Przestępstwo nadużycia zaufania z art. 296 kodeksu karnego ebook

Wykaz skrótów

Źródła prawa

d.k.k. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.)

EKPCz – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.)

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.h. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. – Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.k. z 1932 r. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.)

k.k. z 1969 r. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.)

k.k.s. – ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)

k.w. – ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.)

MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, sporządzony w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167)

TUE – Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) (Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006)

TWE – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana) (Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006)

u.o.k.k. – ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z późn. zm.)

u.o.o.g. – ustawa z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615), uchylona z dniem 1 września 1998 r.

u.s.d.g. – ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.)

u.z.n.k. – ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.)

Podmioty

KRS – Krajowy Rejestr Sądowy

NIK – Najwyższa Izba Kontroli

NSA – Naczelny Sąd Administracyjny

SA – Sąd Apelacyjny

SN – Sąd Najwyższy

TK – Trybunał Konstytucyjny

UE – Unia Europejska

UOKiK – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

WE – Wspólnota Europejska

Czasopisma i publikatory

CzPKiNP – Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych

Dz. U. – Dziennik Ustaw

GS – Gazeta Sądowa

MoP – Monitor Prawniczy

M.P. – Monitor Polski

NP – Nowe Prawo

O.J. – Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich

OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna

OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa

OSNwSK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach karnych

OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich

OTK ZU – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy

PiP – Państwo i Prawo

PiZS – Praca i Zabezpieczenie Społeczne

PPH – Przegląd Prawa Handlowego

PPK – Przegląd Prawa Karnego

Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo

PS – Przegląd Sądowy

PUG – Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny

WPP – Wojskowy Przegląd Prawniczy

Wstęp

Przestępstwo zawarte w art. 296 obecnie obowiązującego kodeksu karnego uważane jest za podstawowy typ przestępstwa menedżerskiego. Jego znaczenie ustawodawca zaakcentował poprzez umieszczenie tego przepisu jako pierwszego w rozdziale kodeksu karnego noszącym tytuł „przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”.

Zagadnieniom art. 296 k.k. poświęcono wiele opracowań w formie artykułów zamieszczanych w czasopismach prawniczych. Nie doczekało się ono jednak dotychczas monograficznego opracowania, w odróżnieniu od poprzednio istniejącego typu przestępstwa niegospodarności z art. 217 k.k. z 1969 r.

Wskazać także należy na brak wypracowania przez doktrynę i orzecznictwo jednolitej nazwy przestępstwa zawartego w art. 296 k.k. Nazywane jest ono bowiem „przestępstwem nadużycia zaufania”, „karalną niegospodarnością”, czy „niegospodarnością menedżera”. W niniejszej pracy posłużono się pojęciem „przestępstwo nadużycia zaufania” jako najczęściej używanym w literaturze.

Artykuł 296 k.k. kryminalizuje wyrządzenie znacznej szkody majątkowej mandantowi przez osobę, która jest zobowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, poprzez nadużycie udzielonych jej uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku. Artykuł 296 k.k. statuuje cztery typy przestępne: typ podstawowy (art. 296 § 1), typ kwalifikowany poprzez działanie przez sprawcę w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (art. 296 § 2), typ kwalifikowany polegający na wyrządzeniu przez sprawcę szkody majątkowej w wielkich rozmiarach (art. 296 § 3) oraz typ przestępstwa nieumyślnego (art. 296 § 4). Ponadto § 5 tego przepisu wprowadza klauzulę niekaralności związaną z dobrowolnym naprawieniem szkody przez sprawcę przed wszczęciem postępowania karnego.

W niniejszej pracy zastosowano metodę analizy dogmatycznej przepisów z uwzględnieniem piśmiennictwa prawniczego oraz orzecznictwa zmierzającą do wychwycenia i uwypuklenia wszystkich zaprezentowanych poglądów. W przypadku istnienia rozbieżności stanowisk, w celu ich ukazania, przedstawiono wszystkie możliwe rozwiązania zaprezentowane w doktrynie i judykaturze wraz z podawaną argumentacją. Jednocześnie tam, gdzie to tylko możliwe, zaprezentowane zostało własne stanowisko Autorki pracy.

Uczynienie przedmiotem niniejszej pracy problematyki dotyczącej art. 296 k.k. spowodowało konieczność ograniczenia ram pracy – najwięcej uwagi poświęcono obecnie obowiązującym przepisom. Uchylone przepisy omówiono tylko w kontekście porównania do art. 296 k.k. i art. 585 k.s.h. i przedstawienia ewolucji przestępstwa nadużycia zaufania. W tym samym celu odniesiono się także do propozycji zmiany uregulowania tego przestępstwa, która była przedmiotem prac Sejmu w okresie dwóch jego poprzednich kadencji. Zakres pracy, z tych samych powodów, został ograniczony do systemu prawa polskiego.

Z uwagi na potrzebę jak najszerszego przedstawienia zagadnień związanych z kształtowaniem się i zakresem pojęć „prawo karne gospodarcze” i „przestępczość gospodarcza” w pierwszym rozdziale omówiono wybrane poglądy przedstawicieli nauki zagranicznej, w szczególności amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej. Uwagę poświęcono także prawu Unii Europejskiej, przedstawiając jego wpływ na prawo karne gospodarcze, w szczególności ukazując możliwy wpływ tego prawodawstwa na stosowanie art. 296 k.k.

Na gruncie art. 296 k.k. szczególnie istotnym problemem jest zakres ochrony statuowanej przez ten przepis. W art. 296 k.k. posłużono się pojęciem „zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą”. Z jednej strony – użycie w tym fragmencie spójnika „lub” może wskazywać na szerszy zakres ochrony na podstawie tego przepisu, nie ograniczony do ochrony przedsiębiorców, z drugiej strony – fakt umieszczenia art. 296 k.k. w rozdz. XXXVI tego kodeksu, grupującym przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, może sugerować ograniczenie zastosowania art. 296 k.k. jedynie do ochrony interesów majątkowych przedsiębiorców. Konieczne jest zatem rozważenie zakresu przedmiotowego omawianego przepisu.

Artykuł 296 k.k. kryminalizuje wyrządzenie znacznej szkody majątkowej związane z nadużyciem uprawnień lub niedopełnieniem obowiązku w zakresie zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innego podmiotu. Odpowiedzialność na gruncie tego przepisu związana jest zatem z podjęciem nieprawidłowej decyzji o charakterze gospodarczym lub niepodjęciem działania, które było konieczne z uwagi na zasady prawidłowego gospodarowania. Niemal każda decyzja zarządcy wymaga podjęcia ryzyka gospodarczego, którego stopień jest różny, zależny od wielu okoliczności, wśród których tytułem przykładu można wskazać specyfikę branży, w której działa mandant, ogólną sytuację makroekonomiczną, zachowanie konkurentów. Ponadto ryzyko gospodarcze jest procesem dynamicznym, zmiennym w czasie. Podejmowanie decyzji związanych z ryzykiem wiąże się zarówno z możliwością uzyskania korzyści, jak i poniesienia straty. Należy się zatem zastanowić, czy prawo karne, poprzez art. 296 k.k., penalizuje każdy przypadek nieudanego przedsięwzięcia gospodarczego, które wywołało co najmniej znaczną szkodę majątkową[1], czy jednak – z uwagi na ogólną możliwość osiągnięcia korzyści na skutek podjęcia decyzji ryzykownej, przynajmniej w niektórych przypadkach, nie będzie możliwe przypisanie osobie zajmującej się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą popełnienia przestępstwa z art. 296 k.k. Istotne jest zatem rozważenie, jaki stopień ryzyka wyznacza granicę między działaniem legalnym a przestępnym. Rozważenia wymaga również wybór podstawy do uchylenia przestępności w razie uznania, że mimo powstania szkody działalność zarządcy mieściła się w ramach dopuszczalnego ryzyka, oraz sam charakter ryzyka gospodarczego na gruncie prawa karnego.

Kolejnym istotnym zagadnieniem na gruncie art. 296 k.k. jest rozumienie pojęcia „szkody”, które zostało użyte w tym przepisie. Ustawodawca pojęcie to doprecyzował tylko częściowo, wskazał bowiem, że przestępstwem jest wyrządzenie nie jakiejkolwiek szkody, ale jedynie szkody majątkowej i to w określonej wysokości. W omawianym przepisie nie przesądzono jednak w sposób jednoznaczny, czy szkodę na gruncie art. 296 k.k. należy rozumieć jedynie jako powstanie tzw. szkody rzeczywistej (określanej mianem damnum emergens), czy szerzej – także jako utratę spodziewanych korzyści (lucrum cessans).

