Jedwabne szlaki ebook

Peter Frankopan

JEDWABNE SZLAKI

Nowa historia świata

Przełożyli Piotr Tarczyński i Szymon Żuchowski

Tytuł oryginału: The Silk Roads. A New History of the World

Copyright © 2015 by Peter Frankopan

First published by Bloomsbury Publishing, UK, in 2015.

This translation is published by arrangement with Felicity Bryan Associates, UK and Book/lab Literary Agency, Poland.

Copyright © for the Polish edition by Grupa Wydawnicza Foksal, MMXVIII

Copyright © for the Polish translation by Piotr Tarczyński i Szymon Żuchowski, MMXVIII

Wydanie I 

Warszawa MMXVIII

Katarinie, Florze, Francisowi i Luke’owi

Dotarliśmy do plemienia Turków. […] Widzieliśmy pewną grupę spośród nich, która oddaje cześć boską wężom, i drugą grupę, która czci ryby, wreszcie grupę czczącą żurawie.

Ahmad Ibn Fadlan, Podróż do Bułgarów wołżańskich

Ja, Ksiądz Jan, jestem królem królów, bogactwem, cnotą i potęgą przewyższam wszystkich władców tego świata. […] Mlekiem i miodem płyną moje ziemie, nie czyni tu krzywdy trucizna ani głośny rechot żab. Nie ma skorpionów, w trawie nie czają się węże.

rzekomy list Księdza Jana do Rzymu i Konstantynopola, XII wiek

Ma on ogromny pałac, całkowicie pokryty szczerym złotem.

zapiski Krzysztofa Kolumba odnoszące się do wielkiego chana Wschodu, koniec XV wieku

Jeśli nie zmienimy prowadzonej przez nas polityki w Persji, jeśli nie dokonamy stosunkowo niewielkich ustępstw, narazimy na szwank naszą przyjaźń z Rosją i w nieodległej przyszłości znajdziemy się w sytuacji, kiedy zagrożone zostanie samo istnienie naszego imperium.

sir George Clerk do sir Edwarda Greya, brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, 21 lipca 1914 roku

Prezydent wygra, nawet jeśli nie będziemy nic robić.

szef gabinetu prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa na krótko przed wyborami w 2005 roku

Wstęp

Kiedy byłem dzieckiem, jedną z najcenniejszych rzeczy, jakie miałem, była wielka mapa świata. Wisiała nad moim łóżkiem i wpatrywałem się w nią co noc przed zaśnięciem. Szybko zapamiętałem nazwy i położenie wszystkich krajów. Podekscytowany przygodą i niebezpieczeństwem, pośpieszną kursywą spisywałem nazwy stolic, mórz i oceanów, wpływających do nich rzek, najważniejszych łańcuchów górskich, pustyń.

Już jako nastolatek martwiłem się wąskimi horyzontami geograficznymi mojej szkoły, skupianiem się wyłącznie na Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych i całkowitym pomijaniem reszty świata. Uczono nas o Rzymianach w Brytanii, podboju normańskim w roku 1066, Henryku VIII i dynastii Tudorów, wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych, industrializacji w epoce wiktoriańskiej, bitwie nad Sommą, powstaniu i upadku nazistowskich Niemiec. Patrzyłem na swoją mapę i widziałem ogromne połacie ziemi, które pomijano milczeniem.

Na czternaste urodziny rodzice podarowali mi książkę antropologa Erica Wolfa, która naprawdę rozpaliła we mnie żar. Według niego, powszechnie przyjmowana, intelektualnie leniwa wizja historii cywilizacji polega na tym, że „starożytna Grecja poczęła Rzym, Rzym począł Europę chrześcijańską, Europa chrześcijańska poczęła renesans, renesans oświecenie, oświecenie demokrację polityczną i rewolucję przemysłową. Przemysł skrzyżowany z demokracją dał w wyniku Stany Zjednoczone, ucieleśniające prawo do życia, wolności i dążenia ku szczęściu”1. Natychmiast zrozumiałem, że właśnie takiej historii mnie uczono: jak mantrę powtarzano opowieść o politycznym, kulturowym i moralnym triumfie Zachodu. Opowieść ta była jednak obdarzona skazą; istnieją bowiem alternatywne sposoby postrzegania historii – nie trzeba spoglądać w przeszłość jedynie z perspektywy tych, którzy w najnowszych dziejach okazali się zwycięzcami.

Zaciekawiło mnie to. Nagle stało się jasne, że utracone zostały regiony, o których się nas nie uczy, stłamsiła je nieustannie powtarzana opowieść o rozwoju Europy. Błagałem ojca, żeby zabrał mnie do Hereford i pokazał tamtejszą Mappa Mundi – w jej samym środku umieszczono Jerozolimę, a Anglia i inne kraje zachodnie leżą z boku, niczym coś zbędnego. Byłem zdumiony, kiedy przeczytałem o arabskich geografach, którzy w swoich pracach zamieszczali mapy „do góry nogami”, a w centrum umieszczali Morze Kaspijskie – podobnie, kiedy dowiedziałem się o znajdującej się w Stambule ważnej tureckiej mapie, w centrum której leży miasto Balasagun. Nigdy wcześniej o nim nie słyszałem, nie pojawia się na żadnych innych mapach, do niedawna nie znano nawet jego dokładnego położenia, a mimo to niegdyś uważano je za centrum świata2.

Chciałem wiedzieć więcej o Rosji i Azji Środkowej, o Persji i Mezopotamii. Chciałem zrozumieć korzenie chrześcijaństwa z punktu widzenia Azji; pojąć, jak postrzegali krucjaty ludzie żyjący w wielkich miastach średniowiecza – Konstantynopolu, Jerozolimie, Bagdadzie czy Kairze. Chciałem dowiedzieć się o wielkich imperiach Wschodu, o Mongołach i ich podbojach, zrozumieć, jak wyglądały obie wojny światowe z perspektywy Afganistanu i Indii, a nie Flandrii czy frontu wschodniego.

Miałem niebywałe szczęście, że w szkole mogłem nauczyć się rosyjskiego. Mój nauczyciel, Dick Haddon, wspaniały człowiek, który służył w wywiadzie marynarki wojennej, uważał, że najlepsza droga do zrozumienia duszy i języka Rosjan wiedzie przez olśniewającą literaturę i muzykę ludową tego kraju. Jeszcze więcej szczęścia miałem, kiedy zaproponował udzielanie chętnym lekcji arabskiego – kilku z nas poznało w ten sposób podstawy kultury i historii islamu, a także piękno klasycznego języka arabskiego. Zarówno rosyjski, jak i arabski pomogły mi dostać się do świata, który tylko czekał na odkrycie, a raczej – jak wkrótce zrozumiałem – na ponowne odkrycie przez nas, mieszkańców Zachodu.

Dziś wiele uwagi poświęca się temu, jakie skutki przyniesie gwałtowny wzrost gospodarczy Chin, których zapotrzebowanie na towary luksusowe ma w ciągu następnej dekady wzrosnąć czterokrotnie, albo społecznym przemianom w Indiach, gdzie więcej ludzi ma dostęp do telefonu komórkowego niż do ubikacji3. Żadna z tych kwestii nie pozwala jednak spojrzeć na przeszłość i teraźniejszość świata. Tymczasem przez całe tysiąclecia ów region, leżący między Wschodem a Zachodem, łączył Europę z Pacyfikiem, był osią, wokół której obracał się świat.

Można sądzić, że środek drogi między Wschodem a Zachodem – mniej więcej od wschodnich brzegów mórz Śródziemnego i Czarnego po Himalaje – nie jest najlepszym miejscem do oceniania świata. Obecne państwa tej części globu – Kazachstan, Uzbekistan, Kirgistan, Turkmenistan, Tadżykistan czy kraje Kaukazu – wydają się nam egzotyczne i peryferyjne. Region ten jest często utożsamiany z niestabilnymi, brutalnymi, zagrażającymi międzynarodowemu bezpieczeństwu reżimami, takimi jak Afganistan, Iran, Irak czy Syria; czy z krajami, które nie radzą sobie z przestrzeganiem zasad demokracji, jak Rosja czy Azerbejdżan. Zwykło uważać się, że w tej części świata leżą państwa upadłe i prawie upadłe, rządzone przez zwyciężających w wyborach niewiarygodnie wielką liczbą głosów dyktatorów, których rodziny i przyjaciele kontrolują ogromne interesy i dzierżą polityczną władzę. W państwach tych łamie się prawa człowieka, ogranicza swobodę wypowiedzi, wyznania, sumienia, wolność seksualną, władza zaś kontroluje media i dyktuje, co się w nich pojawia, a co nie4.

