźni. W rzeczywistości było to przedsięwzięcie niebezpieczne. Skutki były nieobliczalne. Ze strony rządu [rosyjskiego – M.P.] można było się spodziewać rzeczy najgorszych, nawet dla moich rodziców, gdybym sama potrafiła z tą myślą ich pogodzić. A cóż dopiero walka z nimi, z całą rodziną, odsunięcie się od wszystkiego, co kochałam, do czego byłam przywiązaną, całkowite towarzyskie fiasko”. Pewien wpływ na jej rozwój duchowy wywarł hr. Ewald von Ungern-Sternberg47, przyjaciel rodziny (Gruzińska 1933: 22‒24).

W kwietniu 1901 r., wykorzystując wyjazd do Drezna, zwróciła się do ks. Fischera z katolickiego kościoła dworskiego (niem. Hofkirche) o przyjęcie jej do grona katolików. Kilka miesięcy później w kaplicy drezdeńskiej dokonała konwersji na katolicyzm. Po powrocie do Wilna 16 października przystąpiła do spowiedzi, a dzień później przyjęła pierwszą komunię (Gruzińska 1933: 29‒30).

1. Księżniczka Anastazja Nikołajewna Gruzińska48

Po przeniesieniu w stan spoczynku w grudniu 1901 r. książę Gruziński powrócił wraz z rodziną do Petersburga, stolicy Imperium Rosyjskiego. Zamieszkali w dużym mieszkaniu w historycznej dzielnicy miasta, przy ul. Sapiernyj Pierieułok 1049. W tym czasie Gruzińska brała „konwersację języka angielskiego” z niejaką „Miss I. R.”, Irlandką i katoliczką (Gruzińska 1933: 32).

Od 1901 r., w rocznicę stulecia przyłączenia Gruzji do Cesarstwa Rosyjskiego, jako niezamężna potomkini żeńskiej linii dawnej gruzińskiej rodziny królewskiej otrzymywała od państwa skromne uposażenie50.

Od 1900 do 1916 r. pełniła funkcję damy dworu imperatorowej Rosji51. W okresie pobytu w Petersburgu uczestniczyła w balach dworskich, które odbywały się w salach Ermitażu. Pisała o tym tak: „Karnawał petersburski przyczyniał się w rzeczywistości bardzo do upojenia młodocianego umysłu. Szczególniej bale dworskie w cesarskim Ermitażu były szczytem elegancji i niewymuszonej wesołości (…). Brzmią mi jeszcze w uszach tony «błękitnego walca», którego tak wspaniale grała orkiestra dworska” (Gruzińska 1933: 35‒36). W tym samym czasie kontaktowała się z kapłanami kościoła św. Katarzyny przy Newskim Prospekcie, a jej spowiednikiem był dominikanin ks. Jan Schumpf. W 1903 r. zmarła jej siostra Maria (zam. Triegubowa)52.

Po wybuchu rewolucji, w 1905 r. rodzina wyjechała do Paryża, gdzie rozpoczął studia młodszy brat Gruzińskiej Michaił53. Dalszą edukację podjęła także ona sama – studiowała na Sorbonie i w Collège de France54 do 1909 r.55.

W Paryżu uczestniczyła w życiu towarzyskim emigrantów rosyjskich, utrzymując jednocześnie kontakty ze środowiskiem francuskich intelektualistów56. Zaprzyjaźniła się wówczas z Dymitrem Mierieżkowskim57 i jego żoną Zinaidą Gippius58, a także poznała ich przyjaciela Dymitra Fiłosofowa59. Umożliwiła im kontakty z katolikami60, przekazując m.in. list polecający do rektora Wyższego Seminarium Duchownego w Wersalu (fr. le Grand séminaire de Versailles), opata de La Porte61 (Gippius 1951: 265, Minajewa--Antonowa 2010: 38). W tym czasie zbierała „siłę i męstwo do ostatecznej, decydującej walki z rodziną” (Gruzińska 1933: 37), do której musiało niechybnie dojść. Po ukazie tolerancyjnym62 cara Mikołaja II z kwietnia 1905 r., najprawdopodobniej na przełomie 1907 i 1908 r., ujawniła się jako katoliczka.

Gruzińska „lubiła towarzystwo ludzi światłych i religijnych” (Świrski 1933: 6), stąd często prowadziła dyskusje m.in. z Mierieżkowskim, Antonem Kartaszowem63 i Nikołajem Bierdiajewem64, należącymi do elity intelektualnej Rosji. Bierdiajew, pisząc w liście do Fiłosofowa z 15‒18 marca 1908 r. o „bliskości naszych ludzkich dążeń do boskości” [M.P.]65, wymienia Gruzińską obok tak wybitnych postaci jak Siergiej Bułgakow66 i Jewgienij Trubieckoj67. Nic dziwnego, że w przedmowie do książki Świrski (1933: 5‒6) nazywa ją osobą „nieprzeciętnej miary i wagi”: inteligentną, wykształconą, rozumną, o wyrafinowanej kulturze, wrażliwą na niedolę ludzką, o giętkim umyśle, silnej woli i zdecydowaną do czynu68. Dodaje, że obce jej były „czułe uniesienia, tkliwości, sentymentalizm, cechy tak bardzo charakterystyczne płci żeńskiej” (Świrski 1933: 6). Gruzińska interesowała się literaturą piękną, którą czytała w oryginale, ale najbardziej fascynowały ją lektury o treści filozoficznej i teologicznej.

Jej erudycję potwierdza Johannes von Günther69 (Giunter 2010: 157), który tak relacjonuje pierwsze z nią spotkanie:

W tym czasie ubierałem się elegancko i odgrywałem rolę literata, co zawsze robiło wrażenie na nowo poznanych osobach. Rozmowa zeszła na temat Dantego, a ja zacząłem bronić jakiejś ekstrawaganckiej teorii. Wtedy do dyskusji włączyła się księżniczka i ku swojemu przerażeniu uświadomiłem sobie, że wie znacznie więcej ode mnie. Nie chciałem się jednak do tego przyznać, więc zdając się na swoje dialektyczne umiejętności, wszcząłem jakąś literacką sprzeczkę, którą sromotnie przegrałem [M.P.].

Około 1908 r. „nawiązała stosunki z władzami szkolnemi Petersburga” i postanowiła uniezależnić się od rodziny, nieakceptującej jej innowierstwa (Gruzińska 1933: 38). W tym samym roku wróciła do Petersburga, aby zdać odpowiedni egzamin kwalifikacyjny. W maju 1909 r. została nauczycielką języka francuskiego w luterańskiej szkole kształcącej córki niezamożnej szlachty bałtyckiej70, która mieściła się w zamku Finn71