Artykuł 296 § 4 k.k. zawiera typ nieumyślny, co nie jest często stosowanym przez ustawodawcę rozwiązaniem. Takie rozwiązanie niewątpliwie prowadzi do bardzo szerokiego pola kryminalizacji wszelkich przejawów niekompetencji zarządcy lub podjęcia zbyt ryzykownych decyzji gospodarczych, którym nie towarzyszy zamiar wyrządzenia szkody mandantowi. W razie przyjęcia, że szkoda na gruncie art. 296 k.k. może przejawiać się także w lucrum cessans, mogłoby dojść do ukarania osoby, która nie przewidywała, choć powinna była przewidzieć, że nadużyje swoich uprawnień lub nie dopełni ciążącego na niej obowiązku i przez to doprowadzi do nieosiągnięcia korzyści, które jego mandant osiągnąłby, gdyby osoba zajmująca się sprawami majątkowymi zachowała się w sposób prawidłowy.

Z punktu widzenia praktycznego stosowania art. 296 k.k. istotna jest również problematyka zbiegu tego przepisu z innymi przepisami. Szczególnie szerokie wspólne pole kryminalizacji z omawianym przepisem mają przepisy statuujące przestępstwa z działania na szkodę podmiotów gospodarczych: art. 585 k.s.h. (działanie na szkodę spółki handlowej), art. 224 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej[2] (działanie na szkodę zakładu ubezpieczeń), art. 267a ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze[3] (działanie na szkodę spółdzielni), art. 130 ustawy z dnia 4 maja 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej[4] (działanie na szkodę spółki europejskiej) oraz art. 107 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o spółdzielni europejskiej[5] (działanie na szkodę spółdzielni europejskiej). Zastosowane rozstrzygnięcie odnośnie do zbiegu przepisu będącego przedmiotem niniejszego opracowania z innymi przepisami ma znaczenie dla możliwości zastosowania instytucji quasi-czynnego żalu przywidzianej w art. 296 § 5 k.k., gdyż pozostałe zbiegające się przepisy nie przewidują możliwości niepodlegania karze.

Niniejsza praca składa się z 5 rozdziałów, z których każdy został podzielony na mniejsze części. Pierwszy z nich ma za zadanie uporządkować znaczenie najczęściej pojawiających się w pracy pojęć, takich jak: „obrót gospodarczy”, „prawo karne gospodarcze”, „przestępstwo gospodarcze” i „przestępczość gospodarcza”. Konieczność poświęcenia tym zagadnieniom większej uwagi wynika z faktu, że przestępstwo z art. 296 k.k. zawarte jest w XXXVI rozdziale kodeksu karnego, który, jak wskazuje jego nazwa, grupuje przepisy mające za zadanie ochronę obrotu gospodarczego. Przestępstwo nadużycia zaufania jest zatem przestępstwem gospodarczym. Z tego też powodu omówiono wskazywane w literaturze cechy charakterystyczne przestępczości gospodarczej oraz przestępstw gospodarczych, a tym samym przestępstwa z art. 296 k.k. W rozdziale tym omówiono również wpływ prawa Unii Europejskiej na polskie prawo karne gospodarcze i na stosowanie omawianego przepisu.

Najważniejszą częścią pracy jest rozdział drugi, w którym zawarto charakterystykę typu przestępstwa z art. 296 k.k., przedstawiono wątpliwości interpretacyjne powstałe w doktrynie i orzecznictwie na gruncie tego przepisu. W rozdziale tym omówiono także problematykę odpowiedzialności członków organów kolegialnych i osób wykonujących zawody zaufania publicznego, zgody dysponenta dobrem, kolizji różnych obowiązków ciążących na zarządcy, odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyn osoby fizycznej wypełniający znamiona z art. 296 k.k.

Kolejny rozdział poświęcono zagadnieniu ryzyka gospodarczego. Omówiono w nim różne koncepcje wyłączenia odpowiedzialności karnej z uwagi na działanie w ramach tzw. ryzyka dnia codziennego. Wskazano również na relacje między podejmowaniem działań ryzykownych a zakresem uprawnień i obowiązków zarządcy.

Zbieg przepisów ma wpływ na stosowanie każdego przepisu do opisu zawartości kryminalnej czynu. Przepis będący przedmiotem niniejszego opracowania pozostaje w zbiegu z wieloma innymi przepisami określającymi przestępstwa. W związku z powyższym rozdział czwarty poświęcony został omówieniu przepisów mogących występować w zbiegu z art. 296 k.k. Szczególną uwagę poświęcono innym przestępstwom, które – tak jak przestępstwo z art. 296 k.k. – nazywane są przestępstwami nadużycia zaufania, które mają szerokie pole wspólnej kryminalizacji z omawianym przepisem.

W kolejnym rozdziale dokonano analizy przestępstwa nadużycia zaufania z punktu widzenia podstawowej zasady prawa karnego nullum crimen sine lege i zasady subsydiarności. W celu uporządkowania pojęć, analiza ta została poprzedzona przedstawieniem ogólnych zagadnień związanych ze wskazanymi zasadami i omówieniem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego.

W bibliografii odrębnie zaprezentowano spis literatury i orzecznictwa. Orzecznictwo podzielono na orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości, Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych.

Rozdział I Pojęcie obrotu gospodarczego, prawa karnego gospodarczego, przestępstwa gospodarczego i główne cechy przestępczości gospodarczej

Jak już wspomniano we Wstępie, przestępstwo nadużycia zaufania określone w art. 296 k.k. należy do grupy przestępstw gospodarczych. Zawarte jest w XXXVI rozdziale kodeksu karnego zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”. „Prawo karne gospodarcze”, „przestępstwo gospodarcze” i „przestępczość gospodarcza” są to pojęcia powszechnie występujące w języku prawniczym, ale nie mają one legalnej definicji. Nie są też jednolicie rozumiane w piśmiennictwie, zachodzi więc potrzeba sprecyzowania tych terminów w niniejszej pracy. Będą one bowiem używane w jej dalszej części. Konieczne jest także zastanowienie się nad pojęciem „obrotu gospodarczego”, występującym w tytule rozdziału kodeksu karnego, w którym – jak wspomniano – zostało umieszczone przestępstwo z art. 296 k.k.

1. Znaczenie pojęcia „obrót gospodarczy”

Zdefiniowanie pojęcia obrotu gospodarczego ma istotne znaczenie dla określenia rodzajowego przedmiotu ochrony w przypadku przestępstw wymienionych w rozdziale XXXVI kodeksu karnego.

Zdaniem J. Skorupki „przez obrót gospodarczy należy rozumieć wymianę dóbr i usług odbywającą się z reguły za pośrednictwem pieniądza i środków płatniczych oraz towarzyszące tej wymianie i powstające w jej procesie stosunki prawne między jej uczestnikami”. Autor ten dodaje, że tak rozumiany obrót może odbywać się zarówno między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą, jak i pomiędzy tymi podmiotami a konsumentami[6]. R. Zawłocki obrót gospodarczy definiuje jako „nie tylko (i nie tyle) wymianę dóbr i usług odbywającą się z reguły z użyciem środków płatniczych, ale przede wszystkim towarzyszące tej wymianie i powstające w jej procesie stosunki między jej podmiotami (uczestnikami)”[7]. Autor ten wskazuje również, że cechą charakterystyczną tych stosunków jest, iż co najmniej jeden podmiot prowadzi działalność gospodarczą. Identyczny zakres podmiotowy obrotu gospodarczego został przyjęty w judykaturze. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 listopada 2000 r.[8], wydanej na gruncie art. 300 k.k., stwierdził, że „obrót gospodarczy może odbywać się nie tylko między przedsiębiorcami, tj. podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w sposób profesjonalny, lecz także między takimi podmiotami a konsumentami, dla których transakcje mają charakter niezawodowy”. Orzeczenie to spotkało się jednak z krytycznymi glosami[9].

Zaprezentowane wyżej definicje powstałe w piśmiennictwie karnistycznym odwołują się do dorobku doktryny prawa cywilnego i handlowego[10].

