Prawo Rosji i ZSRR 1917 - 1991 czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa (bolszewików). Krótki kurs. Wydanie 3 ebook

Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991

czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa (bolszewików). Krótki kurs

Adam Lityński

Wyższa Szkoła Humanistyczna w Sosnowcu

3. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2017

Wydawca:Aneta Flisek

Korekta:Katarzyna Szubińska

© Wydawnictwo C.H.Beck 2017

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: Jolanta StraszewskaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-255-8008-2

Przedmowa do wydania trzeciego

W pięć lat po drugim wydaniu wydawnictwo i autor oddają do rąk Czytelników wydanie trzecie podręcznika o prawie Rosji i ZSRR w latach 1917–1991. Przypada to dokładnie w setną rocznicę wydarzeń, które w sposób zasadniczy wpłynęły na dzieje świata, a szczególnie na losy Polaków. Narracja poprzednich wydań rozpoczynała się od listopada 1917 r., a więc nie obejmowała pierwszego okresu rosyjskiej rewolucji, której początek przypada na marzec (luty) 1917 r. Obecne wydanie rozszerzone jest o ten okres, jak też sygnalizuje postawy narodów byłego imperium carów wobec rewolucji i zamierzenia co do dalszego kształtu swojego życia narodowego.

Zamiarem autora i wydawcy było niepowiększanie objętości pracy, bowiem książki zbyt duże tracą wielu Czytelników w dobie stałego deficytu czasu. Realizując myśl zachowania dotychczasowej objętości, autor ograniczył się do dopisania jedynie wspomnianych uzupełnień, a w dalszych częściach dokonał pewnych skrótów w szczegółach, które nie wydawały się być niezbędne.

Autor stale wyraża wdzięczność w szczególności Pani Dyrektor mgr Danucie Gburskiej, jak też Pani dr hab. Annie Stawarskiej-Rippel i Panu dr hab. Piotrowi Fiedorczykowi,bez których ta książka prawdopodobnie w ogóle nie powstałaby.

Sosnowiec, luty 2017, w setną rocznicę rewolucji

Adam Lityński

Wybrana literatura

Ancewicz F., Stalinowska koncepcja państwa na tle ewolucji ustrojowej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, Lublin 2001

Andrejew I., Zarysprawa karnego państw socjalistycznych, Warszawa 1979

Andrew C., Gordijewski O., KGB, tłum. R. Brzeski, Warszawa 1997

Andrusiewicz A., Cywilizacja rosyjska, t. 3, Warszawa 2009

Andrusiewicz A., Kiereński – czerwony liberał, Warszawa 2016

Antokolskaja M., Harmonisation of family law in Europe: a historical perspective. A tale of two millennia, Antwerpen–Oxford 2006

Applebaum A., Gułag, tłum. J. Urbański, Warszawa 2005

Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, tłum. D. Grinberg, M. Szawiel, t. 1, Warszawa 1989

Arendt H., O rewolucji, tłum. M. Godyń, Kraków 1991

Armstrong G.M., The Soviet Law of Property. Law in Eastern Europe, Leyden 1983

Bankowicz B., Bankowicz M., Dudek A., Słownik historii XX wieku, Kraków 1993

Baranowski B., Baranowski K., Historia Azerbejdżanu, Wrocław 1987

Bartnicki A., Borys Jelcyn. Przywództwo w pułapce uwarunkowań – mechanizmy zmiany i kontynuacji, Białystok 2016

Bartnicki A., Demokratycznie legitymizowany autorytaryzm w Rosji 1991–2004, Białystok 2007

Bartnicki A., Michaił Gorbaczow – prezydent upadającego państwa, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VII

Baszkiewicz J., Państwo, rewolucja, kultura polityczna, wstęp i przygotowanie do druku H. Olszewski, Poznań 2009

Baszkiewicz J., Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 1998

Bazylow L., Obalenie caratu, Warszawa 1977

Bazylow L., Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Wrocław 2005

Bebel A., Kobieta i socyalizm, przekład z 25-go wydania niemieckiego, w drukarni Związku Zagranicznego Socyalistów Polskich, Londyn 1897

Bednarek M., Przemiany własności w Polsce. Podstawowe koncepcje i konstrukcje normatywne, Warszawa 1994

Beria S., Beria – mój ojciec. W sercu stalinowskiej władzy, tłum. J. Waczków, Warszawa 2000

Berlin I., Karol Marks – jego życie i środowisko, tłum. W. Orliński, Warszawa 1999

Berman H., Justice in the U.S.S.R. An Interpretation of Soviet Law, Cambridge–London 1963

Berman H., Soviet Family Law in the Light of Russian History and Marxist Theory, Yale Law Journal 1946–1947, No. 56

Bierdiajew M., Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, tłum. H. Paprocki, Kęty 2005

Borysoglebski W.W., Prawo o trybunałach wojskowych, [w:] Problemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, red. E. Merz, tłum. B. Himmel, L. Hochberg, B. Rot, Warszawa 1962

Bosiacki A., Utopia, władza, prawo. Doktryna i koncepcje prawne „bolszewickiej” Rosji 1917–1921, Warszawa 1999

Bosiacki A., Izdebski H., Konstytucjonalizm rosyjski. Historia i współczesność, Kraków 2013

Bożyk S., Konstytucja ZSRR z 31.I.1924 r. (geneza i podstawowe założenia), ZN Filii UW w Białymstoku 1988, Nr 61

Bożyk S., Konstytucjonalizm radziecki – drogi rozwoju, ZN Filii UW w Białymstoku 1981, Nr 33

Bronisław Piłsudski (1866–1918). Człowiek – uczony – patriota, red. A. Liscar, M. Sarkowicz, Zakopane 2003

Bukowski W., I powraca wiatr..., tłum. A. Mietkowski, Kraków 1999

Bukowski W., Partyzant prawdy. Wybór publicystyki z pierwszego i drugiego okresu, zebrał i oprac. R. Jankowski, t. 1–2, Warszawa 2008

Butler W.E., Russia and the Law of Nations in Historical Perspective. Collected Essays, London–Idyllwild, California 2009

Butler W.E., Soviet Law, London 1983

Carrol W.H., Narodziny i upadek rewolucji komunistycznej, tłum. A. Żabokrzycki, Kąty Wrocławskie 2008

Chałfina R.O., Prawo dziedziczenia w ZSRR, tłum. Z. Krauze, Warszawa 1952

Chenoweth D.W., Soviet Civil Procedure. History and Analysis, Philadelphia 1977

Chirkin V., Constitutional Law and Political Institutions, Moscow 1985

Chkhikvadze V.M., The Soviet State and Law, tłum. Y. Sdobnikov, Honolulu 2000

Czchikwadze W.M., Radzieckie prawo karne wojskowe, tłum. J. i M. Litwin, t. 1–2, Warszawa 1952

Chmielarz A., Sprawa szesnastu, [w:] A. Chmielarz, A.K. Kunert, E. Piontek, Proces moskiewski przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2000

Chruszczow N.S., Fragmenty wspomnień, Zeszyty Historyczne, Paryż 2000, Nr 132

Chruszczow N.S., O kulcie jednostki i jego następstwach. Referat I sekretarza KC KPZR tow. N.S. Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR 25 lutego 1956 [tyt. oryg. О культе личности и его последствиях. Доклад Первого секретаря ЦК КПСС Н. С. Хрущева XX Съезду Партии], Izwestia CK KPSS 1989, Nr 3

Ciechanowicz J., Herbarz polsko-rosyjski, t. 1–2, Warszawa 2006

Ciesielski S., GUŁag. Radzieckie obozy koncentracyjne 1918–1953, Warszawa 2010

Ciesielski S., Wróg jest wszędzie. Stalinowska polityka represyjna w latach 1928–1941, Toruń 2013

Ciesielski S., Hryciuk G., Srebrakowski A.,Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim, Toruń 2004

Ciesielski S., Materski W., Paczkowski A.,Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich. [Raport Komisji Ekspertów KBN na zlecenie Ministerstwa Sprawiedliwości RP], Warszawa 2000

Conquest R., Uwagi o spustoszonym stuleciu, tłum. T. Bieroń, Poznań 2002

Conquest R., Wielki terror, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 1997

Criminal Law Protection of Socialist Property In the USSR, eds. D.D. Barry, G. Ginsburgs, P.B. Maggs, vol. 1, The Citizen and the State in Contemporary Soviet Law, Leyden 1977

Cywiński Z., Prawo jako ideologia kompromisu w ujęciu M.A. Reisnera, [w:] Prawo i społeczeństwo obywatelskie. Studia i szkice dedykowane Profesor Annie Turskiej, Warszawa 1990

Cywiński Z., Uwagi o nihilizmie prawnym, SI 1997, t. 34

Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 1999

Czefranowa E.A., Historyczne uwarunkowania regulacji małżeńskich stosunków majątkowych w prawie rosyjskim, Miscellanea Historico-Iuridica 2007, t. V

Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944–1989, red. K. Persak, Ł. Kamiński, Warszawa 2010

Czuma I., Konstytucja Rosji Sowieckiej, Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne 1923, Nr 1–6

Dokumenty Katynia. Decyzja, red. J. Snopkiewicz, A. Zakrzewski, Warszawa 1992

Dyboski R., Siedem lat w Rosji i na Syberii (1915–1921). Przygody i wrażenia, oprac. T. Bohun, Warszawa 2007

Dziadzio A., Powszechna historia prawa, Warszawa 2000

Dzierżyński F., Pisma wybrane, Warszawa 1951

Dżilas M., Nowa klasa wyzyskiwaczy (analiza systemu komunistycznego), tłum. J. Mieroszewski, Paris 1957

Ehrlich S., Rola prokuratury w ustroju radzieckim, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1948, Nr 3–4

Ehrlich S., Ustrój Związku Radzieckiego, Warszawa 1954

Engels F., Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, Warszawa 1949

Europa Środkowo-Wschodnia XX wieku. Słownik biograficzny, red. W. Roszkowski, Warszawa 2001

Feldbrugge F.J.M., Soviet Corrective Labor Law, [w:] Soviet Law after Stalin, eds. D.D. Barry, G. Ginsburgs, P.B. Maggs, vol. 1, The Citizen and the State in Contemporary Soviet Law, Leyden 1977

Fenomen rosyjskiego komunizmu. Geneza, konteksty, konsekwencje, red. B. Brzeziński, Poz­nań 2010

Fiedorczyk P., Dyskusja na temat miejsca prawa rodzinnego w systemie prawa Polski Ludowej, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VII

Fiedorczyk P., Radzieckie prawo rodzinne jako przedmiot recepcji w Polsce i innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2009, t. XXXI

