W sieci natury i kultury. Bolesław Prus wobec dylematów światopoglądowych swojej epoki

Tom 8. część 1 czasopisma „Przekłady Literatur Słowiańskich” poświęcony jest refleksji na temat paratekstów towarzyszących przekładom literatur słowiańskich, podzielony został na pięć części problemowych eksponujących inny aspekt refleksji o paratekstach w odbiorze przekładu i dotyczy zwłaszcza literatur: amerykańskiej i bośniacko-hercegowińskiej, chorwackiej, czeskiej, polskiej, serbskiej, słowackiej, słoweńskiej, ale także niemieckiej.
Artykuły zamieszczone w tomie dotyczą roli i funkcji paratekstów (Izabela Lis-Wielgosz, Bożena Tokarz, Monika Gawlak), czynnej roli perytekstów w dialogu międzykulturowym i w serii przekładowej (Katarzyna Wołek San Sebastian, Małgorzata Filipek, Amela Ljevo-Ovčina, Jakob Altmann), perswazyjnego charakteru wstępów i ich wymiaru ideologicznego (Joanna Królak), sposobów oddziaływania recenzji i obecnej w nich mocy illokucyjnej (Sylwia Sojda), przypisów i zawartych w nich informacji dopełniających lekturę (Robert Grošelj, Weronika Woźnicka, Katarzyna Bednarska, Kamil Szafraniec). Ostatnia cześć tomu dotyczy biografii i listów, traktowanych jako swego rodzaju epiteksty, które być może nie odnoszą się bezpośrednio do przekładanych utworów, ale opisują kontekst, w którym dzieło literackie powstaje (Tea Rogić Musa, Leo Rafolt).
Wszystkie teksty, prócz trzech, opublikowane zostały w języku polskim. Artykuł Ameli Ljevo-Ovčiny zamieszczony został w języku bośniackim, Roberta Grošelja w języku słoweńskim, a Tei Rogić Musy w języku chorwackim.
Publikacja adresowana jest do badaczy literatur i kultur słowiańskich (w tym polskiej), studentów oraz do wszystkich zainteresowanych wiedzą o kulturach słowiańskich.

Praca, adresowana przede wszystkim do literaturoznawców i miłośników twórczości Jana Potockiego, podejmuje próbę ukazania niezwykłej nowoczesności Rękopisu znalezionego w Saragossie poprzez analizę relacji intertekstualnych między dziełem hrabiego a wybranymi powieściami autorów wymienionych w tytule. Zbieżności i podobieństwa można wskazać przede wszystkim w zakresie kompozycji utworów, wykorzystywanych konwencji gatunkowych i literackich, konstrukcji bohatera oraz powieściowych przestrzeni. Powieści te łączy także zróżnicowanie gatunkowe, polifoniczność kompozycyjna i ideowa, problematyka filozoficzna, epistemologiczna i metaliteracka, teatralizacja świata przedstawionego, żywioł ironii i parodii, motywy lustrzane czy eksploracja zróżnicowanych obszarów kultury śródziemnomorskiej. W tej perspektywie Rękopis jawi się jako dzieło niezwykle bliskie świadomości współczesnej, niejako prekursorskie wobec powieści XX-wiecznych.

Czasopismo naukowe „Wortfolge. Szyk słów”, wydawane przez Instytut Filologii Germańskiej Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, ukazuje się raz w roku w wersji drukowanej i elektronicznej. Niemiecko-polski tytuł oznacza, że periodyk stawia sobie za cel nie tylko przedstawianie i upowszechnianie problemów literatury, języka i kultury niemieckojęzycznego obszaru językowego, lecz także pośredniczenie w wymianie myśli między humanistyką niemiecką i polską oraz komparatystyczne podejście do prezentowanych zagadnień. Czasopismo ma charakter interdyscyplinarny, ale pozostanie wierne podstawowym obszarom filologii: językoznawstwu i literaturoznawstwu. Skierowane jest przede wszystkim do przedstawicieli humanistyki uniwersyteckiej oraz wszystkich zainteresowanych literaturą, kulturą i językiem niemieckim.