2. Znaczenie pojęcia „prawo karne gospodarcze”

Za autora nazwy „prawo karne gospodarcze” uznaje się K. Lindemanna, który użył tego pojęcia w swojej pracy Gibt es ein eigenes Wirtschaftsstrafrecht?[11] opublikowanej w Jenie w 1932 r. Termin ten jest zatem stosunkowo młody, powstał bowiem dopiero w XX wieku. Pomimo jednak używania go od prawie 80 lat, nie udało się w teorii i praktyce prawa wypracować jednolitego jego znaczenia.

Przynależność prawa karnego gospodarczego do prawa karnego nie budzi wątpliwości[12]. Do dzisiaj trwa jednakże spór, czy prawo karne gospodarcze stanowi odrębną gałąź prawa karnego, czy jest jedynie częścią prawa karnego materialnego.

2.1. Przegląd definicji

O. Górniok dokonała przeglądu najważniejszych definicji różniących się między sobą przede wszystkim zakresem przedmiotowym[13].

Według H. Otto prawo karne gospodarcze składa się z przepisów karnych, których głównym zadaniem jest chronienie samego porządku gospodarowania i jego niezakłóconego funkcjonowania. To normy dotyczące produkcji, wszelkiego wytwarzania i podziału dóbr, przy pomocy których państwo steruje działalnością gospodarczą, lub w nią jedynie ingeruje[14]. Według tego Autora „prawem karnym gospodarczym są tylko normy zawarte w przepisach służących kierowaniu przez państwo pewnymi fragmentami gospodarki lub ogólnej regulacji działalności gospodarczej”[15]. Ponadto według H. Otto do prawa karnego gospodarczego nie można zaliczyć przepisów prawa karnego chroniących indywidualne interesy majątkowe, choćby pełniły rolę w przeciwdziałaniu przestępczości gospodarczej[16].

Moim zdaniem, definicja stworzona przez H. Otto budzi poważne zastrzeżenia. Przede wszystkim należy zauważyć, iż Autor ten wskazuje na funkcję regulacyjną prawa karnego. Według H. Otto prawo karne reguluje gospodarkę, co można zrozumieć jako nie tylko taką możliwość, ale i powinność. Stwierdzenie to budzi jednak wątpliwości. Jak słusznie zauważa S. Żółtek[17] krytykując koncepcję H. Otto, obrót gospodarczy, wolny rynek regulowany jest przede wszystkim przez przepisy prawa prywatnego – cywilnego i handlowego. Dopiero w dalszej kolejności gospodarka powinna być regulowana przepisami prawa publicznego. Pierwszeństwo w ramach prawa publicznego należy jednak dać prawu administracyjnemu, a dopiero potem karnemu. Prawo administracyjne ingeruje w wolność gospodarczą, w szczególności w formie nakładania na przedsiębiorców obowiązku uzyskania odpowiednich koncesji i zezwoleń, oraz poprzez przepisy z zakresu prawa ochrony konkurencji i konsumentów. Wpływ na gospodarkę ma także prawo podatkowe oraz prawo pracy. Prawo karne zaś powinno być stosowane zawsze na końcu i zawsze w ostateczności. Przede wszystkim ustawodawca przy uchwalaniu przepisów karnych powinien kierować się zasadą subsydiarności, która stanowi, iż prawo karne nie powinno ingerować tam, gdzie jest wystarczający inny rodzaj reakcji. Ponadto, jak podkreśla R. Zawłocki, przepisy karne są instrumentem mało elastycznym, przez co, wobec szybko zmieniającej się rzeczywistości, mogą obrotowi gospodarczemu szkodzić[18]. Podnosi się, że prawo karne powinno być wtórne w stosunku do prawa gospodarczego[19].

W definicji H. Otto wątpliwości rodzić może także skonkretyzowanie miejsca, gdzie mają znajdować się normy prawa karnego gospodarczego. Autor ten wskazuje, iż muszą to być akty prawne o charakterze gospodarczym. W polskim systemie prawa można zatem wskazać w tym zakresie na ustawę z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych[20], ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi[21], czy ustawę z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach[22]. Jednakże nie tylko w Polsce, ale i w wielu innym systemach prawa karnego, przepisy dotyczące obrotu gospodarczego znajdują się w kodeksie karnym, będącym ustawą, która to ustawa nie ma jako głównego celu kierowania gospodarką, czy to jej fragmentem, czy tylko jako regulacja ogólna.

Reasumując, definicję H. Otto uznać należy za niezadowalającą z uwagi na przypisywanie prawu karnemu gospodarczemu funkcji regulacyjnej, której prawo to posiadać nie powinno.

I. Wiener natomiast pod pojęciem prawa karnego gospodarczego rozumiał przepisy przewidujące kary za naruszenie lub zagrożenie działalności ekonomicznej, budżetowej oraz innej realizowanej w ramach publicznego zarządzania gospodarką przez państwo[23].

Również tę definicję trzeba uznać za niezadowalającą. Przede wszystkim odnosi się ona jedynie do Skarbu Państwa i to nie tylko do prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, ale także do sfery budżetowej chronionej przez prawo karne skarbowe. Definicja ta nawiązuje do gospodarki uspołecznionej (nakazowo-rozdzielczej) i nie zdaje egzaminu w dzisiejszej rzeczywistości europejskiej, w której w obrocie gospodarczym po stronie przedsiębiorcy mamy do czynienia w znacznej większości z podmiotem prywatnym, a nie państwowym, lub z podmiotami, gdzie państwo jest tylko jednym z udziałowców.

Kolejnym autorem, którego definicję prawa karnego gospodarczego prezentowała O. Górniok, jest K. Tiedemann. Autor ten nawiązywał do jego przedmiotu ochrony, którym miał być obrót gospodarczy rozumiany jako element gospodarki narodowej. K. Tiedemann pojęcie gospodarki narodowej rozumiał zarówno jako dobro ponadindywidualne, jak i sumę ponadindywidualnych interesów gospodarczych[24].

Jeszcze inaczej pojęcie prawa karnego gospodarczego definiuje M. Delmas-Marty, która przedstawia koncepcję odwołującą się do dwóch zakresów. Z jednej strony prawo karne gospodarcze ma być rozumiane jako gałąź prawa karnego kryminalizującego zamachy na porządek finansowy, ekonomiczny i społeczny oraz poziom życia w danym społeczeństwie. Ta część definicji Delmas-Marty zakreśla to pojęcie bardzo szeroko, obejmując nim także naruszenia podatkowe czy celne, czyli pole tradycyjnie zaliczane do prawa karnego skarbowego. Z drugiej strony, według tej Autorki, w zakres prawa karnego gospodarczego zaliczyć należy także zamachy na własność, zaufanie publiczne, nienaruszalność fizyczną jednostki, jeżeli sprawca takich zamachów działa jako członek załogi na rachunek przedsiębiorstwa lub własny, a jego zachowanie mieści się w ramach decyzji istotnych dla funkcjonowania przedsiębiorstwa[25]. W tej części Autorka odwołuje się do kategorii sprawcy, może nim być bowiem tylko przedsiębiorca lub osoba z nim powiązana. Jednakże do zakresu prawa gospodarczego będą zaliczały się typowe przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu lub mieniu, takie jak rozbój, kradzież zwykła (bowiem naruszają własność), korupcja (narusza zaufanie publiczne), uszkodzenie ciała, a nawet zabójstwo (bowiem stanowią zamach na nienaruszalność fizyczną jednostki), o ile popełni je wspomniany wyżej sprawca. Można nawet postawić tezę, iż według definicji M. Delmas-Marty każde przestępstwo, o ile zostanie popełnione przez przedsiębiorcę lub osobę z nim powiązaną i będzie miało znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstwa, będzie mogło być zaliczone do prawa karnego gospodarczego. Zatem definicja Delmas-Marty nie ma żadnej granicy przedmiotowej, a prawo karne gospodarcze w tym ujęciu od prawa karnego będzie odróżniać jedynie podmiot. Należy także zauważyć, iż koncepcja M. Delmas-Marty związana jest z zagadnieniem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Definicja pojęcia „prawo karne gospodarcze” autorstwa M. Delmas-Marty wiąże się ze zgłoszoną przez tę Autorkę propozycją zastąpienia nazwy „prawo karne gospodarcze” nazwą „prawo karne przedsiębiorstw”[26].