Fiedorczyk P., Unifikacja i kodyfikacja prawa rodzinnego w Polsce (1945–1964), Białystok 2014

Figes O., Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891–1924, tłum. B. Hryciak, Wrocław 2009

Filar M., W służbie utopii. 73 lata radzieckiego prawa karnego, Toruń 1992

Friedrich C.J., Brzezinski Z.K., Totalitarian Dictatorship and Autocracy, Cambridge 1956

Fundamentals of Legislation of the USSR and the Union Republice, tłum. na ang. M. Saifulin i J. Sdobnikow,[b. red.], Moscow 1974

Getty J.A., Naumow O.W., Jeżow – żelazna pięść Stalina, tłum. G. Waluga, J. Złotnicki, Warszawa 2008

Goldman W.Z., Women, the State and Revolution. Soviet Family Policy and Social Life, 1917–1936, Cambridge [1995]

Gołunski S.A., Nowe podstawy sądowego postępowania karnego ZSRR i republik związkowych, [w:] Problemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, red. E. Merz, tłum. B. Himmel, L. Hochberg, B. Rot, Warszawa 1962

Gorbaczow M., Sam ze wspomnieniami, tłum. O. Morańska, Warszawa2014

Górski M., Krótka rewolucja, czyli małżeństwo, rozwód i pozycja kobiety w początkowym okresie Związku Radzieckiego, [w:] Prawo blisko człowieka. Z dziejów prawa rodzinnego i spadkowego. Materiały konferencji zorganizowanej przez Sekcję Historii Państwa i Prawa Biblioteki Słuchaczów Prawa UJ. Kraków 7–8 marzec 2007, red. M. Mikuła, Kraków 2008

Graczow A., Gorbaczow, tłum. M. Jagiełło, Warszawa 2003

Grajewski A., Tarcza i miecz. Rosyjskie służby specjalne 1991–1998, Warszawa 1998

Grzybowski K., „Stalinizm” w socjalistycznym prawie konstytucyjnym, PiP 1957, z. 6

Grzybowski K., Ustrój Związku Radzieckiego, Kraków 1947

Grzybowski K., Ustrój Związku Socjalistycznych Sowieckich Republik. Doktryna i konstytucja, Kraków 1929

Gwiazdomorski J., Prawo spadkowe, Warszawa 1959

Habermas J., Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawnego, tłum. A. Romaniuk, R. Marszałek, Warszawa 2005

Hazard J.N., A Constitution for „Developed Socialism”, [w:] Soviet Law after Stalin, eds. D.D. Barry, G. Ginsburgs, P.B. Maggs, vol. 2, Social Engineering Through Law, Alphen aan den Rijn 1978

Hazard J.N., Communists and their Law. A Search for the Common Core of the Legal Systems of the Marxian Socialist States, Chicago–London 1969

Hazard J.N., Settling Disputes in Soviet Society. The Formative Years of Legal Institutions, New York 1978

Hazard J.N., The Evolution of the Soviet Constitution, [w:] Toward the ,,Rule of Law” in Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period, ed. D.D. Barry, New York–London 1992

Heller M., Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Paryż 1988

Heller M., Niekricz A., Utopia u władzy. Historia Związku Sowieckiego, tłum. A. Mietkowski, t. 1, Wrocław 1989

Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, red. B. Lesiński, Poznań 1995

Historia polityczna świata XX wieku. 1901–1945, red. M. Bankowicz, Kraków 2004

Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs, red. komisja KC WKP(b), Warszawa 1948

Holewińska-Łapińska E., Radzieckie prawo rozwodowe – zarys problematyki, NP 1987, Nr 7–8

Hołubko W., Współczesna administracja państw byłego ZSRR, Sosnowiec 2009

Hołubko W., Lityński A., Na gruzach imperium. Ukraina po upadku cesarstwa rosyjskiego: od rewolucji lutowej 1917 r. do traktatu brzeskiego 1918 r., CPH 2017 [w druku]

Hołubko W., Lityński A., Ukraina na drodze do niepodległości (1918–1920). W setną rocznicę, Miscellanea Historico-Iuridica [w druku]

Hołubko W., Lityński A., Zagadnienie państwowości białoruskiej w latach 1917–1920. W setną rocznicę rewolucji 1917 roku, Roczniki Administracji i Prawa, Sosnowiec 2017 [w druku]

Hrycak J., Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu,tłum. K. Kotyńska, Lublin 2000

Huskey E., From Legal Nihilism to Pravovoe Gosudarstvo. Soviet Legal Development 1917–1990, [w:] Toward the ,,Rule of Law” in Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period, ed. D.D. Barry, New York–London 1992

Huskey E., Russian Lawyers and the Soviet State. The Origins and Development of the Soviet Bar 1917–1939, Princeton 1986

Iwanow N., Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Kraków 2014

Izdebski H., Historia administracji, Warszawa 1997

Izdebski H., Rewolucja a prawo w Europie, cz. 2, Rewolucja a prawo dawne i nowe: tradycja prawna i środowisko prawnicze w obliczu rewolucji, CPH 1987, Nr 1

Jelcyn B., Wyznania, tłum. W. Sokołowski, Warszawa 1990

JoffeO.S., Szargorodski M.D., Zagadnienia teorii prawa, tłum. J. Nowacki, J. Wróblewski, Warszawa 1963

Juviler P.H., Revolutionary Law and Order. Politics and Social Change in the USSR, New York 1976

Juviler P.H., Some Trends in Soviet Criminal Justice, [w:] Soviet Law after Stalin, red. D.D. Barry, G. Ginsburgs, P.B. Maggs, vol. 3, Soviet Institutions and the Administration of Law, Alphen aan den Rijn–Germantown 1979

Kariew D.S., Dalsze udoskonalenie radzieckiej organizacji sądownictwa, [w:] Problemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, red. E. Merz, tłum. B. Himmel, L. Hochberg, B. Rot, Warszawa 1962

Kariew D.S., Radziecki ustrój sądowy, tłum. J. Bielski, L. Chmielewski, Warszawa 1954

Karpus Z., Traktat ryski a polscy sojusznicy w okres wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach. Studia, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998

Katyń. Dokumenty ludobójstwa. Dokumenty i materiały archiwalne przekazane Polsce 14 października 1992 r., tłum. W. Materski, Warszawa 1992

Katyń. Dokumenty zbrodni, red. W. Materski, t. 1, Jeńcy nie wypowiedzianej wojny. Sierpień 1939 – marzec 1940, Warszawa 1995; t. 2, Zagłada. Marzec – czerwiec 1940, Warszawa 1998; t. 3, Losy ocalałych. Lipiec 1940 – marzec 1943, Warszawa 2001; t. 4, Echa Katynia. Kwiecień 1943 – marzec 2005, Warszawa 2006

Katyń. Zbrodnia nieukarana, K. Komorowskired., Warszawa 2009

Kazimirova M., La révolution du droit en Russie, [w:] Modernisierung durch Transfer zwischen Weltkriegen, Hrsg. T. Giaro, Frankfurt am Main 2007

Keczekian S.F., Prawo socjalistyczne i jego źródła, tłum. A.G., Warszawa [b.d.w., bezpośrednio po 1947]

Kelly J.M.,Historia zachodniej teorii prawa, tłum D. Pietrzyk-Reeves i in., Kraków 2006

Kenez P., Odkłamana historia Związku Radzieckiego, tłum. A. Górska, Warszawa 2008

Klementowski M., Powszechna historia ustroju, Warszawa 2012

Knight A., Beria – prawa ręka Stalina, tłum. M. Ronikier, Warszawa 1996

Kodeks cywilny R.S.F.S.R. wraz z kodeksem ustaw o małżeństwie, rodzinie i opiece, tłum. S. Tylbor, Warszawa 1930

Kodeks karny Rosji sowieckiej 1927, tłum. R. Lemkin, Warszawa 1928

Kodeks karny RSFRR. Kodeks karnoprocesowy RFSRR. Ustawa o ustroju sądów RSFRR, tłum. L. Hochberg, Warszawa 1961

Kodeks małżeński i rodzinny Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, red. K. Piasecki, J.S. Piątowski, tłum. S. Rybarczyk, H. Juszko, Wrocław 1972

Kodeks prawa małżeńskiego, rodzinnego i opiekuńczego RSFRR, red. C. Berezowski, Warszawa 1951

Kołakowski L., Cywilizacja na ławie oskarżonych, Warszawa 1990

Kołakowski L., Główne nurty marksizmu. Powstanie, rozwój, rozkład, Londyn 1988

Komarnicki W., Nowy ustrój państwowy Związku Sowietów, Rocznik Prawniczy Wileński 1938 i to przedrukowane, [w:] M. Kornat, Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003

Konstytucja Federacji Rosyjskiej przyjęta w ogólnonarodowym referendum w dniu 12 grudnia 1993 r., tłum. A. Kubik, Warszawa 2000

Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Warszawa 1977

Konstytucja Republiki Łotewskiej, tłum. L. Gołubiec, wstęp P. Kierończyk, Warszawa2001

Kornat M., Bolszewizm, totalitaryzm, rewolucja, Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939), t. 1, Kraków 2003, t. 2, Kraków 2004

Kornat M., Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003

Korwin T., Podstawy ustrojowe Związku Sowieckiego. Studium polityczno-prawne, Warszawa 1933

Korżakow A., Borys Jelcyn od świtu do zmierzchu, tłum. B. Szwarcman-Czarnota,Warszawa 1998

Kosyło A., Dostęp do zawodu adwokata w prawie polskim, ukraińskim, białoruskim i rosyjskim, Toruń 2010

Koszel B., Żerko S., Słownik polityków XX wieku, Poznań 1997

Kowalczyk A.S., Sawinkow, Warszawa 1992

Kowalski J., Konstytucja Federacji Rosyjskiej a rosyjska i europejska tradycja konstytucyjna, Warszawa–Poznań 2009

Kozak A., Poglądy Jewgienija Paszukanisa na istotę prawa, AUWr 1988, Nr 983

Kozub-Ciembroniewicz W., System sowiecki w analizach Konstantego Grzybowskiego, AUWr 2002, Nr 2387

Kraus W., Nihilizm – nadal aktualny?, [w:] Wokół nihilizmu, red. G. Sowiński, Kraków 2001

Krupska N.K., Wspomnienia o Leninie, Warszawa 1971

Krzyżanowski A., Raj doczesny komunistów. Dzieje Rosji w XX wieku, Kraków 2008

Kukułka J., Traktaty sąsiedzkie Polski odrodzonej, Ossolineum 1998

Kulesza T., Ideologie naszych czasów, Warszawa 1996

Kumaniecki J., Po traktacie ryskim. Stosunki polsko-radzieckie 1921–1923, ­Warszawa 1971