Choć kraje te mogą się nam wydawać dzikie, nie są żadnym zaściankiem, żadnym zapomnianym przez Boga i ludzi pustkowiem. Stanowią most między Wschodem a Zachodem, są miejscem, w którym spotykają się cywilizacje. Nie leżą na obrzeżach globalnych spraw, ale – jak od początku dziejów – w ich samym centrum. To tu narodziła się cywilizacja, wielu ludzi wierzy w to, że właśnie tu stworzono człowieka, którego „Pan Bóg umieścił” w ogrodzie Eden, leżącym, jak się powszechnie uważało, na żyznych równinach między Tygrysem i Eufratem, gdzie rosły „wszelkie drzewa miłe z wyglądu i smaczny owoc rodzące”5.

To właśnie na moście między Wschodem a Zachodem przed pięcioma tysiącami lat powstały wielkie metropolie. Miasta Harappa i Mohendżo Daro w dolinie Indusu były cudem starożytnego świata, mieszkały w nich dziesiątki tysięcy ludzi, a tamtejszym systemom kanalizacyjnym dorównały dopiero te stworzone w Europie tysiące lat później6. Inne wielkie ośrodki cywilizacji, leżące w Mezopotamii: Babilon, Niniwa, Uruk czy Akad, znane były ze swojej olśniewającej i innowacyjnej architektury. Przed dwoma tysiącami lat pewien chiński geograf odnotował, że mieszkańcy Baktrii, położonej nad rzeką Oksus (dziś w północnym Afganistanie), byli słynnymi kupcami i negocjatorami. W ich stolicy miał znajdować się targ, na którym kupowano i sprzedawano najróżniejsze towary pochodzące z najdalszych krain7.

W regionie tym narodziły się i ścierały ze sobą wielkie religie świata: judaizm, chrześcijaństwo, islam, buddyzm, hinduizm. Był to tygiel, w którym rywalizowały ze sobą najróżniejsze grupy językowe, gdzie szwargotano nie tylko językami indoeuropejskimi, semickimi i chińsko-tybetańskimi, ale też eskimo-aleuckimi, tureckimi i kaukaskimi. Tutaj powstawały i umierały wielkie imperia, a skutki starć między rywalizującymi kulturami odczuwano tysiące kilometrów dalej. Dotarcie tam otwierało nowe sposoby postrzegania przeszłości – zyskiwało się świadomość, że świat złączony jest ścisłymi więzami, a to, co dzieje się na jednym kontynencie, ma wpływ na inny. Skutki zjawisk na stepach Azji Środkowej dawało się odczuć w Afryce Północnej, wydarzenia w Bagdadzie odbijały się echem w Skandynawii, odkrycia w Ameryce zmieniały ceny towarów w Chinach i powodowały wzrost popytu na konie w północnych Indiach.

Wstrząsy te przenosiły się wzdłuż sieci dróg rozciągających się w każdym kierunku. Podróżowali nimi pielgrzymi, wojownicy, nomadowie i kupcy, transportowano towary, wymieniano, dostosowywano i udoskonalano idee. Niosły nie tylko dobrobyt, ale także śmierć i przemoc, choroby i katastrofy. Pod koniec XIX wieku wybitny niemiecki geolog Ferdinand von Richthofen (stryj słynnego asa lotnictwa z pierwszej wojny światowej, „Czerwonego Barona”) nadał tej gęstej sieci powiązań nazwę, która się przyjęła: Seidenstrassen, „Jedwabne szlaki”8.

Drogi te były ośrodkowym układem nerwowym świata. Łączył ze sobą ludzi i miejsca, ale znajdował się tuż pod skórą i był niewidoczny dla ludzkiego oka. Tak jak anatomia tłumaczy sposób działania ciała, tak wiedza o tych połączeniach pozwala nam zrozumieć sposób funkcjonowania świata. A jednak historia głównego nurtu zapomniała o tej części globu, mimo jej znaczenia. Po trosze stało się tak z powodu „orientalizmu” – krytycznej, w przeważającej mierze negatywnej wizji Wschodu jako nierozwiniętego, gorszego od Zachodu, a przez to niewartego uwagi poważnych badaczy9. Nie był to jednak jedyny powód: w dominującej narracji o rozwoju Europy i całego świata Zachodu nie było miejsca dla tej jego części, którą od dawna uważano za peryferyjną.

Dziś Dżalalabad i Herat w Afganistanie, Faludża i Mosul w Iraku czy Homs i Aleppo w Syrii kojarzą się z religijnym fundamentalizmem i walkami wewnętrznymi. Teraźniejszość wymazała przeszłość: minęły już czasy, kiedy Kabul przywodził na myśl ogrody założone i pielęgnowane przez Babura, twórcę indyjskiego imperium Wielkich Mogołów. W Bagh-e Wafa (Ogrodzie Wierności) znajduje się sadzawka – na jej brzegach rosną pomarańcze i granaty, a wokół rozciąga się porosła koniczyną łąka, z której Babur był szczególnie dumny: „To najlepsza część ogrodu, kiedy pomarańcze nabierają koloru, wygląda najpiękniej. Zaprawdę, ogród jest wspaniale położony!”10.

Sposób, w jaki dziś patrzymy na Iran, także zatarł chwałę dawnej Persji, kiedy samo słowo „perski” przywodziło na myśl dobry smak – od podawanych na deser owoców, przez olśniewające miniatury wychodzące spod pędzla wybitnych artystów, po używany przez badaczy papier. Simi Niszapuri, bibliotekarz z Maszhadu we wschodnim Iranie, na przełomie XIV i XV wieku napisał piękne dzieło: staranne i szczegółowe porady dla innych miłośników książek. Jeśli ktoś myśli o pisaniu – radzi uroczyście Simi – musi wiedzieć, że najlepszy papier do kaligrafii pochodzi z Damaszku, Bagdadu i Samarkandy. Papier z innych miejsc „jest zazwyczaj chropowaty, nietrwały i robią się na nim kleksy”. Należy pamiętać – ostrzegał – że przed położeniem inkaustu dobrze jest papier nieco zabarwić, „bowiem biel drażni oczy i wiemy, że wszyscy mistrzowie kaligrafii używali papieru barwionego”11.

Świat obracał się wówczas wokół miejsc, których nazw dziś się już nie pamięta – Merwu, o którym al-Muqaddasi, podróżnik i geograf z X wieku, pisał, że jest „matką świata”, „miastem wspaniałym, eleganckim, olśniewającym, ogromnym i przyjemnym”, czy Reju, znajdującego się dziś na przedmieściach Teheranu, który w podobnym czasie określano mianem „narzeczonej świata”, „najpiękniejszego [dzieła] stworzenia” na ziemi12. Miasta leżące na kręgosłupie Azji łączyły Pacyfik z Morzem Śródziemnym niczym sznur pereł.

Metropolie konkurowały ze sobą, a rywalizacja między ich władcami i elitami sprawiała, że wznoszono coraz ambitniejsze konstrukcje, coraz bardziej olśniewające budowle. Biblioteki, kościoły, świątynie, obserwatoria astronomiczne, wielkie nie tylko z powodu swojej skali, ale i znaczenia dla kultury, łączyły Konstantynopol z Damaszkiem, Isfahanem, Samarkandą, Kabulem i Kaszgarem. W miastach tych działali wielcy badacze i naukowcy, którzy poszerzali granice swoich dyscyplin. Dziś pamięta się tylko o garstce z nich – Ibn Sinie, znanym lepiej jako Awicenna, al-Birunim, al-Chwarizmim – gigantach na polu astronomii, matematyki i medycyny, ale oprócz nich było jeszcze wielu innych. Przed nastaniem epoki nowożytnej, wiodącymi ośrodkami intelektualnymi świata, ówczesnymi Oksfordami i Cambridge’ami, Harvardami i Yale’ami, nie były wcale miasta Europy i Zachodu, ale Bagdad, Balch, Buchara czy Samarkanda.

Nie powinno nas dziwić to, że miasta, ludy i kultury tamtej części świata tak się rozwijały: handlując ze sobą, wymieniały się ideami, rozwijały filozofię, naukę, języki, religie. Postęp był kluczowy, z czego aż zbyt dobrze zdawał sobie sprawę Wuling, żyjący ponad dwa tysiące lat temu władca królestwa Zhao, leżącego na północno-wschodnich terenach obecnych Chin, na jednym z krańców Azji. „Umiejętność robienia rzeczy tak, jak robiło się kiedyś, nie wystarczy do tego, by ulepszyć świat dziś”, napisał w 307 roku p.n.e.13. Ówcześni władcy rozumieli, jak istotne jest trzymanie ręki na pulsie zmian.

Sytuacja uległa jednak zmianie na początku epoki nowożytnej, pod koniec XV wieku, kiedy dwie wielkie wyprawy morskie odebrały Azji palmę pierwszeństwa w kwestii postępu. W ostatniej dekadzie tego stulecia, w ciągu ledwie sześciu lat, położono fundamenty pod zasadniczą zmianę funkcjonującego od dawna systemu wymiany. Najpierw Krzysztof Kolumb przepłynął Atlantyk, wytyczając drogę do dwóch wielkich lądów, które dotychczas nietknięte, połączono z Europą i resztą świata. Kilka lat później Vasco da Gama zdołał opłynąć południowy kraniec Afryki i dotrzeć do Indii, otwierając tym samym nowe szlaki morskie. Odkrycia te zmieniły sposób wymiany – nie tylko handlowej – doprowadzając do zasadniczego przesunięcia politycznego i gospodarczego ośrodka ciężkości. Europa Zachodnia z zaścianka przerodziła się nagle w centrum rozrastającej się sieci komunikacyjnej, handlowej, wymiany dóbr i idei. Z dnia na dzień stała się nowym pomostem między Wschodem a Zachodem.