Z koncepcją powiązania prawa karnego gospodarczego z prawem karnym przedsiębiorstw nie zgodzili się przedstawiciele środowiska prawniczego biorący udział w XXII Międzynarodowym Kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego, który odbył się w październiku 1984 r. w Kairze. Na kongresie uznano, iż w skład prawa karnego gospodarczego wchodzą przestępstwa przeciwko porządkowi gospodarowania, stanowiące zamach na reguły ustanowione przez państwo w sferze działalności gospodarczej. Natomiast przyjęto, iż pod pojęciem prawa karnego przedsiębiorstw należy rozumieć przestępstwa popełniane przy wykonywaniu działalności prywatnych i publicznych przedsiębiorstw. Uznano zatem, że zakresy nazw „prawo karne gospodarcze” i „prawo karne przedsiębiorstw” się krzyżują[27].

Próby uporządkowania i skategoryzowania opracowanych definicji prawa karnego gospodarczego podjął się F.H. Berckhauer. Jako prawo karne gospodarcze w najwęższym znaczeniu rozumiał on normy karne zabezpieczające różne formy ingerencji państwa w sferę gospodarowania. Jego zdaniem, w szerszym znaczeniu zaś obejmować ono będzie przepisy przewidujące kary za zamachy na podstawowe instytucje i reguły danego systemu gospodarowania, w jeszcze szerszym – przepisy chroniące indywidualne interesy gospodarcze, a w najszerszym prawo karne gospodarcze ma być, według tego Autora, rozumiane jako suma norm karnych odnoszących się do wszelkich zachowań gospodarczych[28].

W Stanach Zjednoczonych w połowie XX wieku E. Sutherland stworzył pojęcie „white-collar crimes”, czyli „przestępczości białych kołnierzyków”. Koncepcja ta w znacznej mierze odnosi się do zagadnień kryminologicznych. Pod pojęciem tym rozumie się m.in. przestępstwa związane z księgowością, podatkowe, różne typy oszustw, korupcję, a także delikty administracyjne. Dotyczą one nie tylko prywatnych przedsiębiorców, ale także działań urzędników na szczeblu państwowym, samorządowym, wojska i policji[29]. Kryterium wyodrębnienia white-collar crime jest podmiot – osoba o wysokiej pozycji zawodowej i społecznej, która dokonuje czynu karalnego wykorzystując swoją pozycję[30].

W języku prawniczym piśmiennictwa amerykańskiego można spotkać także pojęcia „elite crime” i „business crime”. Nazwy te należy uznać za tożsame z „white-collar crime”[31].

W 1989 r. Federal Bureau of Investigation (FBI) przyjęło definicję przestępstw białych kołnierzyków, w której podkreślono, że są to czyny karalne popełniane bez użycia przemocy, groźby lub przymusu i charakteryzujące się oszukańczym sposobem ich popełnienia[32].

Wyodrębnienie white-collar crime nie jest próbą opisania fragmentu prawa karnego materialnego, na wzór kontynentalnego rozumienia prawa karnego gospodarczego. Pojęcie white-collar crime jest koncepcją kryminologiczną, służy opisaniu i zdefiniowaniu zjawiska przestępczości osób zajmujących wysoką hierarchię społeczną[33].

W piśmiennictwie amerykańskim funkcjonuje też pojęcie „corporate crime”, które odnosi się do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zagrożone karą (corporate liability). Pojęcie corporate crime można uznać za część przestępczości białych kołnierzyków[34].

Na przełomie wieków Stanami Zjednoczonymi wstrząsnęło wiele afer gospodarczych związanych np. z Enronem, Tyco International, Adelphia, Peregrine System, Arthur Andersen i WorldCom. W odpowiedzi na te skandale, które przyniosły inwestorom giełdowym wiele miliardów strat, przyjęto w dniu 30 czerwca 2002 r. Sarbanes-Oxley Act of 2002[35], zwany także Public Company Accounting Reform and Investor Protection Act of 2002, SOX lub Sarbox. Ten akt, uchwalony prawie jednogłośnie przez obie izby parlamentu amerykańskiego, wprowadził m.in. kontrolę nad firmami audytorskimi i wyznaczył nowe standardy dla spółek giełdowych. Wprowadził też karalność nadużyć związanych z księgami finansowymi i zaostrzył kary za inne przestępstwa należące do przestępczości białych kołnierzyków.

Za twórcę jednej z pierwszych polskich definicji prawa karnego gospodarczego uznać należy T. Cypriana. Autor ten mianem prawa karnego gospodarczego określał „zespół norm karnych, mających za zadanie zwalczanie zamachów na całość stosunków gospodarczych”[36].

Wszystkie przestępstwa gospodarcze, według T. Cypriana, cechował wspólny przedmiot zamachu – całość stosunków gospodarczych. Pod tym ostatnim pojęciem Autor ten rozumiał dwa elementy – statyczny, czyli własność społeczną, i dynamiczny, czyli życie gospodarcze[37]. T. Cyprian podkreślał, iż podmiotem przestępstwa gospodarczego może być każdy, odpowiedzialności nie powinno się różnicować pod kątem sprawców. Definicja ta, w odróżnieniu od stanowiska np. Delmas-Marty, nie wyróżnia prawa karnego gospodarczego z prawa karnego pod względem podmiotowym, kładzie natomiast nacisk na przedmiot ochrony. Uznać zatem należy, iż definicja T. Cypriana jest bliska koncepcji K. Tiedemanna.

O. Górniok prawo karne gospodarcze zdefiniowała jako „przepisy karne, których zadaniem jest ochrona ponadindywidualnych i indywidualnych interesów równoprawnych uczestników obrotu gospodarczego (profesjonalnych i nieprofesjonalnych), interesów wyrażonych głównie w prawidłowym funkcjonowaniu instytucji i reguł tego obrotu”[38].

O. Górniok w tym stwierdzeniu, podobnie jak T. Cyprian i K. Tiedemann, odwołuje się do przedmiotu ochrony jako wyznacznika przestępstw gospodarczych.

W wydanej trzy lata wcześniej pracy Przestępczość gospodarcza i jej zwalczanie[39] Autorka ta przyjmowała odmienne stanowisko, twierdząc, iż „nazwa prawo karne gospodarcze może stanowić jedynie skrót myślowy, oznaczający podstawy karania za przestępstwa gospodarcze niezależnie od tego, czy ich gospodarczy charakter nadany im został w samym jurydycznym typie, czy jako tradycyjne przestępstwa ekonomiczne zyskują go na skutek okoliczności w jakich je popełniono (np. masowo)”.

Zdaniem S. Żółtka „prawo karne gospodarcze to grupa przepisów o charakterze ustawowym, stanowiąca część prawa karnego materialnego, i wynikające z nich normy, którymi ustawodawca skryminalizował zachowania gospodarcze społecznie niepożądane”[40]. Autor ten podkreśla, że prawo karne gospodarcze ma dwa aspekty. Chroni ono obrót gospodarczy rozumiany jako zbiór stosunków prawnych o charakterze równorzędnym (aspekt wewnętrzny) oraz podstawowe instytucje i struktury obrotu gospodarczego (aspekt zewnętrzny)[41].

Według J. Skorupki „pojęcie prawa karnego gospodarczego obejmuje przepisy określające czyny karalne przeciwdziałające przestępczości gospodarczej (przestępstwa gospodarcze), do których zalicza się przepisy chroniące prawidłowe funkcjonowanie obrotu gospodarczego, tj. zasady uczestniczenia w tym obrocie, oraz wytwarzanie i dystrybucję materialnych i niematerialnych dóbr o charakterze gospodarczym”[42].

Zdaniem natomiast R. Zawłockiego „istotą prawa karnego gospodarczego są przepisy karne gospodarcze, określające przestępstwa gospodarcze, a co z tym związane – faktyczne obowiązywanie tych regulacji prawnych w obrocie gospodarczym i w życiu społecznym”[43].

Definicje obu Autorów, zarówno R. Zawłockiego, jak i J. Skorupki, odwołują się bezpośrednio do pojęć „przestępstwa gospodarczego” i „obrotu gospodarczego”, jednocześnie obu tych pojęć nie precyzując. Zastosowanie takiego zabiegu powoduje, że obie te definicje nie przybliżają czytelnikowi, co Autorzy ci uważają za „prawo karne gospodarcze”.