Kurs radzieckiego prawa cywilnego, tłum. J. Wiszniewski, Warszawa 1954

Kuśnierz R., Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929–1933), Toruń 2008

Laskowska K., 735 lat zwalczania i… Rzecz o korupcji, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VIII

Laskowska K., Podstawowe zagadnienia instytucji kary śmierci w świetle prawa i praktyki wymiaru sprawiedliwości w dziejach Rosji, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VII

Laskowska K., Przestępczość w Rosji z perspektywy kryminologii i prawa karnego, Białystok 2016

Laskowska K., Z badań nad przestępczością w Związku Radzieckim, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, red. M. Mikołajczyk i in., t. 2, Białystok–Katowice 2010

Leksykon. Historia świata. Rosja, red. W. Sienkiewicz, Warszawa 2001

Lewandowski J., Historia Estonii, Ossolineum 2002

Lewickyj B., Terror i rewolucja, tłum. A. Palicki, Wrocław 1990

Lityński A., Administrowanie pracą przymusową w Rosji radzieckiej i ZSRR, [w:] Aktualne zagadnienia prawa pracy i polityki socjalnej (zbiór studiów), red. B.M. Ćwiertniak, t. 1, Sosnowiec 2012

Lityński A., Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2013

Lityński A., Jedna kartka z grubej księgi Wielkiego Terroru: rozkaz nr 00447 szefa NKWD (30 VII 1937), [w:] Księga jubileuszowa Profesora Kazimierza Barana, Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa 2014, t. 7

Lityński A., Lenin a ius privatum, [w:] Leges sapere. Studia i prace dedykowane profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, red. W. Uruszczak, P. Święcicka, Kraków 2008

Lityński A., Ludobójstwo: „operacja polska” NKWD (1937–1938). Uchwała Biura Politycznego KC WKP(b) oraz rozkazy szefa NKWD ZSRR, Studia Iuridica Lublinensia, t. XIX poświęcony pamięci Profesora Mariana Klementowskiego (1943–2013), red. M. Kuryłowicz, W. Witkowski, Lublin 2013

Lityński A., Rewolucji rosyjskiej rok pierwszy. Wybrane zagadnienia prawa karnego, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016

Lityński A., Utworzenie naczelnego organu administracji państwowej RFSRR – Rady Komisarzy Ludowych, [w:] W kręgu historii doktryn politycznych i prawnych oraz konstytucjonalizmu. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Sylwestrzaka, Gdańskie Studia Prawnicze 2012, t. XXVII

Lustiger A., Czerwona księga – Stalin i Żydzi. Tragiczna historia Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego i radzieckich Żydów, tłum. E. Kaźmierczak, W. Leder, Warszawa 2004

Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, red. N. Ochotin, A. Roginski, tłum. R. Niedzielko, Warszawa 1998

Łatyszonek O., Białoruskie elity polityczne wobec traktatu ryskiego, [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach. Studia, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998

[Łukaszewicz J.], Pierwszy marca 1887 roku. Wspomnienia Józefa Łukaszewicza, zebrał, przełożył, przedmową i przypisami opatrzył S. Bergman, Warszawa 1981

Łunc A.Ł., Międzynarodowe prawo prywatne, tłum. B. Kulikowski, T. Raabe, Warszawa 1951

Łysko M., Prokuratorski nadzór ogólny w Polsce w latach 1950–1967, Białystok 2006

Machnikowska A., Prawo własności w Polsce w latach 1944–1981. Studium historycznoprawne, Gdańsk 2010

Maciejewski T., Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2000

Makarewicz J., Wstęp, [w:] Kodeks karny republik sowieckich, tłum. R. Lemkin, Warszawa 1926

Malia M.,Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917–1991, tłum.M. Hułas, E. Wyzner, Warszawa 1998

Małecki W., Dyskusja nad koncepcją prawa gospodarczego w nauce radzieckiej w latach 1956–1958, Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa 2016, t. 9, Nr 3 

Marciniak W., Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2004

Marples D., Historia ZSRR od rewolucji do rozpadu, tłum. I. Scharoch, Wrocław 2006

Marxistische und sozialistische Rechtsteorie, Hrsg. N. Reich, Frankfurt am Main 1972

Materski W., Bolszewicy i samuraje. Walka dyplomatyczna i zbrojna o rosyjski Daleki Wschód (1917–1925), Warszawa 1990

Mawdsley E., Wojna domowa w Rosji 1917–1920, tłum. M. Popławska, Warszawa 2010

Miedwiediew R.A., Chruszczow. Biografia polityczna, tłum. W. Zagórska, Warszawa 1990

Mienszagin W., Wyszynska Z., Radzieckie prawo karne, Warszawa 1953

Mohyluk M., Leopold Caro o ustawodawstwie radzieckim, Miscellanea Historico-Iuridica 2007, t. V

Mohyluk M., Wacław Makowski o radzieckim prawie karnym, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VII

Morin E.,O naturze Związku Radzieckiego, Warszawa 1990

Nazar M., Etapy i kierunki rozwoju radzieckiego prawa rodzinnego (1917–1987), AUMCS 1988, Sectio G, vol. 35, Nr 13

Nowe konstytucje, tłum. pod red. J. Makowskiego, Warszawa 1925

Nowickij I.B., Łunc Ł.A., Ogólna nauka o zobowiązaniach, [w:] Kurs radzieckiego prawa cywilnego, tłum. J. Wiszniewski, Warszawa 1954

O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, red. M. Mikołajczyk i in., t. 2, Białystok–Katowice 2010

Occleshaw M., Za kulisami rewolucji bolszewickiej, tłum. K. Bażyńska-Chojnacka, P. Chojnacki, Warszawa 2007

Ochmański J., Historia Litwy, Ossolineum 1990

Olszewski H., Słownik twórców idei, Poznań 1998

Paluszyński T., Walka o niepodległość Łotwy 1914–1921, Warszawa 1999

Pamiętnik Mikołaja II, oprac. i przedm. J. Kutta, Warszawa 2006

Paszukanis J., Ogólna teoria prawa a marksizm, tłum. L. Lisiakiewicz, Warszawa 1985

Piątowski J.S., Lenin a zasady socjalistycznego prawa rodzinnego, SP 1971, Nr 28

Pichaja R.G., Historia władzy w Związku Radzieckim (1945–1991), tłum. M. ­Głuszakowski, P. Zemszał, Warszawa 2011

Pietrow N., Stalinowski kat Polski – Iwan Sierow, tłum. J. Prus-Wojciechowska, K. Syska, Warszawa 2013

Pietrzyk-Reeves D., Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, Wrocław 2004

Pipes R., Czerwone imperium. Powstanie Związku Sowieckiego, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2015

PipesR., Krótka historia rewolucji rosyjskiej, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2007

Pipes R., Rewolucja rosyjska, tłum. T. Szafar, Warszawa 1994

Pipes R., Rosja bolszewików, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2005

Pipes R., Własność a wolność, tłum. L. Niedzielski, Warszawa 2000

Pisarek E.W., Od obszczyny do kołchozu. Z form pospólnego użytkowania ziemi na wschodzie Europy, przedm. W. Pisarek, Kraków 2012

Podstawy ustawodawstwa o ustroju sądów Związku SRR, związkowych i autonomicznych republik, [w:] Radzieckie ustawy karne i o ustroju sądów z dnia 25 grudnia 1958 r. z materiałami, red. E. Merz, Warszawa 1960

Pol K., Poczet prawników polskich XIX–XX w., wyd. 2 przejrzał i uzupełnił A. Redzik, Warszawa 2011

Polmar N., Allen T.B., Księga szpiegów. Encyklopedia, Warszawa 2000

Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, red. W. Materski, T. Szarota, Warszawa 2009

Pomian K., Oblicza dwudziestego wieku. Szkice historyczno-polityczne, Lublin 2002

Postman N., W stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może doskonalić naszą przyszłość, tłum. R. Frąc, Warszawa2001

Problemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, Warszawa 1962

Przebinda G., Smaga J., Kto jest kim w Rosji po 1917 roku. Leksykon, Kraków 2000

Przybyłowski K., Kodeks cywilny Rosji sowieckiej z 11 listopada 1922, PPiA 1925, t. L

Quigley J., SovietLegal Innovation and the Law of the Western Word, New York 2007

Radzieckie prawo cywilne, t. 1, red. D.M. Gienkin, tłum. A. Lipiński, Z. Ratuszniak, Warszawa 1955

Radzieckie prawo cywilne, t. 2, red. S.N. Bratuś, tłum. J. Wiszniewski, C. Tabęcki, Warszawa 1955

Radzieckie prawo pracy, red. N.G. Aleksandrow, tłum. J. Licki, J. Dąbrowski,Warszawa 1951

Radzieckie ustawy karne i o ustroju sądów z dnia 25 grudnia 1958 r. z materiałami, red. E. Merz, ­Warszawa 1960

Rapoport J., Sprawa lekarzy kremlowskich, tłum. Z. Błaszczyk, Warszawa 1990

Reich N., Sozialismus und Zivilrecht. Eine rechtstheoretisch-rechtshistorische Studie zur Zivilrechtstheorie und Kodifikationspraxis im sowjetischen Gesellschafts- und Rechts­system, Frankfurt am Main 1972

Reich N., Wstęp, [w:] Marxistische und sozialistische Rechtsteorie, Hrsg. N. Reich, Frankfurt am Main 1972

Reich N., Reichel H.C., Einführung in das sozialistische Recht, München 1975

Riasanovsky N.V., Steinberg M.D., Historia Rosji, tłum. A. Bernaczyk T. Tesznar,Kraków 2009

Romaszkin P.S., Gercenzon A.A., Podstawy ustawodawstwa karnego ZSRR republik związkowych, [w:] Problemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, red. E. Merz, tłum. B. Himmel, L. Hochberg, B. Rot, Warszawa 1962

Rosja XX wiek. Od utopii komunistycznej do rzeczywistości globalistycznej, red. J. Złotowski, tłum. P. Burek, red. nauk. H. Kowalska-Stus, L. Suchanek, Kraków 2004

Rozstrzelać Polaków. Ludobójstwo Polaków w Związku Sowieckim w latach 1937–1938. Dokumenty z centrali, oprac. T. Sommer, Warszawa 2010

Salmonowicz S., La révolution du droit en Russie, [w:] Modernisierung durch Transfer zwischen den Weltkriegen, Hrsg. T. Giaro, Frankfurt am Main 2007

Sawinkow B.W., Koń wrony, tłum. i posłowie J. Gondowicz, Warszawa 1991

Schittenhelm U., Strafe und Sanktionensystem im sowjetischen Recht, Freiburg 1993