Rozwój Europy dał impuls do zajadłej walki o władzę i kontrolę nad przeszłością. Rywale wyrównywali między sobą krzywdy, a historię zmieniano tak, by podkreślić te motywy, koncepcje i wydarzenia, które dałoby się wykorzystać w ideologicznych starciach, towarzyszących walce o zasoby i kontrolę nad szlakami morskimi. Czołowi politycy i generałowie zamawiali swoje popiersia w togach, chcąc wyglądać jak historyczni rzymscy bohaterowie; wznosili wspaniałe, nowe budynki w klasycznym monumentalnym stylu klasycznym, stawiając się w roli bezpośrednich spadkobierców antyku i przywłaszczając sobie jego chwałę. Historię wypaczono i zmanipulowano, żeby stworzyć dominującą narrację, w której rozwój Zachodu był nie tylko naturalny i nieunikniony, ale po prostu stanowił kontynuację tego, co wydarzyło się wcześniej.

Z wielu powodów zacząłem inaczej patrzeć na przeszłość, ale jeden z nich był szczególnie istotny. W greckiej mitologii Zeus, ojciec bogów, wypuścił dwa orły z dwóch stron świata. W miejscu, gdzie się spotkały, kazał postawić święty kamień, pępek świata, omfalos, który pozwalał na porozumiewanie się z bogami. Później dowiedziałem się, że kamień ten od dawna fascynował filozofów i psychoanalityków14.

Pamiętam, jak wpatrywałem się w swoją mapę, kiedy po raz pierwszy usłyszałem tę opowieść. Zastanawiałem się, gdzie mogły spotkać się orły. Wyobrażałem sobie, że ruszają znad wschodnich brzegów Atlantyku i z pacyficznych wybrzeży Chin. Ilekroć próbowałem palcami zmierzyć równą odległość ze wschodu i z zachodu, miejsce wypadało trochę gdzie indziej, ale zawsze gdzieś między Morzem Czarnym a Himalajami. Leżałem w łóżku i nie mogłem spać. Myślałem o swojej mapie, orłach Zeusa i historii tej części świata – o tym, dlaczego nigdy nie wspominano o niej w książkach, które czytałem, i dlaczego nie ma ona nawet swojej nazwy.

Nie tak dawno Europejczycy podzielili Azję na trzy, ogólnie zarysowane strefy: Bliski Wschód, Środkowy Wschód i Daleki Wschód. Kiedy jako nastolatek słuchałem doniesień o aktualnych problemach świata, nazwa „Środkowy Wschód” zdążyła zmienić znaczenie: odnosiła się już do Izraela, Palestyny i tamtego rejonu, a także krajów Zatoki Perskiej. Nie mogłem zrozumieć, dlaczego ciągle wpajano mi do głowy, że kolebką cywilizacji był basen Morza Śródziemnego, skoro tak oczywiste było to, że narodziła się gdzie indziej. Prawdziwą kolebką, „środkiem ziemi” w dosłownym sensie – centrum świata – nie był wcale basen morza oddzielającego Europę od Afryki Północnej, ale samo serce Azji.

Mam nadzieję, że zdołam ośmielić innych do zgłębienia historii ludów i miejsc, które od pokoleń były ignorowane przez naukowców, do zadawania nowych pytań, otwierania nowych pól badawczych. Mam nadzieję, że zaczniemy zastanawiać się nad przeszłością, analizować i kwestionować truizmy. Przede wszystkim jednak chciałbym zainspirować czytelników niniejszej książki do tego, by zaczęli patrzeć na historię inaczej.

Worcester College, Oxford

kwiecień 2015 roku

Rozdział 1Stworzenie Jedwabnego Szlaku

Od zarania dziejów środek Azji był miejscem, gdzie powstawały imperia. Aluwialne równiny Mezopotamii, nawadniane przez Tygrys i Eufrat, zapewniły podstawę cywilizacji jako takiej – to właśnie w tym rejonie powstały pierwsze osady i miasta. W Mezopotamii i całym rejonie „Żyznego Półksiężyca” – bardzo urodzajnym, obfitującym w wodę pasie ziemi od Zatoki Perskiej do wybrzeża Morza Śródziemnego – systematycznie rozwijało się rolnictwo. To właśnie tu, po raz pierwszy w historii, upowszechniono spisane prawa – niemal cztery tysiące lat temu babiloński król Hammurabi wyszczególnił obowiązki swoich poddanych i wyznaczył surowe kary za nieprzestrzeganie zasad15.

W owym tyglu narodziło się wiele królestw i imperiów, ale największe z nich stworzyli Persowie. Wyruszywszy ze swojej ojczyzny w dzisiejszym południowym Iranie, w VI wieku p.n.e. szybko zdominowali sąsiadów, dotarli do brzegów Morza Egejskiego, podbili Egipt i parli na wschód, aż do Himalajów. Zdaniem greckiego historyka Herodota, sukces Persów wynikał w dużej mierze z ich otwartości: „Obce zwyczaje przyjmują Persowie łatwiej niż wszyscy inni ludzie”, pisał. Gotowi porzucać własne stroje, ilekroć dochodzili do wniosku, że ubiór pokonanych wrogów jest lepszy, przejęli stroje Medów, a także Egipcjan16.

Gotowość do przyjmowania nowych idei i zwyczajów istotnie pomogła Persom w stworzeniu administracji pozwalającej na sprawne zarządzanie imperium zamieszkiwanym przez wiele różnych ludów. Dobrze wykształceni biurokraci nadzorowali bieżące sprawy państwa, rejestrowali wszystko – od wypłat dla robotników służących dworowi królewskiemu począwszy, na jakości i ilości dóbr, którymi obracano na targowiskach skończywszy. Dbali także o utrzymanie i naprawy dróg, które przecinały imperium i budziły zazdrość całego świata starożytnego17.

Sieć dróg łącząca wybrzeże Azji Mniejszej z Babilonem, Suzą i Persepolis umożliwiała przebycie ponad dwóch i pół tysiąca kilometrów w ciągu tygodnia. Osiągnięcie to budziło podziw Herodota, który pisał, że ani śnieg, ani deszcz, ani noc nie przeszkadzały w szybkim przekazywaniu listów18. Inwestowanie w rolnictwo i rozwój nowatorskich technologii irygacyjnych zwiększało plony i przyczyniało się do rozwoju miast, mogących wyżywić coraz więcej ludzi uprawami, które zbierano na pobliskich polach – i to nie tylko na żyznych, rolniczych terenach wzdłuż Tygrysu i Eufratu, ale też w dolinach wielkich rzek, Oksusu i Jaksartesu (dziś znanych jako Amu- -daria i Syr-daria), a od czasu, gdy w 525 roku p.n.e. perskie wojska zdobyły Egipt, także w delcie Nilu. Perskie imperium było krainą obfitości, która łączyła Morze Śródziemne z sercem Azji.

Jak pokazuje inskrypcja wyryta na skale w Behistunie, Persja prezentowała się jako oaza stabilności i uczciwości. Trzyjęzyczny tekst, po persku, elamicku i akadyjsku, chwali dokonania Dariusza Wielkiego, jednego z najsłynniejszych władców Persji – opisuje, jak uśmierzył bunty i rewolty, odparł inwazje zewnętrzne, nie skrzywdził ani biednych, ani możnych. W inskrypcji czytamy, że uczynił kraj bezpiecznym i że sprawiedliwie dbał o ludzi, ponieważ fundamentem jego królestwa była praworządność19. Słynna była perska tolerancja wobec mniejszości, a Cyrusa Wielkiego, który między innymi uwolnił Żydów z niewoli babilońskiej, określano mianem „mesjasza”, pobłogosławionego przez „Pana, Boga Niebios”20.

W starożytnej Persji kwitł handel przynoszący władcom dochody, które pozwalały na finansowanie ekspedycji wojskowych, dostarczających imperium kolejnych zysków. Dzięki nim można było również folgować gustom powszechnie znanym z ekstrawagancji. W wielkich miastach, Babilonie, Persepolis, Pasargadach i Suzie, wzniesiono olśniewające budowle – w Suzie król Dariusz wystawił wspaniały pałac, wykorzystując najwyższej jakości heban, srebro z Egiptu, cedry z Libanu, najlepsze złoto z Baktrii, lapis-lazuli i cynober z Sogdiany, turkusy z Chorezmu i kość słoniową z Indii21. Persowie słynęli z zamiłowania do przyjemności i według Herodota wystarczyło, że usłyszeli o jakimś nowym zbytku, a już pragnęli w nim zasmakować22.