Odmienną koncepcję prawa karnego gospodarczego prezentuje C. Mik[44]. Jego zdaniem, pod tym pojęciem należy rozumieć całokształt materialnych i proceduralnych norm, które dotyczą:

1) czynów przeciwko obrotowi gospodarczemu i finansowemu (prawo karne gospodarcze sensu stricto; np. nielegalne wprowadzenie do obrotu lub obrót nielegalnymi towarami lub usługami, fałszowanie dokumentów związanych z obrotem, podrabianie towarów, nielegalne podjęcie działalności gospodarczej, oszustwa celne i podatkowe, fałszowanie pieniędzy),

2) czyny polegające na wykorzystaniu obrotu gospodarczego do legalizacji zysków osiągniętych z działalności nielegalnej, niekoniecznie gospodarczej (np. tzw. pranie pieniędzy),

3) czyny przeciwko dobrom pozagospodarczym, ale popełnione w celu osiągnięcia zysku, także na skalę gospodarczą (np. handel ludźmi, narkotykami, nielegalna imigracja, korupcja),

4) czyny przeciwko dobrom pozagospodarczym, lecz popełniane przez podmioty gospodarcze w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą (np. przestępstwa przeciwko środowisku).

Definicja C. Mika jest bardzo szeroka. Podobnie jak koncepcja M. Delmas-Marty, zalicza ona do prawa karnego gospodarczego wszelkie czyny karalne popełnione przez osoby powiązane z przedsiębiorcami (zob. pkt 4). W tym zakresie definicje zaprezentowane przez obu tych Autorów nawiązują bezpośrednio do odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Do prawa karnego gospodarczego C. Mik zalicza także przestępstwa i wykroczenia celne i podatkowe, które stanowią część prawa karnego skarbowego. Ponadto pozostałe, wyżej omówione definicje prawa karnego gospodarczego odwoływały się jedynie do prawa materialnego, natomiast definicja zaproponowana przez C. Mika jako jedyna odnosi się także do przepisów procesowych. Reasumując uznać należy, iż powyższa definicja jest tak szeroka, iż powoduje trudności w wyznaczeniu zarówno granic podmiotowych, jak i przedmiotowych prawa karnego gospodarczego.

2.2. Miejsce prawa karnego gospodarczego w systemie prawa

Przed przystąpieniem do próby zakreślenia granic prawa karnego gospodarczego należy zastanowić się, czy prawo karne gospodarcze stanowi odrębną gałąź prawa. Konieczne jest również omówienie związku prawa karnego gospodarczego z prawem gospodarczym.

Za wyodrębnieniem prawa karnego gospodarczego opowiadali się H. Otto i H. Jung. H. Otto wskazywał na jego więź z polityką ekonomiczną państwa, a według H. Junga wyodrębnienie sprzyjać będzie wprowadzeniu specyficznych rozwiązań nieznanych prawu karnemu[45]. Przeciwnego zdania jest O. Górniok, która prawo karne gospodarcze uznaje za część prawa karnego[46].

Prawo karne gospodarcze ma specyficzne zadanie polegające na przeciwdziałaniu patologiom życia społecznego, nie oznacza to jednak, iż normy prawa karnego gospodarczego mają odrębną cechę, która mogłaby być podstawą wyodrębnienia[47]. Argumentem decydującym za wyodrębnieniem nie może być fakt uczynienia prawa karnego gospodarczego przedmiotem nauki akademickiej, czy powstania podręczników uniwersyteckich z tej dziedziny[48]. Odrębne zajęcia z prawa karnego gospodarczego służą odpowiedniemu przygotowaniu prawników i wynikają z zapotrzebowania praktyki[49].

Do prawa gospodarczego należą normy regulujące stosunki gospodarcze. Prawo gospodarcze powszechnie dzielone jest na publiczne prawo gospodarcze i prywatne prawo gospodarcze. Przepisy prywatnego prawa gospodarczego regulują wzajemne uprawnienia i obowiązki uczestników obrotu gospodarczego, czyli stosunki poziome. Natomiast prawo gospodarcze publiczne dotyczy stosunków pionowych, czyli uprawnień i obowiązków podmiotów w stosunku do państwa. Określa ono także kompetencje i zadania organów państwowych w płaszczyźnie gospodarczej w stosunku do uczestników obrotu[50].

Kwestia, czy prawo gospodarcze stanowi odrębną gałąź prawa, jest przedmiotem dyskusji[51]. W trakcie tej dyskusji wskazywano, iż nie jest możliwe ustalenie granic prawa gospodarczego. Podnoszono, iż do zakresu prawa gospodarczego należą normy prawa cywilnego, handlowego, administracyjnego, konstytucyjnego, karnego i międzynarodowego. Zwrócono również uwagę, iż normy prawne regulujące stosunki gospodarcze nie mogą być uznane za odrębny typ norm, ponieważ nie można u nich rozpoznać określonej cechy, która mogłaby taki zabieg uzasadniać[52]. Dyskutanci podkreślali, iż o wyodrębnieniu nowej odrębnej gałęzi prawa może świadczyć tradycja uprawiania określonej nauki, potrzeby specjalistycznej dydaktyki, kreowanie przez tę cześć prawa własnych zagadnień, szczególnych problemów[53]. Większość dyskutantów opowiedziała się za uznaniem, że wydzielenie prawa gospodarczego jako odrębnej gałęzi prawa nie nastąpiło. Podkreślano bowiem, że badania nad instytucjami prawa gospodarczego prowadzone są na kilku obszarach związanych z tradycyjnymi gałęziami prawa, nie jest to zatem zintegrowana dyscyplina naukowa[54].

Związek prawa karnego gospodarczego z prawem gospodarczym jest oczywisty. Prawo karne w znacznej części odnosi się do zagadnień będących już przedmiotem regulacji dokonanej przez inne dziedziny prawa. Zachowania gospodarcze regulowane są przez normy prawa gospodarczego, należące do prawa cywilnego, handlowego i administracyjnego. Prawo karne sankcjonuje zachowania patologiczne odnosząc się do wypracowanych już reguł gospodarczych. Przepisy prawa gospodarczego mają zatem charakter pierwotny w stosunku do prawa karnego gospodarczego[55].

Jak już wyżej wspomniano, uważa się, że nie ma podstaw do wyodrębnienia gałęzi prawa karnego gospodarczego. Wobec powyższego nie sposób przyjąć, iż wtórna wobec prawa karnego dziedzina prawa karnego gospodarczego zasługuje na uznanie jej za autonomiczną gałąź prawa. Uznać zatem należy, iż prawo karne gospodarcze jest częścią prawa karnego materialnego. Będą miały zatem do niego zastosowanie wszelkie zasady tej dziedziny prawa.

Najbliższe są mi definicje prawa karnego autorstwa O. Górniok[56] i S. Żółtka. Podkreślają one, że na prawo karne gospodarcze składają się normy chroniące zasady obrotu gospodarczego, które ustawodawca uznaje za pożądane, penalizujące tym samym zjawiska uważane za patologie. Zachowania będące przedmiotem zainteresowania prawa karnego gospodarczego muszą być zachowaniami gospodarczymi, czyli wynikającymi z obrotu gospodarczego. Obrót gospodarczy odnosi się do stosunków poziomych. Poza tak zdefiniowanym prawem karnym gospodarczym znajdą się więc czyny polegające np. na niewypełnieniu przez uczestnika swoich obowiązków względem państwa, podatkowych lub celnych.

Prawo karne gospodarcze jako prawo wtórne odnosi się do dwóch aspektów prawa gospodarczego – prywatnego i publicznego. W części odwołującej się do tego drugiego, prawo karne gospodarcze nadaje sankcję karną odnosząc ją do płaszczyzny regulowanej przez przepisy prawa administracyjnego. Prawo administracyjne dotyczy relacji jednostka (uczestnik obrotu) – władza publiczna, a nie uczestnik – uczestnik. Nie zmienia to jednak zadania przepisów prawa karnego odnoszących się do prawa administracyjnego, bowiem także przepisy administracyjne, które zostały przez ustawodawcę wsparte sankcją karną, mają na celu ochronę uczestników obrotu gospodarczego.

Uwzględniwszy oczywiście odrębność przestępstw i wykroczeń w polskim systemie prawa, do zakresu prawa karnego gospodarczego można zaliczyć także wykroczenia gospodarcze będące przecież częścią prawa karnego sensu largo.

Po zdefiniowaniu pojęcia prawa karnego gospodarczego należy zastanowić się, czy można do niego zaliczyć normy prawa karnego skarbowego oraz przepisy dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Przeciwko uznaniu, że prawo karne skarbowe wchodzi w skład prawa karnego gospodarczego, przemawia kilka argumentów. Po pierwsze, prawo karne skarbowe uważane jest za szczególną, wyspecjalizowaną dziedzinę prawa karnego[57]. Regulacja kodeksu karnego skarbowego tworzy swoiste zasady odpowiedzialności karnej, jego unormowania są suwerenne, a odniesienia do k.k. nieliczne. Prawo karne skarbowe uważane jest za wyodrębnioną część prawa karnego, odmienną od prawa karnego ogólnego. Potwierdziła to uchwała pełnego składu Izby Karnej Sądu Najwyższego[58], w której uznano, że od czasu wejścia w życie kodeksu karnego skarbowego należy rozróżniać pojęcia „przestępstwo” i „przestępstwo skarbowe”.