Schlesinger R., The Family in the U.S.S.R. Documents and Readings, London 1949

Serczyk W., Historia Ukrainy, Wrocław 2009

Sharlet R., The Fate of Individual Rights in the Age of Perestroika, [w:] Toward the ,,Rule of Law” in Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period, ed. D.D. Barry, New York–London 1992

Skaradziński B., Polskie lata 1919–1920, t. 2, Sąd Boży, Warszawa 1993

Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej, red. W. Roszkowski, J. Kofman, Warszawa 2004

Słownik dysydentów. Czołowe postacie ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych w latach 1956–1989, red. I. Bieńkowska, t. 1–2, Warszawa 2007

Smaga J., Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Kraków 1992

Smaga J., Rosja w 20. stuleciu, Kraków 2001

Smirnow Ł.N., O odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko państwu, [w:] Prob­lemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, red. E. Merz, tłum. B. Himmel, L. Hochberg, B. Rot, Warszawa 1962

Smoleń M., Stracone dekady. Historia ZSRR 1917–1991, Warszawa–Kraków 1994

Smyk G., Rosyjski model administracji publicznej u kresu Imperium, [w:] Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016

Solomon P.H. Jr., Reforming Criminal Law under Gorbachev. Crime, Punishment, and the Rights of the Accused, [w:] Toward the ,,Rule of Law” in Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period, ed. D.D. Barry, New York–London 1992

Sobczak J., Mikołaj II – ostatni car Rosji. Studium postaci i ewolucji władzy, Warszawa 2009

Sołżenicyn A., Archipelag Gułag 1918–1956, tłum J. Pomianowski, t. 1, Warszawa 1990

Soviet Civil Legislation and Procedure. Official Texts and Commentaries, Moscow 1962

Soviet Law after Stalin, eds. D.D. Barry, G. Ginsburgs, P.B. Maggs, vol. 1, The Citizen and the State in Contemporary Soviet Law, Leyden 1977; cz. 2, Social Engineering Through Law, Alphen aan den Rijn 1978; cz. 3, Soviet Institutions and the Administration of Law, Alphen aan den Rijn–Germantown 1979

Sójka-Zielińska K., Historia prawa, Warszawa 1998, 2011

Staśkiewicz W., Koncepcja prawa J.B. Paszukanisa – dylematy teorii i praktyki, PiP 1982, z. 8

Stawarska-Rippel A., Elementy prywatne i publiczne w procesie cywilnym w świetle prac kodyfikacyjnych w Polsce (1918–1964). Studium historycznoprawne, Katowice 2015

Stawarska-Rippel A.,O pierwszym radzieckim kodeksie procedury cywilnej. Postępowanie cywilne od dekretów o sądzie do początków rekodyfikacji radzieckiego prawa, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, red. M. Mikołajczyki in., t. 2, Białystok–Katowice 2010

Stawarska-Rippel A., O rekodyfikacji radzieckiego postępowania cywilnego, Z Dziejów Prawa, red. A. Lityński, M. Mikołajczyk, W. Organiściak, Katowice 2010, t. 4(12)

Stawarska-Rippel A., Państwowy arbitraż w ZSRR, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VIII

Stawarska-Rippel A., Prawo sądowe Polski Ludowej 1944–1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej, Katowice 2006

Stawarska-Rippel A., Radziecka procedura cywilna: totalitarna czy nowoczesna?, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2011, t. XXXIII

Stelmach A., Zmiana i stabilność w systemie politycznym współczesnej Rosji, Poznań 2003

Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z państwem radzieckim. Wybór dokumentów, oprac. i wybór J. Kumaniecki, Warszawa 1991

Strogowicz M.S., Proces karny, tłum. pod red. S. Śliwińskiego, A. Bachracha, Warszawa 1952

Subbotin O., Das sowjetische Arbeitsrecht zwischen den Weltkriegen 1917–1941, [w:] Modernisierung durch Transfer zwischen den Weltkriegen, Hrsg. T. Giaro, Frankfurt am Main 2007

Suchecki W., Geneza federalizmu radzieckiego, Warszawa 1961

Sudopłatow P., Wspomnienia niewygodnego świadka, tłum. J. Markowski, Warszawa 1999

Sukiennicki W., Ewolucja ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w świetle oficjalnych publikacji władzy radzieckiej, Wilno 1938

Sukiennicki W., Ustrój radziecki a konstytucja stalinowska, RPEiS 1937, z. 2, przedrukowane, [w:] M. Kornat, Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003

Swierdłow G.M., Małżeństwo i rozwód, tłum. A. Bądkowski, Warszawa 1952

Swierdłow G.M., Małżeństwo i rodzina w państwie radzieckim, [bez tłum.], Warszawa 1949

Sylwestrzak A., Konstytucja RFSRR z 10 VII 1918 roku, PiP 1988, z. 7

Sylwestrzak A., P.I. Stuczka i jego miejsce w radzieckiej nauce prawa, ZN WPiA UG Prawo 1979, Nr 7

Sylwestrzak A., Rozwój federacji radzieckiej (1922–1982), PiP 1982, z. 12

System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.S. Piątowski, Ossolineum 1985

Szer S., Kodeks rodzinny, DPP 1950, Nr 3

Szymczak T., Organy władzy i administracji europejskich państw socjalistycznych, Warszawa 1970

Szymczak T., Ustrój europejskich państw socjalistycznych, Warszawa 1988

Szymczak T., Ustrój polityczny Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (1936–1976), Ossolineum 1978

Szyszkowska M., Europejska filozofia prawa, Warszawa 1993

Śleszyński W., Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie w latach 1939–1941. Propaganda i indoktrynacja, Białystok 2001

Świątkowski H., Prawo spadkowe w ZSRR. Rys historyczno-prawny, PiP 1947, z. 1

Tabacznikow B., Psariow G., Smirnow A., Zołotowski J., Procesy społeczno-polityczne od Lenina do Putina,[w:] Rosja XX wiek. Od utopii komunistycznej do rzeczywistości globalistycznej, red. J. Złotowski, tłum. P. Burek, red. nauk. H. Kowalska-Stus, L. Suchanek, Kraków 2004

Taiwo O., Legal Naturalism. A Marxist Theory of Law, New York–London 1996

Teoria państwa i prawa, red. M.P. Kariew, Warszawa 1951

Teoria państwa socjalistycznego, red. N.P. Farbierow, tłum. L. Lisiakiewicz, K.K. Michałowska, Warszawa 1976

Terebilov V., The Soviet Court, Moscow 1973

Terehovich V., Nimande E., Historyczne odrębności rozwoju prawa karnego na Łotwie, Mis­cellanea Historico-Iuridica 2009, t. VII

The Oxford International Encyclopedia of Legal History, ed. S.N. Katz, Oxford–New York 2009

Thom F., Beria – oprawca bez skazy, Warszawa 2016

Totalitarian and Authoritarian Regimes in Europe. Legacies and Lessons from the Twentieth Century, eds. J.W. Borejsza, K. Ziemer, M. Hułas, New York–Oxford 2000

Totalitaryzmy XX wieku. Idee, instytucje, interpretacje, red. W. Kozub-Ciemroniewicz, H. Kowalska-Stus, B. Szlachta, M. Kiwior-Filo, Kraków 2010

Toward the ,,Rule of Law” in Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period, ed. D. D. Barry, New York–London 1992

Trocki L.D., Moje życie. Próba autobiografii, tłum. J. Barski, S. Łukomski, Warszawa 1930

Trocki L.D., Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza?, tłum. A. Achmatowicz, Pruszków 1991

Turska A., Prawo państwa totalitarnego, SI 1992, t. 22

Utrat-Milecki J., Podstawy penologii. Teoria kary, Warszawa 2006

Voslensky M.S., Nomenklatura. Die herrschende Klasse der Sowjetunion in Geschichte und Gegenwart, München 1987

Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje. Idee, Warszawa 1992

Waldenberg M., Rewolucja i państwo w myśli politycznej W. Lenina, Warszawa 1978

Walicki A., Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu, tłum. J. Stawiński [przejrzane przez autora], Warszawa 1995

Walicki A., Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996

Walicki A., Zarys myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 2005

Wasiliew N.W., Kudriawcew W.N., Ustawa o odpowiedzialności karnej za przestępstwa wojskowe, [w:] Problemy radzieckiego prawa karnego. Wybór z literatury radzieckiej, red. E. Merz, tłum. B. Himmel, L. Hochberg, B. Rot, Warszawa 1962

Wasilkowski J., Prawo własności w PRL. Zarys wykładu, Warszawa 1969

Wieczorkiewicz P., Łańcuch śmierci. Czystka w Armii Czerwonej 1937–1939, Warszawa 2001

Wieczorkiewicz P., Uwagi o działalności sowieckiego aparatu sprawiedliwości i systemu śledczego w dobie wielkiej czystki, [w:] Departament X MBP – wzorce, struktury, działanie, red. K. Rokicki, Warszawa 2007

Wielka encyklopedia powszechna PWN, wyd. 1, Warszawa 2001–2005

Wieniediktow A.W.,Państwowa własność socjalistyczna, tłum. pod red. J. Wiszniewskiego, Warszawa 1952

Wierzchoś D., Generał Piotr Wrangel. Działalność polityczna i wojskowa w latach rewolucji i wojny domowej w Rosji, Kraków 2008

Wilk M., Gruzin na Kremlu. Biografia Stalina, Łódź 1995

Willer R., Określenie granic karalności w procesie kształtowania się rosyjskiego prawa karnego, Miscellanea Historico-Iuridica 2009, t. VII

Wiszka E., Ukraińska Republika Ludowa wobec rozmów pokojowych i traktatu ryskiego 1921 roku, [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach. Studia, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998

Wojna R., W ogniu rosyjskiej wojny wewnętrznej 1918–1920, Warszawa 1975

Wołodkiewicz W., Reżimy autorytarne a prawo rzymskie, CPH 1993, Nr 1–2

Wybitni polscy i rosyjscy cywiliści, red. L. Moskwa, Poznań 2015

Wyszynski A., Przemówienia sądowe, Warszawa 1953

Wyszynski A., Teoria dowodów sądowych w prawie radzieckim, tłum. J. Litwin, L. Schaff, Warszawa 1949

Wyszynski A., Zagadnienia teorii państwa i prawa, Warszawa 1952

Zaborski M., Cuius regio, eius palestra? Na drodze do adwokatury państwa totalitarnego. Przemiany ustrojowe adwokatury polskiej w latach 1944–1963, [w:] Cuius regio, eius religio?, red. G. Górski, L. Ćwikła, M. Lipska, Lublin 2008