Podwaliny pod tę handlową wspólnotę położyła wojownicza armia, która jednak nie tylko pomagała poszerzać granice, lecz także ich broniła. Persja musiała nieustannie mierzyć się z zagrożeniem z północy – zdominowanej przez nomadów, którzy zamieszkiwali pas półpustynnych, trawiastych równin, zwanych stepami, ciągnących się od Morza Czarnego, przez Azję Środkową, aż po Mongolię. Owi nomadowie znani byli ze swej dzikości – mawiano, że piją krew wrogów, noszą ubrania z ich skalpów, a czasami nawet jedzą ciała swoich ojców. Kontakty z nomadami były skomplikowane – choć zwyczajowo opisywano ich jako chaotycznych i nieprzewidywalnych, byli jednak ważnymi partnerami handlowymi, dostawcami zwierząt, zwłaszcza wyśmienitych koni. Mogli jednak spowodować katastrofę, jak w VI wieku p.n.e., kiedy Cyrus Wielki, twórca perskiego imperium, zginął w trakcie próby podporządkowania sobie Scytów. Herodot pisze, że głowę Cyrusa obwożono w wypełnionym krwią bukłaku, aby zaspokoić jego nienasyconą żądzę krwi23.

To wyjątkowe niepowodzenie nie zatrzymało jednak perskiej ekspansji. Greccy dowódcy spoglądali na wschód z mieszaniną lęku i szacunku, starając się nauczyć od Persów taktyki bitewnej oraz posiąść ich technologię. Tacy twórcy jak Ajschylos posługiwali się zwycięstwami nad Persami, by wychwalać umiejętności wojskowe Greków oraz przychylność bogów, upamiętniając w sztukach teatralnych i literaturze bohaterski opór, jaki stawiała Hellada perskim najeźdźcom24.

„Przybywam tutaj – mówi Dionizos w monologu otwierającym Bachantki– z krain złotorodnych […], od słońca wyschłych równin Persów”, z otoczonych murami miast Baktrii, z leżącej nad morzem krainy chronionej przez piękne wieże strażnicze. Mieszkańcy Azji i Wschodu na długo przed Grekami brali udział w boskich misteriach Dionizosa25.

Nie było osoby, która by uważniej czytała te dzieła, niż Aleksander Macedoński. Kiedy tylko objął tron – po tym, jak w 336 roku p.n.e. został zamordowany jego ojciec, wspaniały król Filip – nikt nie miał wątpliwości, w którym kierunku zwróci się młody, żądny chwały dowódca. Nawet przez chwilę nie myślał on o Europie, która nie miała do zaoferowania niczego: ani miast, ani kultury, ani prestiżu, ani laurów. Dla Aleksandra, jak dla wszystkich starożytnych Greków, kultura, idee i możliwości – ale też zagrożenia – przychodziły ze wschodu. Nic dziwnego, że jego wzrok spoczął na największym mocarstwie antyku: Persji.

Błyskawicznym uderzeniem pozbywszy się perskich satrapów z Egiptu, w 331 roku p.n.e. poprowadził frontalny atak w samo serce imperium. Do decydującego starcia doszło pod koniec tego samego roku na pylistej równinie pod Gaugamelą, w pobliżu dzisiejszego miasta Irbil w irackim Kurdystanie. Aleksander zadał spektakularną klęskę znacznie większej armii perskiej, dowodzonej przez Dariusza III – być może dlatego, że był w pełni wypoczęty po dobrze przespanej nocy. Jak podaje Plutarch, Aleksander nalegał na odpoczynek przed wydaniem przeciwnikowi bitwy i spał tak mocnym snem, że jego zaniepokojeni wodzowie musieli obudzić go siłą. Ubrawszy się w swój ulubiony strój, włożył elegancki, wypolerowany hełm, „błyszczący jak czyste srebro”, chwycił w prawą dłoń sprawdzony miecz i powiódł swoich żołnierzy ku oszałamiającemu zwycięstwu, które otworzyło przed nimi bramy imperium26.

Preceptorem Aleksandra był Arystoteles i młody władca został wychowany w przekonaniu, że oczekuje się od niego wielkich rzeczy. Nie zawiódł pokładanych w nim nadziei. Po tym, jak pod Gaugamelą rozniósł w pył perskie armie, ruszył dalej na wschód. Poddawało mu się miasto za miastem, zdobywał kolejne ziemie pokonanych wrogów. U stóp młodego bohatera legły miejsca legendarnych wielkości, bogactwa i piękna. Poddał mu się Babilon – jego mieszkańcy udekorowali drogę do miasta girlandami kwiatów, a po bokach trasy ustawili srebrne ołtarze, na których płonęły stosy kadzidła i wonnych ziół. Zdobywcy ofiarowano w darze klatki z lwami i panterami27. Nie minęło wiele czasu, a w rękach Aleksandra i jego ludzi znalazła się cała Droga Królewska, łącząca najważniejsze miasta Persji oraz wybrzeże Azji Mniejszej z Azją Środkową.

Choć część współczesnych historyków lekceważy tego „pijanego, młodocianego zbira”, można powiedzieć, że Aleksander potrafił zaskakująco życzliwie obchodzić się z nowo podbitymi ziemiami i ludami28. Kiedy chodziło o miejscowe zwyczaje i wierzenia religijne, często łagodził spory, okazując nie tylko tolerancję, ale i szacunek: miało go zasmucić zbezczeszczenie grobowca Cyrusa Wielkiego, więc nie tylko odnowił ołtarz, ale też ukarał winnych jego sprofanowania29. Aleksander zadbał też o to, by Dariusz III, zamordowany przez jednego ze swoich przybocznych i porzucony na wozie, otrzymał pochówek godny swojej pozycji – jego ciało pogrzebano obok innych królów perskich30.

Aleksander rozciągał swoją władzę nad kolejnymi ziemiami także dlatego, że gotów był polegać na miejscowych elitach. Miał powiedzieć: „Jeśli chcemy posiąść Azję, a nie tylko przejść przez nią, powinniśmy okazać naszą łagodność jej narodom. Ich wierność utrwali i wieczną uczyni naszą władzę”31. Kontrolę nad zdobytymi miastami i terytoriami zostawiono w ręku lokalnych oficjeli i dotychczasowych elit. Chcąc podkreślić swoją akceptację dla miejscowych zwyczajów, Aleksander przyjął tradycyjną tytulaturę i zaczął nosić perskie stroje. Chętnie pozwalał portretować się nie w roli zwycięskiego najeźdźcy, ale ostatniego dziedzica starożytnego królestwa – mimo szyderstw ze strony tych, którzy powtarzali wszystkim wkoło, że przyniósł tylko nędzę i utopił kraj we krwi32.

Należy pamiętać, że większość wiadomości na temat kampanii, sukcesów i poczynań Aleksandra czerpiemy od późniejszych historyków, których opisy są często wyidealizowane, pełne entuzjazmu wobec wyczynów młodego dowódcy33. Mimo to, nawet jeśli powinniśmy ostrożnie podchodzić do sposobu opisywania przez źródła upadku Persji, prędkość, z jaką Aleksander parł na wschód i poszerzał granice swojego państwa, mówi sama za siebie. Energicznie zakładał nowe miasta, zazwyczaj noszące jego imię, choć dziś częściej znane pod innymi nazwami: Herat (Aleksandria Ariana), Kandahar (Aleksandria Arachozyjska) czy Bagram (Aleksandria na Kaukazie). Budowa tych placówek – i wzmocnienie innych, leżących jeszcze dalej na północ, aż do Kotliny Fergańskiej – wyznaczyło nowe punkty na kręgosłupie Azji.

Nowe, silnie bronione miasta, a także potężne twierdze i forty wznoszono przede wszystkim w celu obrony przed zagrożeniem ze strony stepowych plemion, biegłych w przeprowadzaniu niszczycielskich ataków na wiejskie społeczności. Program fortyfikacyjny Aleksandra miał na celu ochronę nowych, dopiero co podbitych ziem. Dokładnie w tym samym czasie podobne rozwiązania stosowano na jeszcze dalszym wschodzie. Chińczycy wypracowali wcześniej koncepcję huaxia, oznaczającą cywilizowany świat, któremu rzucają wyzwanie ludy stepowe. Ponieważ kierowano się tą samą zasadą, którą przyjął Aleksander: ekspansja bez obrony jest bezużyteczna, za sprawą intensywnego programu budowlanego sieć fortyfikacji przekształciła się w Wielki Mur34.

Wróćmy do IV wieku p.n.e. Aleksander niestrudzenie prowadził swoją kampanię, zatoczył koło przez góry Hindukusz i zszedł w dół doliną Indusu, zakładając kolejne twierdze, które obsadzał garnizonami. Musiał jednak ciągle mierzyć się z protestami swoich żołnierzy, zmęczonych i tęskniących za domem. Kiedy w 323 roku p.n.e. umarł w Babilonie – w okolicznościach, które do dziś spowija aura tajemnicy – z militarnego punktu widzenia jego osiągnięcia były po prostu oszałamiające35. Prędkość i zasięg jego podbojów robiły wielkie wrażenie. Nie mniej imponująca – choć znacznie częściej ignorowana – była skala spuścizny, jaką po sobie zostawił: tego, jak bardzo wpływy starożytnej Grecji splotły się z dziedzictwem Persji, Indii, Azji Środkowej, a wreszcie i Chin.