Ponadto prawo karne skarbowe obejmuje przestępstwa i wykroczenia penalizujące zachowania polegające na naruszeniu interesów fiskalnych Skarbu Państwa z tytułu podatków, ceł, gier losowych itp. Tym samym prawo karne skarbowe odnosi się do sfery finansów publicznych, do prawa finansowego, a nie gospodarczego. Można je nawet nazwać prawem karnym finansowym. Jako część prawa nienależąca do prawa gospodarczego, nie może być ono uznane za prawo karne gospodarcze. Cechą prawa karnego gospodarczego jest bowiem wtórny charakter wobec prawa gospodarczego, a prawo karne skarbowe cechy tej nie posiada.

S. Żółtek zauważa, że niektóre przepisy prawa karnego skarbowego, np. penalizujące prowadzenie działalności określonego rodzaju bez odpowiedniego zezwolenia, pośrednio chronią obrót gospodarczy[59]. Jednakże nawet w przypadku przepisów tego typu jest to wtórny, a nie główny przedmiot ochrony. Ponadto należy zauważyć, iż przestępczość skarbowa na skalę masową mogłaby doprowadzić do zachwiania równowagi finansowej państwa, co niewątpliwie wpłynęłoby na sytuację podmiotów funkcjonujących na rynku. Oddziaływanie to ma jednak charakter pośredni i wyjątkowy.

Wobec powyższego uznać należy, iż prawo karne skarbowe nie stanowi części prawa karnego gospodarczego[60].

Problematyka zaliczenia regulacji ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary[61] do zakresu prawa karnego gospodarczego wydaje się bardziej skomplikowana niż w przypadku prawa karnego skarbowego. Przede wszystkim dyskusyjny jest charakter tej odpowiedzialności. Część przedstawicieli doktryny opowiada się za uznaniem, iż ustawa wprowadza odpowiedzialność karną[62]. Zwolennicy tej koncepcji podkreślają, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych ma charakter represyjny. Zmieniająca się szybko przestępczość wymusza też zmianę podejścia ustawodawcy do tradycyjnie rozumianej odpowiedzialności karnej. Konieczność penalizowania podmiotu, na rzecz którego działa osoba fizyczna, wynika z niewystarczającej w takich przypadkach oraz mającej inne funkcje odpowiedzialności cywilnej i administracyjnej.

Zgodnie z drugim poglądem[63], odpowiedzialność podmiotu zbiorowego nie jest odpowiedzialnością karną i stanowi swoisty, nowy rodzaj odpowiedzialności w polskim prawie. Ustawa określa bowiem samodzielne materialnoprawne podstawy ponoszenia odpowiedzialności, stosuje instytucje nieznane prawu karnego, a klasyczne instytucje prawa karnego nie mają zastosowania w przypadku podmiotów zbiorowych. Ponadto odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jest odpowiedzialnością za czyn cudzy – czyn osoby fizycznej.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 3 listopada 2004 r.[64] stwierdził, że przyjęty w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary model odpowiedzialności nie jest odpowiedzialnością karną sensu stricto. W ocenie TK za takim stanowiskiem przemawia pochodny charakter tej odpowiedzialności, czyli „brak typowego dla prawa karnego wymogu naruszenia przez podmiot odpowiedzialności karnej tzw. normy sankcjonowanej”.

W przypadku przychylenia się do stanowiska, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych nie jest odpowiedzialnością karną, dalsze zastanawianie się nad ewentualnym zaliczeniem jej do prawa karnego gospodarczego jest niecelowe, gdyż w zakres prawa karnego gospodarczego mogą wchodzić tylko normy przewidujące odpowiedzialność karną.

Jeśli natomiast uznamy, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych stanowi odpowiedzialność karną, nie będzie przeszkód do uznania, że co najmniej część tej regulacji może zostać zaliczona do prawa karnego gospodarczego.

Zgodnie z polskim modelem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, jedną z koniecznych jej przesłanek stanowi czyn osoby fizycznej powiązanej z tym podmiotem. Zachowanie osoby fizycznej musi stanowić jeden z czynów określonych w art. 16 ustawy. Katalog określony w tym przepisie zawiera bardzo wiele przestępstw, w tym skierowanych przeciwko obrotowi gospodarczemu, przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi, a także np. przeciwko mieniu, porządkowi publicznemu, ochronie informacji, wolności seksualnej i obyczajności.

Powyżej przedstawiono koncepcję M. Delmas-Marty wiążącą pojęcie prawa karnego gospodarczego z odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych. Według tej definicji do prawa karnego gospodarczego należałoby zaliczyć regulację ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary w części odnoszącej się do przedsiębiorców. Uważam jednakże, iż definicja podmiotowa nie jest właściwa dla wyodrębnienia tej części prawa karnego, bowiem podstawą wydzielenia powinny być kwestie przedmiotowe. Wobec powyższego, należy zwrócić się ku katalogowi czynów karalnych z art. 16 ustawy i uznać, że do prawa karnego gospodarczego będzie można zaliczyć jedynie przepisy dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa skierowane przeciwko obrotowi gospodarczemu[65]. Karanie podmiotu zbiorowego tylko za takie przestępstwa ma na celu ochronę stosunków gospodarczych. Oczywiste jest, że nie można uznać, iż cel taki przyświecał wprowadzeniu odpowiedzialności innych podmiotów niż osoby fizyczne, za przestępstwa przeciwko mieniu czy np. przestępstwa przeciwko wolności seksualnej.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania należy uznać, iż regulacje ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary należy zaliczyć tylko w części do prawa karnego gospodarczego.

2.3. Funkcje prawa karnego gospodarczego

Jako podstawową funkcję prawa karnego gospodarczego w piśmiennictwie wskazuje się funkcję ochronną[66]. Istotą bowiem przepisów karnych gospodarczych jest ochrona obrotu gospodarczego, czyli stosunków gospodarczych polegających na wytwarzaniu i wymianie usług i dóbr materialnych. Podkreśla się, że funkcja ochronna prawa karnego gospodarczego opiera się na dwóch aspektach: kryminalizowaniu zjawisk uznanych za patologię oraz sankcjonowaniu reguł postępowania[67]. Ochroną objęci się wszyscy uczestnicy obrotu, zarówno podmioty profesjonalne, czyli przedsiębiorcy, jak i podmioty nieprofesjonalne – konsumenci.

Funkcja gwarancyjna prawa karnego związana jest nierozerwalnie z nakładanym na ustawodawcę obowiązkiem tworzenia prostych, jasnych i jednoznacznych przepisów. Przepis karny gospodarczy odwołuje się do norm gospodarczych – zmiennych w czasie, pojęć z zakresu ekonomii, regulacji zawartych w innych aktach prawnych. Wobec powyższego, na gruncie prawa karnego trudno jest osiągnąć postulat jednoznaczności[68]. Pomimo tych trudności ścisłe stosowanie zasady nullum crimen sine lege jest koniecznością związaną nie tylko z prawami człowieka, ale także praktyczną. Wieloznaczny przepis karny wpływa nie tylko na prawa danego uczestnika obrotu, ale także ma negatywny wpływ na obrót gospodarczy zakłócając prawidłowe funkcjonowanie gospodarki[69]. Będzie zatem wywoływać skutek odwrotny do zamierzonego, jakim jest ochrona obrotu gospodarczego.

Funkcja kompensacyjna ma szczególne znaczenie na gruncie zwalczania przestępczości gospodarczej. Naprawienie szkody w całości, albo chociażby w części, zaspokaja naruszony interes podmiotu, który następnie nie jest zainteresowany ściganiem i ukaraniem sprawcy. W profesjonalnych stosunkach gospodarczych unika się konfliktów. Zauważa to także ustawodawca, który w stosunku do niektórych przestępstw gospodarczych wymienionych w kodeksie karnym wprowadził instytucję quasi-czynnego żalu (art. 307 k.k.) oraz niepodlegania karze (art. 296 § 5 k.k.).