Zaborski M., Ustrój sądów wojskowych w Polsce w latach 1944–1955, Lublin 2005

Zaborski M., Wymiar sprawiedliwości, [w:] Dzieje Lubelszczyzny 1944–1956. Aspekty polityczne, red. T. Osiński, M. Mazur, Lublin 2016

Zajączkowski W., Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic z dziejów Eurazji. Warszawa 2009

Zamorski K., Starzewski S., Sprawiedliwość sowiecka, Warszawa 1994

Zasady ustawodawstwa cywilnego ZSRR i republik związkowych. Kodeks cywilny Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, tłum.W. Kuryłowicz, Wrocław 1977

Z dziejów terroru w państwie radzieckim 1917–1953. Wybór źródeł, wstęp, tłum. i oprac. J. Wojtkowiak, Poznań 2012

Zieliński E., Ustrój polityczny Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Warszawa 1987

Zieliński J., Parlament Łotwy, Warszawa 1997

Zmierczak M., Ideologie totalitarne: faszyzm i narodowy socjalizm, [w:] Totalitaryzm a zachodnia tradycja, red. M. Kuniński, Kraków 2006

Zoll A., Prawo karne w systemie totalitarnym, Znak 1992, Nr 11

Žižek S., Rewolucja u bram. Pisma Lenina z roku 1917, tłum. J. Kutyła, Kraków 2006

Żołyński J., Włączenie polskich ziem wschodnich do ZSRR (1939–1940). Problemy ustrojowe i prawne, Wrocław 1994

Wybrana literatura cyrylicą

Aдвoкaтурa в CCCP. Рeдaкциoннaя кoллeгия. Юридичecкaя литeрaтурa. Мocквa 1971

Антокольская М.В., Семейное право, Москва 2002

Aрбитрaжный прoцесс в СССР, (ред.) A.A. Дoбрoвoльский, Мoсквa 1983

Aрбитрaж в СССР, (ред.) A.Ф. Kлейнмaн, Мoсквa 1960

Aрбитрaж в СССР, (ред.) K.С. Юдельсoн, Мoсквa 1984

Большая советская энциклопедия, Москва, wyd. 2

Бpaтусь С.Н., O некoтoрых чертaх истoрии сoветскoгo грaждaнскoгo прaвa, Сoветскoе Гoсудaрствo и Прaвo 1957, № 11

Введение в курс „Рoссийскoе прaвo”, (ред.) П. Ничыпoрук, O. Пaрaмузoв, Białystok 2007

Вoпрoсы гoсудaрствa и прaвa, (ред.) И.С. Tишкевич, Минск 1969

Вышинский А.Я., К положению на фронте правовой теории [Zur Lage an der theoretischen Rechtsfront], [w:] Marxistische und sozialistische Rechtsteorie, Hrsg. N. Reich, Frankfurt am Main 1972

Вышинский А.Я., Уголовный процесс СССР, Москва 1927

Гайдуков Д.А.,Развитие советской конституции, Советское Государство и Право 1957, № 11

Гойхбарг А.Г., Несколько замечания о праве [Einige bemerkungen über das Recht], [w:] Marxistische und sozialistische Rechtsteorie, Hrsg. N. Reich, Frankfurt am Main 1972

Гойхбарг А.Г., О Советской конституции, [w:] А.Г. Гойхбарг, Пролетариат и право. Сборник статей, [b.m.w.] 1919

Гойхбарг А.Г., Первый кодекс законов Р.С.Ф.С.Р.,[w:] А.Г. Гойхбарг, Пролетариат и право. Сборник статей, [b.m.w.] 1919

Гойхбарг А.Г., Прoлетaрскaя ревoлюция и грaждaнскoе прaвo, [w:] А.Г. Гойхбарг, Про­летариат и право. Сборник статей,[b.m.w.] 1919

Гойхбарг А.Г., Хозяисвенное право Р.С.Ф.С.Р., Москва [1924]

Голубко В., Армія Української Народної республіки 1917–1918. Утворення та боротьба за державу, Львів 1997

ГолубкоВ., Концепція Української держави у баченні Симона Петлюри. Вісник При­карпатського університету. Історія. Вип.23-24.(До 20-ліття утворення кафедри історії слов’ян і 80-річчя професора Петра Федорчака), Івано-Франківськ 2013

Голубко В., Украiнска вiйськова елiта в нацiональному державотвореннi 1917–1920 рр., [w:] Шляхами історії. Науковий збірник історичного факультету ЛНУ ім. І.Франка, Львів 2004

Грaждaнский прoцес, (ред.) С.Н. Aбрaмoв, Мoсквa 1948

Дaвыдoв В.И., Прoблемы кoдификaции грaждaнкoгo зaкoнoдaтельтвa, Kишинев 1973

Зaлкинд Л.A., Здoрoвый брaк и здoрoвaя семья, Moсквa 1951

Иванов А., Ученый и власть. Жизнь и деятельность А.В. Венедиктова 1887–1959), [w:] Wybitni polscy i rosyjscy cywiliści, red. L. Moskwa, Poznań 2015

Иoффе O.С., Рaзвитие цивилистическoй мысли в СССР,Ленингрaд 1975

Иoффе O.С., Сoветскoе грaждaнскoе прaвo, Мoсквa 1967

Иoффе O.С., Toлстoй Ю.K.,Нoвый грaждaнский кoдекс РСФСР, Ленингрaд 1965

Исаев И.А., История государства и права России, Москва 2016

Iсторiя держави i права України. Академiчний куpс, т. 1–2, (pед.) В.Й. Тацiй, А.Й. Порожин, Київ 2000

История отечественнoго государства и права, ч. 1–2, (ред.)О.И. Чистяков, Москва 2006

Иcтoрия зaкoнoдaтeльcтвa CCCP и PCФCP пo угoлoвнoму прoцeccу и oргaнизaции cудa и прoкурaтуры 1917–1954 гг. Cбoрник дoкумeнтoв, (ред.) C.A. Гoлунcкий, Москва 1955

История советской конституции (в документах) 1917–1956, Москва 1957

История советской конституции. Сборник документов. 1917–1957, Москва 1957

Kирин В.A.,Сoюзный и республикaнский угoлoвный зaкoн,Мoсквa 1970

Kлявa Г.Я., П.И. Стучкa и егo теoретическoе нaследие в прaвoвoй нaуке,Сoветскoе Гoсу­дaрствo и Прaвo 1967, № 7

Кодекс законов о браке, семье и опеке РСФРР, Москва 1953

Koсицын A.П.,Сoветскoе гoсудaрствo и прaвo нaкaнуне и в гoды Великoй Oтече­ственнoй вoйны (1936–1945 г.). Kнигa третья,Moсквa 1985

Kукaрcкий И.K., Рaзвитиe coвeтcкoй aдвoкaтуры, ee дeятeльнocть и зaдaчи нa coв­рeмeннoм этaпe, [w:] Coвeтcкaя aдвoкaтурa. Зaдaчи i дeятeльнocть, (рeд.) A.A. Kруглoв, Мocквa 1968

Kрaвцoв Б.В., Рaгинский М.Ю., Стaнoвление и рaзвитие прoкурoрскoгo нaдзoрa, [w:] Сoветскaя прoкурaтурa. Истoрия и сoвременнoсть, (ред.) Р.A. Руденкo, Мoсквa 1977

Kурс сoветскoгo угoлoвнoгo прaвa. Чaсть oбщaя, т. 1, Угoлoвный зaкoн, Мoсквa 1970

Маслов В.Ф., Право личной собственности на жилой дом в городе и рабочем поселке, Москва 1954

Мaтвеев Г.K., Сoветскoе семейнoе прaвo,Мoсквa 1985

Мурaшин Г.A., Oргaны прoкурaтуры в мехaнизме сoветскoгo гoсудaрствa,Kиев 1972

Нa cтрaжe coвeтcких зaкoнoв, (ред.) P.A. Pудeнкo, Мocквa 1972

Oснoвы сoветскoгo прaва, (ред.) В.Ф. Якoвлев, Мoсквa 1986

Пашуканис Е.Б., Избранные произведения по общей теории права и государства, (ред.) В.Н. Кудрявцев и д., Москва 1980

Полянский П.Л., Формироваие семейного права как отрасли в России (постановка проблемы), Вестник Московского Университета, Серия 11, Право 2010, № 2

Рaгинcкий M.Ю., Teрeхoв Г.A., Рaзвитиe зaкoнoдeльcтвa o прoкурoрcкoм нaдзoрe в CCCP, [w:] Нa cтрaжe coвeтcких зaкoнoв, (рeд.) P.A. Pудeнкo, Мocквa 1972

Рекункoв A.М., Kлoчкoв В.В.,Зaкoннoсть – фaктoр гoсудaрственнoгo cтрoительствa, [w:] Сoветскaя прoкурaтурa. Истoрия и сoвременнoсть, (ред.) Р.A. Руденкo, Мoсквa 1977

Свердлoв Г.М., Сoветскoе законодателъство о браке и семе, Москва 1961

Свердлoв Г.М., Сoветскoе семейнoе прaвo,Мoсквa 1958

Coвeтcкaя aдвoкaтурa. Зaдaчи и дeятeльнocть. Рeдaкциoннaя кoллeгия, Мocквa 1968

Сoветскoе гoсудaрственнoе прaвo, Moсквa 1985

Сoветскoе грaждaнскoе прaвo, (ред.) O.С. Иoффе, т. 1–2, Ленингрaд 1971

Сoветскoе грaждaнскoе прaвo, (ред.) В.T. Смирнoв, т. 2, Ленингрaд 1962

Сoветский грaждaнский прoсесс, (ред.) M.С. Шaкaрян, Мoсквa 1985

Сoветскoе грaждaнскoе прaвo, ч. 1, (ред.) В.A.Рясенцев, Moсквa 1975

Сoветскoе грaждaнскoе прaвo, ч. 2, (ред.) В.A.Рясенцев, Moсквa 1987

Советское конституционное право, (ред.) С.И. Русинов, В.А. Рянжин, Ленинград 1975

Советское трудовое законодательство, (ред.) А.В. Ярхо, Мocквa 1987

Сoветскaя прoкурaтурa. Истoрия и сoвременнoсть, (ред.) Р.A. Руденкo, Мoсквa 1977

Сорок лет советского права 1917–1957, т.1, Период строительства социализма, (ред.) О.С. Иоффе, т. 2, Период социализма, (ред.) М.Д. Шaргoрoдский, Ленинград 1957

Стрoгoвич M.C., Искoренить буржуaзные изврaщения в сoветскoй нaуке угoлoвнoгo прoцессa, Сoветскoе Гoсудaрствo и Прaвo 1949, № 5