Choć po nagłej śmieci Aleksandra nastąpił okres zawirowań i walk wewnętrznych między jego ważniejszymi dowódcami, szybko wyłonił się nowy przywódca wschodniej części podbitych ziem: urodzony w Macedonii oficer o imieniu Seleukos, który wziął udział w większości wypraw zmarłego monarchy. Kilka lat po śmierci swojego patrona został władcą ziem rozciągających się od Tygrysu po Indus – tak rozległych, że wydawały się nie tyle królestwem, ile kolejnym imperium. Założył dynastię Seleucydów, która miała panować przez niemal trzy stuleciaI36. Często lekceważy się zwycięstwa Aleksandra, zbywa się je jako błyskotliwą serię krótkoterminowych sukcesów, a jego dziedzictwo określa mianem efemerycznego. Nie były to jednak przejściowe osiągnięcia – stanowiły początek nowego rozdziału w dziejach całego regionu leżącego między Morzem Śródziemnym a Himalajami.

Pierwsze dziesięciolecia po śmierci Aleksandra przyniosły stopniową, ale wyraźną hellenizację – na wschodzie wprowadzano idee, motywy i symbole rodem ze starożytnej Grecji. Potomkowie jego generałów pamiętali o swoich greckich korzeniach i wyraźnie je podkreślali, choćby na monetach, które bito w ważnych miastach leżących w strategicznych punktach szlaków handlowych lub w kwitnących rejonach rolniczych. Monety te miały standardową postać: na awersie portret ówczesnego władcy, z diademem na kręconych włosach, zawsze patrzącego w prawo, tak jak Aleksander, a na rewersie podpisany greckimi literami portret Apolla37.

Grekę można było usłyszeć – i przeczytać – w całej Azji Środkowej i w dolinie Indusu. W dzisiejszym Ajchanom, nowym mieście, które Seleukos założył w północnym Afganistanie, na murze heroonuII wyryto maksymę z Delf, w tym i takie słowa:

Jako dziecko, bądź grzeczny.

Jako młodzieniec, bądź opanowany.

Jako dorosły, bądź prawy.

Jako starzec, bądź mądry.

Jako umierający, wyzbądź się bólu38.

Jak pokazują baktryjskie dokumenty dotyczące podatków i żołdu, pochodzące z około 200 roku p.n.e., greka była w codziennym użyciu przez ponad sto lat po śmierci Aleksandra39. Język ten głęboko wsiąkł w indyjski subkontynent i niektóre edykty największego z wczesnoindyjskich monarchów, Aśoki, władcy państwa Maurjów, wydawano w greckim tłumaczeniu, oczywiście z myślą o miejscowej ludności40.

Zdumiewająca była żywotność wymiany kulturalnej, do jakiej dochodziło, kiedy zderzały się Europa i Azja. Posągi Buddy pojawiły się dopiero po tym, jak do doliny Gandhary i zachodnich Indii dotarł kult Apolla. Sukcesy nowej religii sprawiły, że buddyści poczuli się zagrożeni i sami zaczęli tworzyć podobizny. Co więcej, związki między greckimi rzeźbami a najwcześniejszymi posągami Buddy dotyczą nie tylko daty powstania tych drugich, ale też ich formy: greckie wpływy są w nich tak widoczne, że wzorcem dla nich musiał być Apollo. Choć wcześniej buddyści sprzeciwiali się tworzeniu wizerunków, konkurencja zmusiła ich do reakcji: zapożyczenia i nowatorstwa41.

Pochodzące z dzisiejszego południa Tadżykistanu kamienne ołtarze, ozdobione greckimi inskrypcjami, podobizny Apolla, wyśmienite miniatury z kości słoniowej przedstawiające Aleksandra, pokazują, jak daleko sięgały wpływy Zachodu42. Podobnie było z symbolami przewagi kulturalnej Śródziemnomorza. Azjatyckich Greków bardzo ceniono w Indiach na przykład z powodu ich wiedzy naukowej: „Są barbarzyńcami – czytamy w tekście znanym jako Garga Samhita – ale narodziła się u nich wiedza astronomiczna i z tego powodu musimy ich czcić niczym bogów”43.

Plutarch pisał, że za sprawą Aleksandra teologii greckiej nauczano nawet w Indiach, a cześć bogom olimpijskim oddawano w najróżniejszych zakątkach Azji. W Persji i jeszcze dalej młodzi ludzie wychowywali się, czytając Homera, „recytując tragedie Sofoklesa i Eurypidesa”, a w dolinie Indusu uczono się greki44. Być może dlatego, jak twierdzą niektórzy, w wielkich dziełach literatury trafiają się zapożyczenia. Sugeruje się, na przykład, że sanskrycki epos Ramajana wiele zawdzięcza Iliadzie i Odysei, a motyw porwania Sity przez Rawanę to bezpośrednie echo ucieczki Heleny z trojańskim księciem Parysem. Wpływy i inspiracje płynęły także w drugą stronę. Część badaczy uważa, że odbicie indyjskich tekstów, na przykład Mahabharaty, widać w Eneidzie45. Idee, motywy i opowieści podróżowały gościńcami, niesione przez podróżników, kupców i pielgrzymów. Zwycięstwa Aleksandra utorowały drogę, pomogły poszerzyć horyzonty ludów zamieszkujących nie tylko podbite przez niego ziemie, ale także ich pogranicza i krainy położone jeszcze dalej, które w ten sposób zetknęły się z nowymi ideami, wizerunkami i koncepcjami.

Wpływy te dotarły nawet do mieszkańców dzikich stepów, co wyraźnie widać po wspaniałych przedmiotach, jakie składano w grobach wysoko postawionych nomadów. W tych, które znaleziono w Tela Tappa w północnym Afganistanie, widać wpływy greckie, ale także syberyjskie, indyjskie i jeszcze dalsze. W zamian za luksusowe przedmioty koczownicy sprzedawali konie i zwierzęta hodowlane. Czasami w ten sam sposób płacono im trybut, w zamian otrzymując gwarancję pokoju46.

Rosnące ambicje Chin przyspieszyły włączenie stepów w sieć światowych, głęboko ze sobą splecionych powiązań. W czasach dynastii Han (206 rok p.n.e. – 220 rok n.e.) fala ekspansji przesunęła granice państwa jeszcze dalej, sięgając aż regionów nazywanych wówczas Xiyu („Rejony Zachodnie”), a dziś należących do prowincji Xinjiang („Nowe Kresy”). Leży ona za Korytarzem Gansu, długim na prawie tysiąc kilometrów szlakiem, który łączy interior Chin ze znajdującym się w oazie miastem Dunhuang, ważnym punktem na skraju pustyni Takla Makan. W Dunhuangu droga rozdwajała się – można było wybrać szlak wzdłuż północnego lub wzdłuż południowego skraju pustyni, przy czym oba i tak spotykały się w Kaszgarze, gdzie schodziły się łańcuchy górskie: Himalaje, Pamir, Tien-szan i Hindukusz47.

Poszerzenie horyzontów Chin połączyło Azję. Dotychczas szlaki te blokowały plemiona Yuezhi, a zwłaszcza Xiongnu, plemiona nomadów, które tak jak Scytowie w Azji Środkowej, stwarzały ciągłe zagrożenie, ale były zarazem ważnym partnerem handlowym – chińskie źródła z czasów dynastii Han, z II wieku p.n.e., podają, że od ludów stepowych kupowano dziesiątki tysięcy sztuk bydła48. Prawdziwie niezaspokojone było jednak chińskie zapotrzebowanie na konie. Napędzała je potrzeba utrzymania w ciągłej gotowości skutecznych sił zbrojnych, które mogły równocześnie zagwarantować spokój wewnętrzny w granicach Chin, jak i odpowiadać na ataki i zagony Xiongnu czy innych plemion. Konie z zachodniej części Xinjiangu ceniono bardzo wysoko i na handlu nimi wodzowie plemion mogli zbić fortunę. Jeden z władców plemiennych Yuezhi sprzedał konie Chińczykom, a ogromną ilość złota, którą otrzymał w zamian, sprzedał następnie innym wodzom – inwestycja zwróciła mu się dziesięciokrotnie49.