Autorzy tomu (Nie)ciekawa epoka? Literatura i PRL postanowili przyjrzeć się procesom, problemom, postaciom, utworom, które, jak powiedziałby Ankersmit, wykazują bezpośredni związek z „charakterem epoki”, bowiem istniały w latach 1945–1989, więc dotyczą tamtej epoki, która oficjalnie ma złą prasę, mniej oficjalnie zaś niektórzy wspominają ją z nostalgią, inni z pogardą czy rozgoryczeniem, a badacze zgadzają się, co do tego, iż owe lata to dla literatury polskiej czas głębokiego uwikłania w sprawy polityczne, podziału na opcję krajową i emigracyjną, budowania kontr-dyskursu, spod którego potrafi czasem wychynąć dyskurs właściwego dysponenta władzy – imperium wschodniego sąsiada realizującego swoje interesy także w Polsce, wreszcie – czas wypracowywania adekwatnych do okoliczności sposobów komunikowania się z czytelnikiem. Ale też czas modernizacyjnego szaleństwa, trochę groteskowy i zwariowany, co próbowały uchwycić w swoich programach choćby ówczesne kabarety literackie opisujące PRL-owską rzeczywistość i do czego nawiązuje motyw graficzny autorstwa Romana Cieślewicza na okładce tomu, pochodzący z marcowej edycji magazynu ilustrowanego „Ty i Ja” (1962, nr 3), któremu to magazynowi poświęca uwagę w jednym z rozdziałów książki Justyna Jaworska.
Wspomniana problematyka zasługuje na rozbudowaną syntezę. Tom proponuje zaledwie rekonesans, sygnalizuje ważność pewnych pól badawczych, proponuje inne podejście do tego fragmentu procesu historycznego (vide: sugestia Grażyny Borkowskiej, by literaturę polską lat 1945–1989 ujmować jako powojenny modernizm).
Książka stanowi świadectwo osobistych zainteresowań literaturoznawców starszej i młodszej generacji, a więc jest też poniekąd opisem opisujących (nie tylko opisywanego). Ich refleksje zostały zaprezentowane w układzie starającym się, w miarę możliwości, zachować chronologię procesu historycznego.
Nie jest to jedyna zasada grupowania tekstów w tym tomie. Składają się nań zarówno opracowania problemowe, dotykające szerszego przekroju zagadnień (Hanny Gosk Początek. Powojenna rzeczywistość w polskiej prozie lat czterdziestych XX wieku – refleksja o pominięciach i stłumieniach w narracjach prozatorskich czasu wielkiej zmiany, Przemysława Czaplińskiego PRL i sarmatyzm – tekst, w którym rozważana jest specyfika PRL-owskiego wypracowywania wzorów kulturalnego życia), jak i studia szczegółowe poświęcone wybranym aspektom rzeczywistości i literatury tamtego okresu (Jerzego Jarzębskiego rozważania o mowie rzeczy w mrocznej pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, Aliny Molisak – o fenomenenie „marcowych” narracji w krajowej prozie polskiej, Andrzeja S. Kowalczyka – o echach wydarzeń marca 1968 roku w środowisku „Kultury” paryskiej). Autorzy poświęcają uwagę praktykowanym w latach powojennych formom narracji wspierającej dyskurs władzy i zwalczającej czy dekonstruującej jej wizję rzeczywistości (Damiana Strzeszewskiego Funkcjonalizacja motywu budowy. Pieczętowanie zgody na rzeczywistość…, Jagody Wierzejskiej Miejsce epifanii w retoryce dyskursu antykomunistycznego…, Anny Mach PRL-owskie ready meades Edwarda Redlińskiego). W książce wyraźnie zaznaczają się bloki zagadnień poświęconych politycznej specyfice epoki i postaw ludzi ją współtworzących, ale też próbom zdystansowania się wobec niej, świadczącym o tym, iż dla interpretacji dorobku poszczególnych indywidualności twórczych ramy periodyzacyjne lat 1945–1989 okazują się zbyt wąskie.

Dwanaście studiów poświęconych emigracyjnym narracjom tożsamościowym w twórczości takich poetów, jak Stanisław Baliński, Marian Czuchnowski, Józef Łobodowski, Jerzy Pietrkiewicz czy Bronisław Przyłuski. Autora interesują drogi, jakimi poruszają się oni w poszukiwaniu poetyckiej „mowy wygnańczej”, to, jak odnajdują idiom poetycki zdolny unieść bagaż doświadczeń gromadzonych przez lata emigracji oraz jak kształtują „język wygnania” osadzony w odmiennych kręgach tradycji. Taka perspektywa oglądu emigracji/wygnania pozwala interpretować doświadczenia polskiej literatury nie tylko przez pryzmat polityki i historii, ale także stałego konstruktu ludzkiej kondycji.

Antologia jest nowatorskim przedsięwzięciem, którego celem jest przełożenie na język polski francuskich tekstów, które wpisują się w debatę nazwaną querelle des femmes (spór o kobiety). Obejmują one okres od średniowiecza aż po Rewolucję francuską. Wszystkie zostały napisane przez autorów biorących w obronę płeć piękną. Dzieła, lub ich fragmenty, zawarte w antologii często zaliczane są do tzw. tekstów prokobiecych, zwanych też prefeministycznymi. Badacze chętnie posługiwali się zwłaszcza tym ostatnim terminem, i często nadal go używają, by uniknąć anachronizmu związanego z pojęciem feminizmu, które było obce kulturze dawnej Europy.

Przedmiotem owej debaty były pozycja i rola kobiety w społeczeństwie, a jej uczestnikom przyświecał zacny cel – obrona przedstawicielek płci pięknej – wyrażony poprzez propozycje przemian społecznych i kulturowych. Ten oryginalny, nierzadko kontrowersyjny, choć nader aktualny temat od dawna inspirował autorów płci obojga. W dawnej literaturze francuskiej możemy odnaleźć różnorakie pod względem formy pisma indywidualistów (przede wszystkim pisarek) opowiadających się za sprawami kobiet. Niestety w większości przypadków znane są one wyłącznie wąskiemu gronu specjalistów, niektórym literaturoznawcom lub pasjonatom literatury francuskiej, a na naszym rodzimym gruncie niemal wyłącznie romanistom. Tym większa zatem zasługa Redaktorki antologii oraz zespołu, z którym współpracowała, że wspólnymi siłami nie tylko ocalili od zapomnienia, ale co najważniejsze, dokonali świetnego przekładu trudnych pod względem językowym tekstów, wiernie oddając idee przyświecające ich autorom.