Стрoгoвич М.С.,Kурс сoветскoгo угoлoвнoгo прoцессa, Moсквa 1958

Угoлoвнoe зaкoнoдaтeльcтвo CCCР и cоюзных рecпублик. Cбoрник (Ocнoвныe зaкoнoдaтeльныe aкты), (ред.) Д.C. Карев, Москва 1957

Угoлoвнoе прaвo. Чaсть oбщaя,(ред.) Н.A. Беляев, М.Д. Шaргoрoдский, Мoсквa 1969

Хутыз М.Х., Проблемы единства и дифференциации ГПК союзных республик, Пра­воведение 1989, № 3

Чистяков О.И., Конституция РСФСР 1918 года,Москва 1984

Чистяков О.И., Прoблемы демoкратии и федерализма в первой советской конституции,Москва 1977

Энциклопедия государства и права,(ред.) П. Стучка,т. 1–3, Москва 1930

Юридичeский энциклoпедический слoвaрь, (ред.) A.Я. Сухaрев, Мoсквa 1987

Najważniejsze akty prawa

1. Ogólne (dotyczące podstawowych źródeł prawa)

15/2.3.1917

abdykacja cara

15/2.3.1917

utworzenie Rządu Tymczasowego

14/1.9.1917

proklamowanie republiki

7.12/24.11.1917

dekret Nr 1 o sądzie

7.3.1918

dekret Nr 2 o sądzie

20.7.1918

dekret Nr 3 o sądzie

2. Prawo konstytucyjne

styczeń 1918

Deklaracja praw ludu pracującego i wyzyskiwanego

styczeń 1918

O federalnych instytucjach Republiki Rosyjskiej

lipiec 1918

Konstytucja RSFRR

30.12.1922

umowa o utworzeniu ZSRR

styczeń 1924

Konstytucja ZSRR

1936

Konstytucja stalinowska

1977

Konstytucja tzw. breżniewowska

marzec 1990

ustawa o ustanowieniu urzędu prezydenta ZSRR

8.12.1991

porozumienie w Wiskułach, faktyczne rozwiązanie ZSRR

30.12.1991

formalne rozwiązanie ZSRR

3. Prawo karne

wrzesień 1918

dekret o czerwonym terrorze

1919

Przewodnie zasady prawa karnego RSFRR

1922

Kodeks karny RSFRR

1922, 1923

Kodeks postępowania karnego RSFRR i jego nowa wersja

1924

Zasady przewodnie ustawodawstwa karnego ZSRR i republik związkowych

1926

Kodeks karny RSFRR

1.12.1934

tak zwana lex Kirow

1958

Podstawy ustawodawstwa karnego Związku SRR i republik związkowych

1960

Kodeks karny RSFRR

1960

Kodeks postępowania karnego RSFRR

1991

Podstawy ustawodawstwa karnego Związku SRR i republik związkowych

4. Prawo cywilne (wraz z rodzinnym)

8.11.1917

dekret o ziemi

grudzień 1917

nowe prawo rodzinne

do połowy 1918

liczne dekrety likwidujące całe dotychczasowe prawo cywilne

1918

dekret o zniesieniu prawa spadkowego

1918

Kodeks rodzinny

1922

Kodeks cywilny RSFRR

1923

Kodeks postępowania cywilnego

1926

Kodeks rodzinny

1961

Zasady ustawodawstwa cywilnego ZSRR i republik związkowych

1961

Zasady postępowania cywilnego ZSRR i republik związkowych

1964

Kodeks cywilny RSFRR

1964

Kodeks postępowania cywilnego RSFRR

1968

Zasady ustawodawstwa Związku SRR i republik związkowych o małżeństwie i rodzinie

1969

Kodeks małżeński i rodzinny RSFRR

1991

Zasady prawodawstwa cywilnego Związku SRR i republik związkowych

5. Sądy, prokuratura, adwokatura, arbitraż

7.12/24.11.1917

dekret Nr 1 o sądzie

7.3.1918

dekret Nr 2 o sądzie

20.7.1918

dekret Nr 3 o sądzie

1918–1953

skazywanie ludzi przez zespoły (trojki, OSO) bezpieki (Czeka-OGPU-NKWD), niebędące sądami, funkcjonujące długo bez żadnych podstaw prawnych

1918–1919

powołanie rewolucyjnych trybunałów wojskowych

1922

prawo o ustroju sądów RSFRR (w tym powołanie Sądu Najwyższego RSFRR)

1922

ustawa o nadzorze prokuratorskim

1924

Podstawy ustroju sądów ZSRR i republik związkowych

1933

ustawa o Prokuraturze ZSRR

1938

ustawa o ustroju sądów ZSRR, sądów republik związkowych i autonomicznych

1939

prawo o ustroju adwokatury

1958

Podstawy ustawodawstwa o ustroju sądów Związku SRR, związkowych i autonomicznych republik

1960

ustawa o ustroju sądów RSFRR

1979

ustawa o prokuraturze ZSRR; ustawa o adwokaturze

Krótkie kalendarium

1914–11.11.1918

I wojna światowa

marzec 1917

rewolucja lutowa; car abdykował (15 marca); powołanie Rządu Tymczasowego

listopad 1917

zamach stanu bolszewików (7/8 listopada), obalenie Rządu Tymczasowego; utworzenie rządu bolszewików – Rady Komisarzy Ludowych z W. Leninem na czele

20.12.1917

utworzenie Czeki – Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Przestępstwami na czele z F. Dzierżyńskim. Od 1922: GPU/OGPU, od 1934 NKWD, od 1954 KGB

styczeń 1918

rozpędzenie przez bolszewików Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty)

3.3.1918

separatystyczny pokój, tzw. traktat brzeski

1919

utworzenie Międzynarodówki Komunistycznej (Komintern)

1919–1921

wojna z Polską

1921–1922

klęska głodu

marzec 1921

zjazd partii komunistycznej RKP(b). Zgoda na Nową Ekonomiczną Politykę (NEP)

30.12.1922

utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich

styczeń 1924

śmierć W. Lenina

1928

„rozkułaczanie” wsi

1929

koniec NEP-u

1929–1934

początek terroru: kolektywizacja rolnictwa

1928–1932

pierwszy plan pięcioletni (piatiletka), fikcyjnie wykonany w cztery lata. Terror: pierwsze procesy polityczne wśród pracowników sfery gospodarczej

1933–1934

straszna klęska głodu, zwłaszcza na Ukrainie

1934

reorganizacja bezpieki: NKWD, GUŁag

1934/1935–1937/1938

druga faza terroru: procesy polityczne zasłużonych bolszewików, funkcjonariuszy partyjnych, państwowych, wysokich oficerów

1933–1937

druga pięciolatka, oficjalnie: zakończenie budowy socjalizmu

1938–1953

Ł. Beria szefem bezpieki

23.8.1939

tzw. pakt Ribbentrop–Mołotow

17.9.1939

agresja na Polskę i okupacja ponad połowy terytorium II RP

1939/1940

agresja na Finlandię

1940

okupacja państw nadbałtyckich: Litwy, Łotwy, Estonii. Deportacje ludności z ziem okupowanych

kwiecień–maj 1940

wymordowanie co najmniej 27 tys. oficerów polskich w Katyniu, Charkowie, Miednoje i innych miejscach kaźni

22.6.1941

napaść Niemiec na ZSRR; dla ZSRR to początek II wojny światowej

8–9.5.1945

bezwarunkowa kapitulacja Niemiec, koniec wojny w Europie

5.3.1953

śmierć J. Stalina

czerwiec–grudzień 1953

aresztowanie, osądzenie i egzekucja Ł. Berii

wrzesień 1953

N. Chruszczow I sekretarzem KC KPZR

luty 1956

XX zjazd KPZR, N. Chruszczow ujawnia zbrodnie J. Stalina

październik 1964

L. Breżniew I sekretarzem KC KPZR. W następnych latach pojawienie się pierwszych dysydentów; „psychuszki”

sierpień 1968

zbrojna interwencja w Czechosłowacji. „Doktryna L. Breżniewa”

październik 1975

dysydent A. Sacharow laureatem pokojowej Nagrody Nobla

grudzień 1979

radziecka agresja w Afganistanie

listopad 1982

śmierć L. Breżniewa. Sekretarzem generalnym KC KPZR J. Andropow

luty 1984

śmierć J. Andropowa. Sekretarzem generalnym KC KPZR K. Czer­nienko

marzec 1985

śmierć K. Czernienki. Sekretarzem generalnym KC KPZR M. Gorbaczow

marzec 1990

po zmianie Konstytucji i wprowadzeniu urzędu prezydenta ZSRR prezydentem wybrany zostaje M. Gorbaczow

1990–1991

tendencje odśrodkowe narodów ZSRR; republiki ogłaszają niepodległość

sierpień 1991

zamach stanu konserwatystów, tzw. pucz Janajewa, udaremniony przez B. Jelcyna i bierność sił specjalnych. M. Gorbaczow rezygnuje ze stanowiska sekretarza generalnego partii; zawieszenie działalności KPZR

8.12.1991

w Puszczy Białowieskiej powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw i faktyczne rozwiązanie ZSRR

25.12.1991

formalna rezygnacja M. Gorbaczowa z urzędu prezydenta faktycznie nieistniejącego już ZSRR

30.12.1991

ostateczne decyzje w sprawie broni nuklearnej. Koniec ZSRR

Wprowadzenie – słowo o filozofii, państwie i prawie

1. Filozofia marksistowska

W przeciwieństwie do wielu innych nauk, marksizm pretendował do nauki nie tylko objaśniającej świat, lecz także zdecydowanie dążącej do jego zmiany. Marksizm rozwijał koncepcje zarówno w filozofii, jak i socjologii, ekonomii, a także w obrębie innych jeszcze nauk, które dotyczyły człowieka. Filozoficzną podstawą marksizmu był materializm dialektyczny, na który składały się dwa elementy:

1) materializm filozoficzny – świat jest materialny i istnieje prymat materii nad świadomością. Świat ustawicznie się rozwija zgodnie z prawami ruchu tkwiącymi w materii i nie istnieje żaden duch, który warunkowałby ten ruch. Prawa tego ruchu materialnego świata są poznawalne, a więc można przewidzieć bieg zdarzeń i finał owego ruchu;

2) metoda dialektyczna – zaczerpnięta od Hegla1, przeniesiona została na grunt materializmu. Świat znajduje się w stanie stałego ruchu i zmierza do form coraz doskonalszych, wyższych, zaś dialektyczną podstawą tego ruchu jest przezwyciężanie sprzeczności gospodarczych i w efekcie społecznych, a co za tym idzie – walka klas. Walka klas jest siłą napędową rozwoju społeczeństw i przechodzenia do coraz wyższych form bytu społeczeństw.