Najsłynniejsze i najcenniejsze rumaki hodowano w Kotlinie Fergańskiej, po drugiej stronie Pamiru, olśniewającego łańcucha gór, biegnącego przez tereny dzisiejszego wschodniego Tadżykistanu i północno-wschodniego Afganistanu. Konie te podziwiano z powodu ich siły, a w chińskich źródłach pisano o nich jako o hanxue ma, „pocących się krwią” – charakterystyczny, czerwony pot wywoływał albo miejscowy pasożyt, albo nadzwyczajnie cienka skóra tych zwierząt, sprawiająca, że w czasie wysiłku pękały im naczynia krwionośne. Wyjątkowo olśniewające okazy zyskiwały sławę, stawały się tematem wierszy, rzeźb i obrazów. Określano je mianem tianma – boskich, niebiańskich koni50. Niektóre towarzyszyły swoim właścicielom w zaświaty: jednego z cesarzy złożono do grobu razem z osiemdziesięcioma ulubionymi rumakami – miejsca pochówku strzegły posągi dwóch ogierów oraz wojownik z terakoty51.

Stosunki z Xiongnu, którzy panowali nad stepami Mongolii i łąkami północnych Chin, nie zawsze były łatwe. Ówcześni historycy uznawali ludy stepowe za barbarzyńców niestroniących od jedzenia surowego mięsa i picia krwi. Pewien autor pisał o nich: „zaprawdę jest to lud opuszczony przez niebiosa”52. Chińczycy woleli płacić im trybut, niż ryzykować najazdy na swoje miasta. Do nomadów (od dzieciństwa uczonych łapania szczurów i ptaków, a potem lisów i zajęcy) regularnie wysyłano posłów, którzy w imieniu cesarza uprzejmie pytali o zdrowie najwyższego wodza53. Wytworzył się oficjalny system płacenia trybutu – w zamian za pokój nomadowie otrzymywali luksusowe podarunki, w tym ryż, wino i tkaniny. Najważniejszym z wręczanych im towarów był jedwab, lekki i miękki w dotyku, ceniony przez koczowników jako materiał na odzież i pościel. Stanowił również symbol władzy politycznej i społecznej: ogromne ilości cennego jedwabiu, którym obsypywano chanyu (najwyższego wodza plemion), świadczyły o jego pozycji i pozwalały mu wynagradzać bliskich sobie ludzi54.

Sumy płacone w zamian za pokój były pokaźne. W I wieku p.n.e., na przykład, Xiongnu otrzymali trzydzieści tysięcy bel jedwabiu i podobną ilość przędzy, a także trzysta siedemdziesiąt szat55. Część urzędników uważała, że zamiłowanie nomadów do luksusu przyczyni się do ich upadku. „Teraz lubujecie się w chińskich rzeczach”, odważnie oświadczył pewien chiński poseł jednemu z wodzów. „Wasze zwyczaje się zmieniają”. Poczynił śmiałe przypuszczenie, że „Chiny ostatecznie zjednają sobie cały lud Xiongnu”56.

Były to jednak próżne nadzieje. Dyplomacja, która zapewniała pokój i dobre stosunki wzajemne, zebrała swoje żniwo, tak finansowe, jak i polityczne: płacenie trybutu było kosztowne i świadczyło o politycznej słabości. Z czasem nadeszła chwila, kiedy władcy Chin z dynastii Han postanowili rozprawić się z Xiongnu raz na zawsze. Po pierwsze, podjęli zbiorowy wysiłek, żeby przejąć bogate rolniczo regiony Xiyu na zachodzie. W 119 roku p.n.e. dobiegła końca trwająca dekadę seria kampanii wojennych, w których Chińczycy przejęli kontrolę nad Korytarzem Gansu i odepchnęli nomadów dalej. Na zachodzie znajdowały się góry Pamir, a za nimi nowy świat. Chiny otwarły wrota wiodące do transkontynentalnej sieci powiązań – w tej chwili narodził się Jedwabny Szlak.

Ekspansja Chin wzmogła zainteresowanie tym, co leżało poza granicami cesarstwa. Urzędnikom polecono dowiedzieć się czegoś o krainach po drugiej stronie gór i przygotować na ten temat raporty. Jeden z nich zachował się w Shiji (Zapiski historyka), autorstwa Sima Qiana, syna Wielkiego Historyka (Taishi) dworu cesarskiegoIII. Sima Qian pracował nad swoim dziełem nawet wtedy, kiedy popadł w niełaskę i został wykastrowany – ośmielił się bowiem stanąć w obronie pewnego młodego, narwanego generała, który poprowadził wojska ku klęsce57. Sima Qian starannie wyłożył to, co udało mu się dowiedzieć o historii, gospodarki i armii ludów doliny Indusu, Persji i Azji Środkowej. Napisał, że królestwa tego ostatniego rejonu są słabe, właśnie na nich skupia się bowiem uwaga wypartych przez Chińczyków nomadów. Mieszkańcy tych krain „są kiepscy w używaniu broni”, ale „znają się na handlu”, a na kwitnących targach stołecznej BaktryIV „kupuje się i sprzedaje najróżniejsze dobra”58.

Handel Chin ze światem zewnętrznym rozwijał się powoli. Pokonywanie szlaków handlowych na obrzeżach pustyni Gobi nie było łatwe – szczególnie na terenach leżących za Nefrytowymi Wrotami, graniczną fortecą, przez którą karawany podróżników wyruszały na zachód. Dotarcie z jednej oazy do drugiej po pokonaniu zdradzieckich terenów było trudne i to bez względu na to, czy droga wiodła przez pustynię Takla Makan, przez przełęcze gór Tien-szan czy przez Pamir. Trzeba było radzić sobie ze skrajnymi temperaturami – między innymi z tego właśnie powodu tak ceniono baktriany. Zwierzęta te, wytrzymałe, zdolne wytrwać w surowych, pustynnych warunkach, przeczuwały też – jak pisał jeden z autorów – nadejście śmiertelnie niebezpiecznych burz piaskowych. „Natychmiast zaczynały zbijać się w kupę i warczeć”, co było znakiem dla kupców i przewodników karawan, by „zakryli sobie nos i usta, owijając je wojłokiem”. Bez wątpienia jednak wielbłądy bywały zawodnymi wiatrowskazami: w źródłach czytamy o tym, że karawany mijały na szlaku wiele padłych zwierząt i szkieletów59. W tak trudnych warunkach stawka musiała być wystarczająco wysoka, by opłacało się podjąć ryzyko. Choć na targi Baktrii, leżącej tysiące kilometrów od Syczuanu, trafiały tamtejsze tkaniny czy bambus, na tak duże odległości transportowano przede wszystkim towary rzadkie i drogocenne60.

Pierwszorzędne znaczenie miał handel jedwabiem. Odgrywał on ważną rolę w świecie starożytnym nie tylko dlatego, że był tak cenny dla koczowników. W czasach dynastii Han żołd wypłacano żołnierzom nie tylko w monetach, ale właśnie i w jedwabiu. Z pewnego punktu widzenia była to najpewniejsza waluta: wybicie odpowiedniej liczby monet mogło stwarzać problemy, poza tym i tak nie w całych Chinach ich używano. To sprawiało trudności, kiedy przychodził czas wypłaty żołdu – wojsko często prowadziło działania w odległych rejonach, gdzie pieniądze nie miały żadnej wartości. Z kolei zboże z czasem się psuło. Z tego powodu jako waluty regularnie używano szpulek surowego jedwabiu – płacono nimi żołd, ale także pobierano w nich grzywny, na przykład od mnichów z pewnego buddyjskiego klasztoru w Azji Środkowej, którzy złamali regułę61. Jedwab stał się nie tylko towarem luksusowym, lecz także międzynarodową walutą.

Chińczycy regulowali handel i w tym celu stworzyli system oficjalnej kontroli kupców, którzy przybywali spoza granic cesarstwa. Olśniewająca kolekcja trzydziestu pięciu tysięcy tekstów z garnizonowego miasta Xuanquan, nieopodal Dunhuangu, daje nam żywy obraz codziennej egzystencji w miasteczku leżącym u wrót Korytarza Gansu. Z tekstów tych, utrwalonych na bambusowych i drewnianych tabliczkach, dowiadujemy się, że wjeżdżający do Chin musieli trzymać się wyznaczonych tras, otrzymywali pisemne przepustki, a urzędnicy regularnie ich spisywali, chcąc mieć pewność, że wszyscy, którzy wjechali do kraju, ostatecznie go opuścili. Każdy gość miał swoje dossier niczym dzisiejszy gość hotelowy: odnotowywano, ile wydał na jedzenie, skąd pochodzi, jakim tytułem się posługuje i w jakim kierunku zmierza62.

Nie należy uważać tego za czczą inwigilację, ale przede wszystkim za chęć dokładnego odnotowania tego, kto przybywa do Chin i kto z nich wyjeżdża, w jakim celu, a przede wszystkim – z uwagi na cła – jaka jest wartość przywiezionych i sprzedanych przez niego dóbr. To, że techniki te były tak wyrafinowane i że wprowadzono je tak wcześnie, pokazuje, w jaki sposób dwór cesarski w Chang’anie (dzisiejszym Xi’anie), a od I wieku n.e. w Luoyangu, radził sobie ze światem, który kurczył się na jego oczach63. Dziś patrzymy na globalizację jak na zjawisko wyjątkowe i charakterystyczne dla czasów obecnych, ale była ona też faktem dwa tysiące lat temu – bywała okazją, tworzyła problemy, przynosiła postęp technologiczny.