Przedstawiciele doktryny wskazują jeszcze na funkcję regulacyjną prawa karnego gospodarczego, która miałaby polegać na kształtowaniu u uczestników obrotu odpowiednich, pożądanych przez ustawodawcę postaw. Zachowania gospodarcze powinny być jednak regulowane przez normy prawa prywatnego i administracyjnego, a prawo karne powinno jedynie je wzmacniać i odnosić się do reguł już zakreślonych przez przepisy innych dziedzin prawa. Przepis karny gospodarczy powinien uwzględniać wszelkie reguły prawidłowego gospodarowania, nie powinien być z nimi sprzeczny oraz nie powinien penalizować tego, co przez reguły gospodarcze nie jest zakazane. W tym sensie przepis karny winien być wtórny do przepisu gospodarczego. Brak zbieżności między przepisem karnym i gospodarczym prowadzi do wyznaczenia dwóch odmiennych zakresów bezprawności – cywilnej (lub administracyjnej) i karnej. Uznać zatem należy, iż prawo karne gospodarcze nie powinno samodzielnie spełniać funkcji regulacyjnej.

3. Znaczenie pojęcia „przestępstwo gospodarcze”

Problematyką pojęcia przestępstwa gospodarczego zajmowała się Rada Europy. W załączniku do Zaleceń Rady Europy nr R 81/12 zawarto katalog przestępstw gospodarczych. Akt ten wymienia następujące czyny karalne:

• przestępstwa kartelowe,

• oszukańcze praktyki i wykorzystywanie sytuacji ekonomicznej przez międzynarodowe związki przedsiębiorstw,

• nadużycia przy dostawach lub nadużycia subwencji krajowych lub międzynarodowych,

• przestępstwa komputerowe,

• tworzenie fikcyjnych przedsiębiorstw,

• fałszowanie zestawień bilansowych oraz księgowości,

• oszustwa kapitałowe co do sytuacji ekonomicznej i kapitału towarzystw akcyjnych,

• naruszanie przez przedsiębiorstwo norm bezpieczeństwa i zdrowia pracowników,

• przestępstwa na szkodę konsumentów,

• nieuczciwą konkurencję i reklamę,

• przestępstwa podatkowe oraz uchylanie się przez przedsiębiorstwa od obowiązku ubezpieczeń socjalnych,

• przestępstwa celne,

• fałszowanie pieniędzy i papierów wartościowych,

• przestępstwa giełdowe i bankowe,

• przestępstwa na szkodę środowiska.

Treść i zakres pojęcia „przestępstwo gospodarcze” jest bardzo dyskusyjny. Wielu autorów do tej kategorii zalicza różne przestępstwa.

Poniżej przedstawione zostaną koncepcje zagraniczne i polskie, które odnoszą się do ustawowych znamion typów przestępstw, a nie do czynów faktycznie popełnianych i osądzonych, wobec których ex post okazywało się, że miały wpływ na obrót gospodarczy.

3.1. Przegląd stanowisk

Według E. Zimmeliego przestępstwami gospodarczymi są „czyny karalne naruszające interesy prawne, chronione przepisami o obrocie gospodarczym i zarządzaniu publicznymi dobrami majątkowymi”[70].

Koncepcji ten zarzucono jednak, iż określa ona w rzeczywistości prawo karne gospodarcze, bowiem nie wskazuje zachowań gospodarczych, które były podstawą podjęcia przez ustawodawcę decyzji o ich kryminalizacji[71].

Natomiast K. Tiedemann stworzył dwuzakresowe pojęcie przestępstw gospodarczych, wyodrębniając dwie grupy: węższą i szerszą. Do węższego kręgu, według tego Autora, należą patologiczne zachowania gospodarcze, które szkodzą lub zagrażają ponadindywidualnym dobrom prawnym w sferze gospodarowania. Do grupy tej zaliczono czyny ujęte w przepisach prawa administracyjno-gospodarczego, przestępstwa podatkowe, celne, oszustwa, lichwę i nieuczciwą konkurencję.

W szerszym rozumieniu przestępstwami gospodarczymi będą przestępstwa majątkowe popełniane na szkodę jednostki, lecz mające masowy charakter (przestępstwa na szkodę wierzycieli, przestępstwa czekowe), bowiem mogą one oddziaływać negatywnie na ponadindywidualne interesy gospodarcze[72].

Koncepcja tego Autora bierze pod uwagę skalę występowania, ilość popełnianych czynów na pewnym obszarze, nie tylko znamiona czynów zabronionych. Zatem zaliczenie danego czynu do przestępstw gospodarczych będzie zmienne w czasie i będzie różne w zależności od miejsca. Ponadto problemem pozostaje ocena, ile przestępstw pod względem ilościowym i na jakim obszarze, biorąc pod uwagę areał, musi zaistnieć, aby można było mówić o masowości występowania.

Według C. Lindemanna, deliktem gospodarczym jest „każde karalne zachowanie się, które skierowane jest przeciwko całości gospodarki albo przeciwko jej funkcjonalnie ważnym gałęziom i urządzeniom”[73].

Pierwsze definicje przestępstwa gospodarczego w polskiej nauce prawa karnego powstały w końcu lat 50. XX wieku. Definicje te powstawały w systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej i odwołują się do pojęcia własności społecznej, wobec czego mają one w dużej mierze charakter jedynie historyczny.

C. Gofroń określił przestępstwa gospodarcze jako „czyny, które naruszają działalność gospodarczą, wyrządzając szkodę prawidłowemu funkcjonowaniu i rozwojowi gospodarki narodowej”[74].

Według T. Cypriana przestępstwem gospodarczym jest „czyn naruszający porządek gospodarczy bądź bezpośrednio przez zamach na prawidłowy tok życia gospodarczego, bądź w drodze pośredniej przez zamach na własność społeczną”[75]. Autor ten stworzył także katalog przestępstw gospodarczych, w którym zawarł: zamachy godzące w podstawy ustroju gospodarczego państwa, zamachy godzące we własność społeczną, przestępstwa pracownicze, przestępstwa w produkcji i handlu, przestępstwa przeciwko niektórym interesom gospodarczym, przestępstwa finansowe, dewizowe i celne[76].

Według L. Lernella do przestępstw gospodarczych należy zaliczyć czyny skierowane przeciwko stosunkom społecznym, tworzącym podstawę ekonomiczną, na której opiera się dany ustrój społeczny[77].

Podobne stanowisko zajął W. Pawełko, który jako warunek konieczny istnienia przestępstwa gospodarczego uznał naruszenie ogólnospołecznego interesu ekonomicznego[78].

Kolejne prezentowane polskie koncepcje przestępstwa gospodarczego powstały już we współczesnych warunkach gospodarczych – systemu wolnorynkowego.

Według R. Zawłockiego za przestępstwo gospodarcze uznać należy „czyn zabroniony o określonych cechach ustawowych, określony w przepisie karnym, którego głównym rodzajowym przedmiotem ochrony są określone podstawy prawidłowego obrotu gospodarczego”[79]. Autor ten podkreśla, iż do tak zdefiniowanego przestępstwa gospodarczego nie będą mogły być zaliczone czyny karalne chroniące obrót jedynie pośrednio, w których obrót gospodarczy stanowi jedynie uboczny lub indywidualny przedmiot ochrony[80]. R. Zawłocki wyróżnia także „przestępstwa o charakterze gospodarczym”, które nie mają waloru przestępstw gospodarczych. Są to bowiem indywidualne, konkretne czyny mogące wypełniać znamiona jakiegokolwiek przepisu karnego, które zostały popełnione w związku z karygodnymi zachowaniami w obrocie gospodarczym[81].

Definicja przestępstwa gospodarczego zaprezentowana przez R. Zawłockiego wyraźnie odwołuje się do przedmiotu ochrony rozdziału XXXVI kodeksu karnego[82]. Definicja eliminuje z zakresu tego pojęcia czyny, które jedynie sporadycznie, tylko w pewnych konkretnych przypadkach dotykają sfery gospodarczej, akcentując nakierowanie tych przestępstw na ochronę całokształtu stosunków gospodarczych, czyli ochronę obrotu gospodarczego[83].

W rezultacie koncepcję R. Zawłockiego należy poprzeć.

Natomiast O. Górniok pod pojęciem przestępstwa gospodarczego rozumie „czyny karalne godzące lub zagrażające ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polegające na naruszeniu zaufania związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, grożące utratą zaufania społecznego do systemu gospodarczego lub jego podstawowych instytucji”[84].