Teoria klas i walk klasowych była ważną częścią marksizmu. Od czasów rozpadu społeczeństw wspólnoty pierwotnej istniały już zawsze tylko społeczeństwa złożone z klas antagonistycznych: wyzyskiwanych i wyzyskiwaczy (systemy niewolnicze, feudalne, burżuazyjne). Antagonistyczne klasy walczą ze sobą, w końcu zawsze musi zwyciężyć klasa wyzyskiwana i wówczas następuje przejście do wyższej formacji ekonomiczno-społecznej, ale w dalszym ciągu antagonistycznej i z nadal toczącą się walką klas.

Podstawą wszelkiego rozwoju są siły wytwórcze, czyli warunki ekonomiczne. Nad ową bazą ekonomiczną tworzona jest nadbudowa, której najważniejszą częścią jest państwo – aparat państwowy. Co to jest państwo? „Państwo – to nic innego jak machina do dławienia jednej klasy przez drugą”2. Państwo to aparat ucisku (przymusu) jednej klasy nad drugą, umożliwiający wyzyskiwaczom wyzysk wyzyskiwanych. Panujący wyzyskiwacze tworzą prawo. Prawo to wyraz woli klasy panującej, przyjmujący formę ustaw i innych aktów.

W przeciwieństwie do koncepcji Hegla, takie czynniki jak prawo i wymiar sprawiedliwości dla Marksa nie łagodziły bynajmniej sprzeczności w społeczeństwie; przeciwnie – państwo i prawo nasilały sprzeczności, głównie przez usankcjonowanie własności prywatnej. W komunizmie to wszystko przecież zniknie – nie będzie klas, nie będzie państwa, nie będzie prawa.

Ostatnią w dziejach ludzkości antagonistyczną epoką jest system gospodarczy kapitalistyczny (baza) i towarzyszący mu burżuazyjny system społeczny z burżuazyjnym państwem (nadbudowa). Klasa panująca to oczywiście burżuazja, a prawo to wyraz woli burżuazji jako klasy panującej. W wyniku toczącej się walki klasowej między wyzyskiwanym proletariatem a kapitalistami zwycięży oczywiście proletariat. Obali on panowanie burżuazji, zburzy burżuazyjny aparat ucisku jednej klasy nad drugą, czyli państwo burżuazyjne, zlikwiduje istniejące dotychczas prawo (wolę burżuazji) i – po okresie przejściowym – wprowadzi wszystkich do raju społecznego, gdzie – docelowo – nie będzie klas, nie będzie więc w ogóle państwa. Ten raj nazywa się komunizmem. Skoro zaś prawo to wyraz woli klasy panującej, a w raju-komunizmie nie będzie klas, to czy oznacza to, że nie będzie prawa? Owszem, nie będzie, chociaż marksiści formułowali tę ideę tylko we wczesnej fazie rozwoju ideologii oraz tworzenia radzieckiego państwa; później tego nie akcentowali. Zatem nasuwa się drugie pytanie: czy w komunizmie nie będzie też władzy? Władza będzie, to będzie władza proletariatu, a początkowo będzie miała postać dyktatury proletariatu. Czy więc władza będzie, ale nie będzie prawa? Jeśli tak, to byłaby to władza oparta na sile, a nie na prawie… Tego już marksiści nie rozwijali.

Nie będzie więc państwa, nie będzie prawa, ale będzie partia komunistyczna, która nawet w komunizmie nie umrze3.

Według Marksa likwidacja klas społecznych oraz uspołecznienie środków produkcji spowodują, że antagonizmy staną się niemożliwe, a organy władzy politycznej staną się zbędne. W rezultacie zniknie rozdział między prywatną a publiczną funkcją jednostki4. Myśli Marksa pragmatycznie rozwijał i modyfikował Lenin5. W koncepcjach wodza rewolucji „państwo uzbrojonych robotników” było dla proletariatu niezbędne nie w interesie wolności, lecz w celu zgniecenia swych wrogów, a więc musiało to być państwo potężne, a niewiele wcześniej wygłaszane poglądy o państwie bez armii i policji natychmiast trzeba było włożyć do lamusa. Państwo musiało być tak silne, by zdusić opór klas posiadających, aby „zburzyć wszystko, co dotychczas zabezpieczało i ochraniało własność prywatną”, aby dokonać „despotycznych wtargnięć w prawo własności”. „Proletariat użyje swego panowania politycznego na to, by krok za krokiem wyrwać z rąk burżuazji cały kapitał, scentralizować wszystkie narzędzia produkcji w ręku państwa, tzn. w ręku zorganizowanego jako klasa panująca proletariatu”6.

Treść pojęcia dyktatury proletariatu ulegała zmianie także w ujęciu samego Lenina, podobnie jak ewoluowały jego rozmaite inne koncepcje. Nic to zresztą dziwnego, skoro około ćwierć wieku działalności wodza przypadało na bardzo zróżnicowane sytuacje polityczno-prawne – od czasów carskiego samodzierżawia, poprzez rewolucję 1905 r. z jej konsekwencjami, wojnę światową, wydarzenia 1917 r., aż po zdobycie władzy i wojnę domową, w końcu NEP. Tak więc w napisanej tuż przed październikiem 1917 r. broszurze „Państwo i rewolucja” Włodzimierz Ilicz pisał o dyktaturze proletariatu jako „władzy nie dzielonej z nikim i opartej bezpośrednio na sile zbrojnej mas”7. Konsekwencją poglądu, iż prawo to wyłącznie wyraz woli klasy panującej, było stanowisko, zgodnie z którym zorganizowana klasa panująca nie jest niczym związana – ona ustanawia dyktaturę. W 1920 r. różnica między dyktaturą klas wyzyskiwaczy a dyktaturą proletariatu jest – w koncepcji Lenina – przede wszystkim ilościowa: „Oto zasadnicza różnica między tą nową władzą a wszystkimi poprzednimi organami starej władzy. Tamte były organami władzy mniejszości nad ludem, nad masami robotników i chłopów. Nowe zaś organy były organami władzy ludu, robotników i chłopów, nad mniejszością (…). Tym się różni dyktatura nad ludem od dyktatury rewolucyjnego ludu”8. Ewolucja myśli leninowskiej kończy się tezą, że dyktatura to „nic innego, jak władza niczym nie ograniczona, nie skrępowana żadnymi prawami, absolutnie żadnymi przepisami”9. Wystarczająco to dobitnie sformułowane i konsekwentnie podtrzymywane oraz rozwijane: dyktatura „nie uznawała żadnej innej władzy i żadnego prawa, żadnej normy, bez względu na to, od kogo by pochodziła. Władza nieograniczona, nieskrępowana prawami, opierająca się na sile w najbezpośredniejszym znaczeniu tego wyrazu – to jest właśnie dyktatura”10. Prawo w ogóle nie stanowiło niezbędnego czynnika państwowości; to już nie tylko twierdzenie, że władza państwowa stoi ponad prawem, ale że dzierżyciele władzy mogą całkowicie obejść się bez prawa, że ich nakazy nie muszą wcale otrzymywać formy prawnej. W każdym razie prawo nie mogło ograniczać władzy. „Dyktatura proletariatu miała być programowo władzą nieskrępowaną nawet przez swoje własne prawa. Zakładała z góry, że żadne prawo nie może bronić tych, których należy pokonać i zniszczyć”11.

Zbawcą ludzkości będzie więc proletariat, a dokładniej klasa robotnicza (proletariat wiejski traktowany był nieufnie i drugorzędnie). To klasa robotnicza odegra rolę Mesjasza, wprowadzającego wszystkich ludzi do komunistycznego raju. Zauważmy, że chcąc zbawić samą siebie, klasa robotnicza przy okazji zbawi całą ludzkość. W całej wizji historii ludzkości marksiści widzą lud jako twórcę dziejów, ale klasie robotniczej potrzebni są jednak mądrzy, dalekowzroczni przywódcy, umiejący kierować ruchem klasy uciskanej we właściwym kierunku. Tu będzie miejsce na leninowską koncepcję partii jako awangardy rewolucji.

2. Państwo

Państwo burżuazyjne zostanie więc zburzone w wyniku rewolucji proletariackiej. Zgodnie z koncepcją Marksa, państwo burżuazyjne zostanie zniszczone aktem przemocy rewolucyjnej, ale w okresie likwidowania resztek oporu wyzyskiwaczy przez proletariat musi on rozporządzać w tym celu własnym aparatem ucisku: „będzie to okres dyktatury proletariatu, w którym przemoc – niemaskowana żadnym frazesem – służyć będzie proletariatowi jako instrument wiodący ku likwidacji klas w ogólności”12. Państwo – według Marksa – miało więc obumrzeć wkrótce po ostatecznym zwycięstwie rewolucji proletariackiej, ale Lenin porzucił utopię szybkiego obumierania państwa po rewolucji. Nie jedyny raz Lenin, powołując się na Marksa, ale faktycznie od jego tezy odstępując, pragmatycznie głosił, że w okresie przejściowym na drodze do pełnego komunizmu proletariat nie tylko zastosuje przemoc (jak to przewidywał Marks), lecz stworzy swoje państwo dyktatury proletariatu, aby zlikwidować resztki oporu wyzyskiwaczy.

Państwo proletariackie miało być państwem dyktatury zarówno politycznej, jak też ekonomicznej. To drugie znaczyło, że aparat państwowy ma przejąć wszystkie zadania związane ze społeczną organizacją produkcji i dystrybucji wszelkich dóbr i usług, a to z kolei w praktyce oznaczało upaństwowienie całej gospodarki, w tym upaństwowienie pracy (czyli przymus pracy), racjonowanie dóbr i usług. Skoro nie mogło być mowy o działaniu praw rynku, to wszystko musiało opierać się na stosowaniu przez państwo proletariackie przymusu, a od przymusu do masowego terroru musiało być blisko. Dla Lenina oparcie życia ekonomicznego na masowym terrorze miało być trwałą zasadą socjalistycznej organizacji społeczeństwa13. Wyzwolenie proletariatu od przekleństwa kapitalistycznej pracy najemnej miało więc polegać na upowszechnieniu pracy przymusowej, a stąd już będzie blisko do masowych obozów pracy – łagrów.