Tak się złożyło, że wydarzenia w miejscach odległych o tysiące kilometrów zwiększyły popyt na towary luksusowe – i przyniosły nowe sposoby zapłaty. W Persji około 247 roku p.n.e. potomków Seleukosa obalił niejaki Arsakes, o którego pochodzeniu niewiele wiemyV. Jego potomkowie, Arsacydzi, skonsolidowali władzę, a następnie przystąpili do powiększania swojego państwa, zręcznie wykorzystując historię, łącząc greckie i perskie idee w nową, coraz spójniejszą i solidniejszą tożsamość. Zapoczątkowało to okres dostatku i stabilizacji64.

Największym bodźcem okazały się jednak wydarzenia w basenie Morza Śródziemnego. Pewne małe miasto, które leżało w nieszczególnie obiecującym miejscu, nieopodal zachodniego wybrzeża Italii, z zacofanego zaścianka powoli zaczęło przeistaczać się w regionalną potęgę. Zdobywając jedno przybrzeżne miasto za drugim, Rzym zdominował zachodnią część basenu Morza Śródziemnego. W połowie I wieku p.n.e. aspiracje Rzymu gwałtownie wzrosły, a jego uwaga skupiła się na Wschodzie.

Rzym stał się bardzo wojowniczym państwem, które stawiało na piedestale armię, ceniło przemoc i zabijanie. Podstawą publicznej rozrywki były walki gladiatorów – brutalna celebracja panowania nad naturą oraz innymi narodami. Stojące w całym mieście łuki triumfalne codziennie przypominały krzątającym się mieszkańcom o odniesionych przez Rzym zwycięstwach na polu walki. W tym ambitnym mieście starannie pielęgnowano takie cechy, jak militaryzm, odwagę i umiłowanie chwały, a jego dążenia sięgały coraz dalej65.

Filarem rzymskiej potęgi była armia, nieustannie szkolona i doskonalona, żeby spełniać wyśrubowane standardy. Od żołnierzy wymagano, by z co najmniej dwudziestoma kilogramami ekwipunku na plecach byli w stanie przemaszerować ponad trzydzieści kilometrów w ciągu pięciu godzin. Na małżeństwa rekrutów nie tyle patrzono z niechęcią, ile po prostu ich zakazywano, chcąc wytworzyć więź między legionistami. Fundamentem, na którym opierał się Rzym, były oddziały dobrze wyszkolonych, zdrowych, energicznych młodych mężczyzn, wychowanych w wierze we własne możliwości i pewnych swojego przeznaczenia66.

Zajęcie Galii (z grubsza obecnych terenów Francji, Belgii, Holandii i części zachodnich Niemiec) w 52 roku p.n.e. przyniosło tak znaczne łupy, że wpłynęły one na cenę złota w cesarstwie67. Miejsca w Europie, które można było podbić, stale jednak ubywało – i mało które wyglądało obiecująco. O prawdziwej wielkości imperiów świadczyła liczba miast, w których wytwarzano towary mogące podlegać opodatkowaniu; olśniewały zaś kulturą, kiedy miały rzemieślników tworzących nowe technologie, a bogaci mecenasi mogli rywalizować ze sobą o usługi mistrzów i nagradzać ich zdolności. Nie zanosiło się na to, by lukratywnym dodatkiem do rzymskich posiadłości stała się Brytania. Jak wiemy z listów, które stacjonujący w prowincji żołnierze słali do swoich rodzin, kojarzyła się ona jedynie z ponurym i bezowocnym odosobnieniem68.

Podporządkowanie sobie Europy, kontynentu, który nie obfitował ani w zasoby, ani w przyciągające konsumentów i podatników miasta, nie odegrało większej roli w procesie przekształcenia się Rzymu w imperium. Nową erę przyniosła zmiana optyki, kiedy uwaga Rzymian skupiła się na wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i krainach leżących jeszcze dalej. Sukces i chwała Rzymu wzięły się z tego, że najpierw zajął Egipt, a potem umocnił się na wschodzie – w Azji.

Potomkowie Ptolemeusza, jednego z przybocznych Aleksandra Wielkiego, rządzili Egiptem przez niemal trzysta lat. Nad Nilem, którego przypływy i odpływy zapewniały hojne żniwa, zgromadzili olbrzymie bogactwa. Nie tylko wystarczały one do wyżywienia miejscowej ludności, lecz także zapewniały solidną nadwyżkę. Ta z kolei umożliwiła rozwój leżącej u ujścia rzeki Aleksandrii, która stała się największym miastem świata – Diodor Sycylijski szacował, że w I wieku p.n.e. mieszkało w niej około trzystu tysięcy ludzi69. Transporty zboża starannie kontrolowano – przed każdym załadunkiem kapitanowie okrętów musieli złożyć królewską przysięgę. Dopiero wtedy przedstawiciel państwowego skryby wręczał im kwit, na którego podstawie wydawano transport zboża70.

Rzym od dawna spoglądał na Egipt łakomym wzrokiem. Skorzystał z okazji, kiedy królowa Kleopatra włączyła się w bezładną walkę o władzę po zamordowaniu Juliusza Cezara. W 30 roku p.n.e. egipska władczyni podjęła brzemienną w skutki decyzję, by w bitwie pod Akcjum poprzeć Marka Antoniusza, i wkrótce musiała stawić czoło OktawiuszowiVI, mistrzowi politycznych intryg, który ruszył przeciwko Aleksandrii na czele armii rzymskiej. Podczas obrony Kleopatra wykazała się zarówno wielką niedbałością, jak i ogromną niekompetencją. W obliczu klęski popełniła samobójstwo – zażyła truciznę albo pozwoliła się ugryźć jadowitemu wężowi. Egipt wpadł w ręce Rzymian jak dojrzały owoc71. Oktawiusz opuszczał Rzym jako generał, a wracał do niego jako jedynowładca i wdzięczny senat szybko nadał mu tytuł Augusta. Rzym stał się cesarstwem.

Zdobycie Egiptu zmieniło losy Rzymu. Kiedy pod jego kontrolą znalazły się obfite plony doliny Nilu, ceny zboża spadły, co przyniosło znaczny wzrost siły nabywczej gospodarstw domowych. Zmalały naliczane odsetki – z około dwunastu do czterech procent – co z kolei szybko wywołało zjawisko często towarzyszące napływowi taniego kapitału: skok cen nieruchomości72. Zarobki wzrosły tak gwałtownie, że August mógł aż o czterdzieści procent podnieść próg dochodów uprawniający do zasiadania w senacie73. Często lubił się przechwalać, że zastał Rzym ceglany, a zostawił marmurowy74.

Wzrost bogactwa wziął się z tego, że Rzymianie w bezwzględny sposób korzystali z nieprzebranych zasobów Egiptu i ściągali tam podatki. Prowincję przemierzały grupy poborców, którzy pobierali nowe pogłówne płacone przez wszystkich mężczyzn od szesnastego do sześćdziesiątego roku życia. Wyjątki przysługiwały tylko w kilku szczególnych przypadkach: na przykład kapłanom, którzy mogli uniknąć płacenia podatku, ale tylko jeśli ich imię zostało starannie zapisane w rejestrach świątyni75. Była to część systemu nazwanego przez jednego z badaczy mianem „antycznego apartheidu”, którego celem było zmaksymalizowanie płynących do Rzymu zysków76.

W miarę, jak rzymskie macki – ekonomiczne i militarne – sięgały coraz dalej, w kolejnych miejscach przejmowano kontrolę nad poborem podatków. Krótko po zajęciu Egiptu wysłano rachmistrzów do Judei, żeby przeprowadzili tam spis ludności – znów po to, by upewnić się, że podatki będą właściwie naliczane. Jeśli użyto tej samej metody, co wcześniej w Egipcie, to znaczy spisano wszystkie narodziny i zgony, a także imiona wszystkich dorosłych mężczyzn, to jakiś rzymski urzędnik odnotował również przyjście na świat Jezusa Chrystusa. Mniej go jednak obchodziło to, kim są dziecko i jego rodzice, a bardziej to, że jego narodziny powiększają szeregi przyszłych poborowych oraz podatników imperium77.

Świat, na który natknęli się Rzymianie na wschodzie, otworzył im oczy. Azja już wówczas cieszyła się sławą miejsca, gdzie w leniwym luksusie wiedzie się wygodne życie. U Cycerona czytamy, że jej zamożności nie sposób opisać, różnorodność towarów jest niewiarygodna, stada zwierząt zdumiewają wielkością, a plony zbiera się tak obfite, że są przedmiotem legend. Eksport z Azji był ogromny, a tamtejszy dostatek tak wielki, że zdaniem Rzymian jej mieszkańcy mogli całe życie poświęcać na czcze przyjemności78. Nic dziwnego, że jak pisał historyk Salustiusz, to na wschodzie rzymscy żołnierze dojrzeli – to tam nauczyli się kochać, upijać, cenić rzeźby, obrazy i sztukę. Nie była to – przynajmniej zdaniem Salustiusza – rzecz dobra. Azja mogła być „urocza i rozkoszna”, ale jej przyjemności „łatwo zdemoralizowały pierwotne dusze żołnierzy”79. W ten sposób przedstawiony Wschód stanowił antytezę tego wszystkiego, na czym opierał się surowy, wojowniczy Rzym.