W definicji aprobowanej przez O. Górniok można wyodrębnić dwa elementy:

1) godzenie w ponadindywidualne interesy w sferze życia gospodarczego,

2) naruszenie zaufania.

Pierwszy z wymienionych elementów odwołuje się do przedmiotu zamachu. Drugi natomiast element Autorka rozumie na dwa sposoby: po pierwsze, odnosi je do zachowania sprawcy nadużywającego swojego stanowiska, pozycji albo zaufania instytucji finansowej, po drugie – do skutku czynu przestępnego w postaci osłabienia lub utraty zaufania społeczeństwa do podstawowych instytucji gospodarczych lub całego systemu gospodarczego[85].

Podzielić należy pogląd Autorki co do punktu pierwszego przedstawionej przez nią definicji. Pojęcie „ponadindywidualnych interesów w sferze życia gospodarczego” zbliżone jest do pojęcia obrotu gospodarczego. W tym zakresie definicja prof. O. Górniok jest zbieżna z koncepcją R. Zawłockiego.

Zastrzeżenia budzi jednak wymóg, aby przestępstwo gospodarcze wiązało się z nadużyciem zaufania[86]. Koncepcję O. Górniok można bowiem rozumieć jako wprowadzenie wymogu, aby każde przestępstwo wywołało skutek w postaci nadużycia zaufania społeczeństwa do całości systemu gospodarczego lub jego poszczególnych instytucji. Rezultat taki powstanie, gdy przestępstwa dotyczące sfery gospodarczej będą popełniane często lub na dużą skalę, czyli ich skutki dotykać będą wielu podmiotów. Nie będzie to jednak regułą w innych przypadkach, w szczególności gdy pokrzywdzonych będzie niewiele podmiotów.

O. Górniok podkreśla, że zaufanie jest koniecznym elementem niezakłóconego funkcjonowania gospodarki[87]. Oczywistym jest, iż w większości wypadków strony zawierające umowy wzajemnie darzą się zaufaniem. Jednakże możliwe są również przypadki, gdy zaufania między kontrahentami nie ma. Skoro zaufanie nie występowało od początku, nie jest możliwe doprowadzenie do jego utraty. Zatem naruszenie normy prawa karnego gospodarczego może nie doprowadzić do skutku w postaci nadużycia zaufania nawet jednego podmiotu.

Drugi sposób rozumienia przez O. Górniok przestępstwa gospodarczego łączy się z osobą sprawcy i jest zbieżny z amerykańskim pojęciem white-collar crime. Nie wszystkie jednak przestępstwa dotykające sfery gospodarczej popełniane są przez osoby nadużywające swojego stanowiska lub pozycji. Ponadto stwierdzić należy, że nadużycie zaufanie nie jest cechą immanentną przestępstw gospodarczych. Co więcej, utratą zaufania społecznego do instytucji gospodarczych lub systemu gospodarczego w ogólności mogą skutkować także przestępstwa skierowane przeciwko mieniu – np. oszustwo, przestępstwa komputerowe, czy związane z fałszowaniem dokumentów.

Reasumując uznać należy, iż może mieć miejsce sytuacja, gdy zostanie podjęte działanie naruszające prawo gospodarcze i wypełniające znamiona czynu zabronionego, które nie będzie jednak stanowiło nadużycia zaufania.

3.2. Źródła uregulowań dotyczących przestępstw gospodarczych

Ustawodawca formułuje zazwyczaj katalog przestępstw gospodarczych, tworząc w kodeksach karnych rozdział grupujący czyny zabronione, którym można przypisać tę cechę.

W polskim kodeksie karnym z 1932 r.[88] nie zawarto rozdziału, który wprost odnosiłby się do pojęcia przestępstw gospodarczych. Rozdział XL kodeksu (art. 273–285) nosił tytuł „Przestępstwa na szkodę wierzycieli”.

Kodeks karny z 1969 r.[89] posługiwał się już pojęciem przestępstwa gospodarczego. Tytuł „Przestępstwa gospodarcze” nosił rozdział XXX tej ustawy (art. 217–226).

Następnie w 1994 r. została uchwalona ustawa o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego[90]. Wskazywała ona bezpośrednio, iż rodzajowym przedmiotem ochrony zawartych w niej przestępstw jest ochrona obrotu gospodarczego.

W obecnie obowiązującym kodeksie karnym z 1997 r. treść poświęcona przestępstwom gospodarczym znajduje się w rozdziale XXXVI noszącym tytuł „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”. Nazwa tego rozdziału oznacza więc kontynuację użycia pojęcia „ochrona obrotu gospodarczego” wprowadzonego przez ustawę z dnia 12 października 1994 r.

Obecnie jako główne źródło przestępstw gospodarczych wskazać należy rozdział XXXVI kodeksu karnego (artykuły 296 do 309). Typy przestępstw zawarte są jedynie w artykułach od 296 do 306. Pozostałe przepisy (art. 307, 308 i 309) zawierają szczególne zasady odpowiedzialności za przestępstwa gospodarcze.

Rozdział XXXVI kodeksu karnego był już kilkakrotnie zmieniany, m.in. ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw[91] z dniem 1 lipca 2003 r. wprowadziła do niego dwa nowe przepisy – art. 296a i 296b. W następnym roku dokonano nowelizacji znamion przestępstwa oszustwa kredytowego zawartego w art. 297. W czerwcu 2010 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu karnego[92] zmieniająca art. 309. Ostatnią zmianę wprowadziła ustawa o sporcie[93], która z dniem 16 października 2010 r. usunęła z rozdziału XXXVI kodeksu karnego art. 296b.

Przestępstwa gospodarcze zawarte są też w rozdziale XXXVII kodeksu karnego, który nosi tytuł „Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi”. Chronią one obrót finansowy będący częścią obrotu gospodarczego.

Większość przestępstw gospodarczych znajduje się jednak w przepisach pozakodeksowych, spośród których jako szczególnie istotne można wskazać ustawę z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych[94], ustawę z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji[95], ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi[96], ustawę z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej[97].

4. Cechy charakterystyczne przestępczości gospodarczej

Po omówieniu pojęcia „prawa karnego gospodarczego” i „przestępstwa gospodarczego” należy omówić pojęcie „przestępczości gospodarczej”.

Zakres i relacja pojęć „przestępczość gospodarcza” i „przestępstwo gospodarcze” są oczywiste. Pojęcie „przestępstwa gospodarczego” określa zakres pojęcia „przestępczości gospodarczej”[98]. Do przestępczości zaliczane są bowiem zjawiska, które ustawodawca postanowił skryminalizować.

Inne stanowisko zajęła jednak O. Górniok, której zdaniem pojęcia przestępczości gospodarczej i prawa karnego gospodarczego egzystują na dwóch różnych płaszczyznach. W opinii O. Górniok koncepcja przestępstwa gospodarczego obejmuje nie tylko typy ustawowe, ale także konkretne przejawy rzeczywistości. Natomiast prawo karne gospodarcze pozostaje według tej Autorki jedynie pojęciem jurydycznym, zatem węższym. Wobec powyższego, O. Górniok nie wszystkie przestępstwa gospodarcze zalicza do prawa karnego gospodarczego[99].

Przychylając się do stanowiska R. Zawłockiego, należy jednak pamiętać, że przestępczość jest zjawiskiem społecznym, stanowi zbiór przestępstw popełnianych na danym terytorium w określonym przedziale czasowym i jest opisywana nie tylko w znaczeniu stricte prawnym (odnoszącym się do znamion poszczególnych typów przestępstw), ale także kryminologicznym, socjologicznym, czy nawet filozoficznym.

4.1. Cechy ogólne

Współcześnie kryminologia jako podstawowe cechy przestępczości gospodarczej wskazuje:

• brak w jej przejawach elementu przemocy,

• wytwarzanie pozorów legalności,

• następstwo w postaci poważnych strat materialnych i niematerialnych wykraczające niekiedy poza sferę życia gospodarczego,

• ofiarami są przeważnie anonimowe osoby fizyczne oraz niektóre gałęzie lub ważne instytucje systemu gospodarczego,

• znaczna liczba sprawców pochodzi z warstw wyżej usytuowanych w hierarchii społecznej[100].

4.2. Dokonywane próby podziału przestępczości gospodarczej

Różnorodność zjawisk zaliczanych do przestępczości gospodarczej sprzyja wielokrotnie podejmowanym w piśmiennictwie próbom ich uporządkowania poprzez dokonanie podziału na kilka grup.