Dyktatura proletariatu to m.in. zniesienie podziału władzy. Klasyczny trójpodział może być użyteczny w systemie burżuazyjnym, natomiast w państwie dyktatury proletariatu cała władza należy do proletariatu. Zniesiony ma być także system parlamentarny, bo prawa dyktuje proletariat i on sam je wykonuje. „Zlikwidowanie parlamentaryzmu (jako oddzielenia pracy ustawodawczej od wykonawczej); połączenie ustawodawczej i wykonawczej pracy państwowej. Stopienie w jedno rządzenia i ustawodawstwa” (Lenin). Skoro proletariat zdobył władzę, wszystkie kwestie ustrojowe podporządkowane mają być jednej – zachowaniu dyktatury proletariatu. Dyktatura proletariatu oznaczała jednak dyktaturę nad całym chłopstwem, czego starano się nie podkreślać. Proletariat miał być zaś reprezentowany przez partię komunistyczną, a partia miała być awangardą najbardziej uświadomionej części proletariatu. W ten sposób dyktatura proletariatu w istocie zamieniała się w dyktaturę partii komunistycznej.

Z biegiem czasu państwo proletariackie będzie obumierać. W komunizmie – jak przewidywali Marks14 i Engels15 – nie będzie już klas i nie będzie państwa. Pierwsza konstytucja bolszewicka, z 1918 r., deklarowała, że celem dyktatury proletariatu jest wprowadzenie „socjalizmu, przy którym nie będzie ani podziału na klasy, ani władzy państwowej” (art. 9). Lenin, będąc bardziej pragmatyczny, po zdobyciu władzy akcentował przejściowy okres dyktatury proletariatu. W przyszłości – już po śmierci wodza rewolucji – okaże się, że droga do komunizmu stale się wydłuża, więc w doktrynie komunistycznej pojawi się jakże ważny i chlubny etap, kolejny okres przejściowy – socjalizm16, po którym miał już się pojawić bezpaństwowy komunizm. Stalin17 ogłosił prawdę, że „w miarę postępów budownictwa socjalizmu walka klasowa się zaostrza”i przybiera nowe formy: imperialiści nasyłają tajnych agentów, którzy udając komunistów, „wślizgują się” do partii oraz najważniejszych organów radzieckiego państwa, by je rozsadzić od środka. Ta ideologiczna teza stała się fundamentem szeroko zakrojonych represji realizowanych głównie przy pomocy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a więc miała swoje ogromne znaczenie praktyczne.

Od schyłku lat 20. po stalinowskiej likwidacji NEP-u, gdy aparat państwowy znowu przejął wszystkie zadania gospodarcze w gospodarce wolnorynkowej pozostawione inicjatywie prywatnej, dało się zauważyć, jak bardzo państwo się wzmacnia, staje się coraz silniejsze. Przeczyło to marksowskiej tezie o obumieraniu państwa. Wówczas to Stalin sformułował tezę, że państwo, aby obumarło, musi się wzmacniać: „Obumieranie państwa nastąpi nie poprzez osłabienie władzy państwowej, lecz poprzez jej maksymalne wzmocnienie, niezbędne po to, by dobić resztki klas umierających, zorganizować obronę przeciwko otoczeniu kapitalistycznemu”18. W istocie ta koncepcja stalinowska stała się trwała, bo przecież w okresie destalinizacji w latach 70. akcentowano potrzebę umacniania prawa i praworządności socjalistycznej19, a nie ich osłabiania.

W 1936 r. Stalin ogłosił zakończenie budowy socjalizmu. Ponieważ komunizm nie pojawiał się nadal, a państwo radzieckie nie tylko nie obumierało, ale stale się wzmacniało, stworzono w latach 70. nową koncepcję: w procesie formowania rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego kształtuje się stopniowo państwo ogólnonarodowe (w połowie lat 70. już takie rzekomo istniało), a ten etap oznacza tworzenie materialno-technicznej bazy komunizmu20. Do komunizmu było więc wówczas już bardzo blisko i tylko upadek Związku Radzieckiego uniemożliwił osiągnięcie dziejowego celu.

„(…) Marksowska utopia zaniku państwa była najbardziej niebezpieczną utopią wszech czasów. Albowiem kres państwa oznacza kres porządku prawnego – nie oznacza jednak kresu władzy. Tym, co pozostaje po śmierci państwa jest zatem naga władza nie ograniczana przez prawo, konstytucję czy konwenans”21. Marksiści wywodzili, że jeśli w komunizmie doszłoby do pojawienia się przestępczości, to ludzie sami by ją stłumili, czyli – używając naszego języka – dokonaliby samosądu. Warto pamiętać, że w kwietniu 1917 r. Lenin napisał tzw. tezy kwietniowe, w których stwierdzał, że po rewolucji proletariackiej nie będzie wojska ani policji, uzbrojony będzie cały lud22. Swoje utopijne wizje proletariatu niepotrzebującego państwa po rewolucji ­Lenin wyłożył w broszurze „Państwo i rewolucja”, napisanej w 1917 r., na kilka tygodni przed bolszewickim przewrotem. Pisał tam m.in.: „Rewolucja polega na tym, że proletariat burzy «aparat zarządzania» i cały aparat państwowy, zastępując go aparatem nowym, składającym się z uzbrojonych robotników”. W wyniku tego zburzenia powstaną warunki „pozwalające wszystkim bez wyjątku wykonywać funkcje państwowe (…). Wszyscy obywatele stają się tutaj najemnymi pracownikami państwa, które stanowią uzbrojeni robotnicy”23.

W sumie Marksowski historycyzm24 jawi się jako forma świeckiej religii. „Żaden dostrzegalny fakt czy tendencja nie dawały podstaw do przekonania, że któregoś dnia ludzkość uzna tylko jeden typ ustroju – powiedzmy komunizm czy «demokratyczny kapitalizm» – za prawomocny. Wszystkie tego rodzaju teorie, oparte na teleologicznej wizji historii, której nie da się wyrazić w kategoriach empirycznych, są narracjami religijnymi przełożonymi na świecki język”25 (J. Gray). Myśli, tezy i poczynania typu rewolucyjno-mesjanistycznego z rozmaitych epok historycznych charakteryzują się wieloma podobieństwami, czego rewolucjoniści nie ukrywają, a nawet się nimi szczycą.

3. Prawo

Marks ani Engels prawnikami nie byli, toteż ich rozproszone uwagi na temat prawa miały charakter ogólnikowy, a niekiedy były ze sobą sprzeczne26. Później ojciec marksizmu rosyjskiego, jeden z najwybitniejszych i uznanych teoretyków marksizmu w czasach po Marksie i Engelsie, Jerzy (Gieorgij)WalentynowiczPlechanow27 (1856–1918) oraz Włodzimierz Ilicz Uljanow-Lenin, chociaż dzieliło ich tak wiele, zgodnie przyjmowali od Marksa i zwłaszcza od Engelsa myśl28, że prawo to instrument dominacji klasowej. Taka interpretacja prawa logicznie prowadziła do uznawania, że władza państwowa stoi ponad prawem, że prawo jest jedynie instrumentem władzy politycznej, zaś każde państwo stanowi tylko odmianę dyktatury klasowej. Dysponując ogromnym wyczuciem sytuacji historycznej, „Lenin czuł się wolnym od wszelkiego doktrynerstwa marksistowskiego”29. „Władza nieograniczona, nie skrępowana prawami, opierająca się na sile w najbezpośredniejszym znaczeniu tego wyrazu – to jest właśnie dyktatura” – formułował wódz rewolucji30. Dyktatura proletariatu, co do zasady, miała być nieskrępowana nawet przez swoje własne prawa. Konsekwencją była pogarda dla „burżuazyjnych” koncepcji niezawisłości sądownictwa i sprawiedliwości proceduralnej. Dla Lenina wiara w uniwersalną sprawiedliwość prawną była po prostu absurdem31. Oryginalną myślą Lenina było, że posiadacze władzy politycznej mogą się całkowicie obejść bez prawa, że nie jest niezbędne nadawanie ich nakazom formy prawnej32. Rozwijana przez Lenina myśl marksowska bardziej była „karykaturą marksizmu” aniżeli jego kontynuacją „w nowych warunkach”33.

Jak już o tym była mowa, państwo dyktatury proletariatu miało być tworem jedynie przejściowym34; w komunizmie nie miało być klas, a więc nie miałoby być państwa, a tym bardziej prawa35. Ale to nie znaczy, że miałoby nie być władzy, czyli władzy opartej tylko na sile. J. Paszukanis36, czołowy teoretyk bolszewickiego prawa w latach 20., stwierdzał: „Dla nas rewolucyjna praworządność jest problemem w 99 procentach politycznym”37. Klasyczne pojęcia prawa i praworządności nie miały zastosowania w warunkach władzy bolszewików. Wraz ze zwycięstwem komunizmu zniknie w ogóle prawo, a harmonijne współżycie ludzi będzie się odbywało nie pod przymusem prawa, ale na zasadzie pełnej swobody38 – pisał w 1919 r. A. Gojchbarg39, jeden z czołowych prawników radzieckich. Po śmierci państwa i prawa nie miało już być żadnego prawa; będą panowały reguły komunistycznego współżycia oraz komunistycznej moralności40.

Pojęciem kluczowym dla zrozumienia istoty prawa bolszewickiego – radzieckiego była praworządność rewolucyjna, praworządność socjalistyczna, „jako wyraz woli i świadomości narodu radzieckiego, jako wyraz polityki partii i rządu”. Pojęcie praworządności rewolucyjnej pojawiło się w drugiej Konstytucji radzieckiej, z 1924 r. (art. 43). Nie była to terminologia leninowska. Lenin mówił po prostu o praworządności, w zasadzie nie dodając do niej żadnego przymiotnika – tak zwłaszcza w znanym i ważnym piśmie do Stalina i Biura Politycznego „O «podwójnym» podporządkowaniu i o praworządności”, w którym wódz rewolucji wyłożył swoją (ciekawą) myśl o strukturze i podporządkowaniu prokuratury41. Natomiast Stalin mówił o praworządności rewolucyjnej. „Nowa władza tworzy nową praworządność, nowy porządek, który jest rewolucyjnym porządkiem”42. Praworządność rewolucyjna miała swoje „ostrza”, które były ściśle związane z istotą owej rewolucyjnej praworządności, różne w konkretnej sytuacji „na froncie walki klasowej”. Wódz rewolucji w 1922 r. dawał swojemu ministrowi (ludowemu komisarzowi) sprawiedliwości wskazówki: „Sąd nie powinien wyrzec się stosowania terroru; obiecywanie tego byłoby oszukiwaniem siebie lub oszukiwaniem innych – powinien natomiast uzasadnić i zalegalizować go pryncypialnie, jasno, bez fałszu i bez upiększania”43. Skrótowo ujmując, w Związku Radzieckim w pierwszej fazie praworządność socjalistyczna „służyła przede wszystkim sprawie zgniecenia oporu obalonych klas eksploatatorskich”, zaś w fazie drugiej – ochronie mienia społecznego. „Główną troskę praworządności rewolucyjnej w obecnym czasie stanowi ochrona własności społecznej” – wskazywał w 1935 r. Stalin