August nie szczędził wysiłków, by dowiedzieć się, co leży na Wschodzie, poza nowymi granicami jego państwa. Siły ekspedycyjne wysłano więc do królestwa Aksum w dzisiejszej Etiopii oraz do królestwa Sabejczyków w Jemenie, a zatokę Akaba zaczęto badać już w czasie, gdy Rzymianie cementowali swoje panowanie nad Egiptem80. W I wieku p.n.e. August nakazał sporządzenie szczegółowego opisu ziem znajdujących się po obu stronach Zatoki Perskiej, raportu na temat tamtejszego handlu oraz szlaków morskich łączących ten rejon z Morzem Czerwonym. Polecił także zbadać szlaki lądowe wiodące przez Persję daleko w głąb Azji Środkowej. Powstały w tym okresie tekst Izydora z Charaksu, znany jako Stathmoi Parthikoi („Stacje partyjskie”), podaje odległości między kluczowymi punktami tamtego regionu i starannie wymienia najważniejsze miejsca od Eufratu aż po leżące na wschodzie Aleksandropolis, dzisiejszy KandaharVII81.

Horyzonty kupców znacznie się poszerzyły. Według historyka Strabona, po kilku latach od zajęcia Egiptu z tamtejszego portu Myos Hormos nad Morzem Czerwonym co roku wypływało do Indii sto dwadzieścia rzymskich statków. Wymiana handlowa z Indiami nie tyle się powiększyła, ile po prostu wybuchła – wskazują na to wyjątkowo bogate znaleziska archeologiczne na subkontynencie. W wielu różnych miejscach, jak w Pattanamie, Kolhapurze czy Coimbatore, znaleziono rzymskie amfory, lampy, lustra, posągi bogów82. Na zachodnim wybrzeżu Indii i na archipelagu Lakszadiwów, znaleziono bardzo wiele monet pochodzących z czasów Augusta i jego następców, toteż część historyków twierdzi, że miejscowi władcy używali złotych i srebrnych monet rzymskich jako własnej waluty, tudzież przetapiali je na metal83.

W literaturze tamilskiej z tamtego okresu znajdziemy podobną opowieść – z entuzjazmem odnotowano przybycie rzymskich kupców. W jednym z wierszy czytamy o „chłodnym i aromatycznym winie” przywiezionym na „dobrych statkach” Rzymian, w innym zaś autor zachwyca się: „Przybywają piękne, wielkie okręty […] niosą złoto, rozpryskując białą pianę na wodach Periyaru [rzeki], a następnie wracają, wyładowane pieprzem. Muzyka falującego morza nigdy tu nie ustaje, a wielki król wręcza gościom rzadkie owoce morza i gór”84. Inne źródło rozpływa się nad europejskimi kupcami, którzy osiedlili się w Indiach: „Słońce świeciło nad tarasami, nad magazynami w porcie, nad wieżyczkami z oknami w kształcie jelenich oczu. W innych miejscach […] uwagę człowieka zwracał widok domostw [przybyszy z Zachodu], których bogactwo nigdy nie topniało”85. ZeStathmoi Parthikoi wiadomo, jakich dóbr szukali Rzymianie w zachodnich Indiach – itinerarium odnotowuje, gdzie kupcy mogą znaleźć cenne rudy metali, takich jak cyna, miedź i ołów, gdzie łatwo dostać topazy, a gdzie kość słoniową, cenne kamienie i przyprawy86.

Handel z portami indyjskimi nie ograniczał się jednak do towarów pochodzących z subkontynentu. Z wykopalisk przeprowadzonych w egipskim porcie Berenike nad Morzem Czerwonym wynika, że do basenu Morza Śródziemnego trafiały najróżniejsze dobra pochodzące nawet z tak daleka, jak Wietnam czy Jawa87. Porty zarówno na wschodnim, jak i zachodnim wybrzeżu Indii stanowiły emporia, w których składowano towary z całej wschodniej i południowo- -wschodniej Azji, by następnie wysłać je na zachód88. Były tam również dobra i wytwory Morza Czerwonego, które samo w sobie było dynamicznym rejonem handlowym, a także stanowiło pomost między Śródziemnomorzem a Oceanem Indyjskim i krainami leżącymi jeszcze dalej na wschód89.

Zamożni obywatele Rzymu mogli sobie pozwolić na to, żeby zakosztować najbardziej egzotycznych i ekstrawaganckich smaków. Dobrze ustosunkowani moraliści narzekali, że konsumpcja jest niemal nieprzyzwoita, pomstowali, że modne jest ostentacyjne okazywanie zbytku90. Znakomicie pokazuje to powieść Petroniusza Satyrikon. Jej najsłynniejszą sceną jest opis uczty wydawanej przez Trymalchiona, byłego niewolnika, który zdobył wolność i ogromną fortunę. Satyra bardzo ostro portretuje gusta obrzydliwie bogatych nuworyszy. Trymalchion podawał tylko najdroższe rzeczy: numidyjskie pulardy, opierzone pawie, rzadkie i egzotyczne ryby i wiele innych dań, zawsze jednak w ogromnym nadmiarze. Groteskowy spektakl prezentowania kolejnych potraw – jak żywych kwiczołów zaszytych w pieczonym dziku, które wyleciały, kiedy rozcięto szynkę – czy podawania gościom srebrnych wykałaczek był bezwzględną kpiną z wulgarności i bezguścia rzymskich nowobogackich. Za sprawą jednego z największych boomów gospodarczych antyku powstał jeden z najwyraźniejszych w historii literatury przejawów gorzkiej zazdrości wobec nuworyszy91.

Nowe bogactwo sprawiło, że Rzym i jego mieszkańcy zetknęli się z nowymi krainami i nowymi gustami. Dobrym przykładem tego, co międzynarodowe – tego, jak poszerzyła się wiedza w tym okresie – jest wiersz Marcjalisa, w którym poeta opłakuje śmierć młodej niewolnicy. Porównuje ją do dziewiczej lilii, gładkiej, indyjskiej kości słoniowej, perły z Morza Czerwonego, a jej włosy do runa hiszpańskich owiec albo włosów Germanek92. Niegdyś, kiedy para chciała spłodzić urodziwe dzieci, uprawiała seks w otoczeniu erotycznych malowideł, a teraz – pisał z trwogą pewien żydowski autor – „sprowadzają sobie izraelickiego niewolnika i przywiązują go do nóg łóżka” jako inspirację albo po prostu dlatego, że mogą sobie na to pozwolić93. Nie wszystkim podobały się nowe gusta: Juwenalis w swoich Satyrachnarzekał, że Tyber został zdetronizowany przez wody Orontesu, rzeki przepływającej przez Syrię i południową Turcję – innymi słowy, azjatycka dekadencja zniszczyła stare, rzymskie cnoty: „Idźcie – wołał – jeśli lubicie dziewkę w pstrym turbanie!”94.

Dla części konserwatywnie nastawionych obserwatorów oburzający był wygląd szczególnie jednego z towarów: chińskiego jedwabiu95. Rosnąca podaż tej tkaniny w basenie Morza Śródziemnego budziła konsternację tradycjonalistów. Senekę, na przykład, przerażała popularność tego cienkiego, lejącego się materiału, więc oświadczył, że jedwabne szaty z trudem można w ogóle uznać za odzież, nie ukrywają bowiem ani krągłości, ani przyzwoitości rzymskich dam. Twierdził, że jedwab podważył samą podstawę małżeńskich relacji, ponieważ gdy mężczyźni bowiem zorientowali się, że mogą przejrzeć lekką tkaninę na kobiecej postaci, niewiele zostało miejsca dla wyobraźni. Dla Seneki jedwab był po prostu symbolem egzotyki i erotyzmu. Kiedy kobieta miała na sobie jedwabne szaty, nie mogła z czystym sumieniem powiedzieć, że jest odziana96. Inni musieli uważać podobnie, gdyż nieraz próbowano zakazać mężczyznom noszenia jedwabiu – wydawano nawet specjalne edykty na ten temat. Niektórzy mówili bez ogródek: dwóch senatorów pomstowało na to, że Rzymianie godzą się na noszenie wschodniej, jedwabnej odzieży97.

Byli jednak i tacy, którzy przejmowali się popularnością jedwabiu z innego powodu. W połowie I wieku n.e. Pliniusz Starszy oburzał się na wysoką cenę tego luksusowego towaru, który „pozwala lśnić publicznie rzymskiej matronie”98. Grzmiał, że skandalem są wygórowane ceny, stukrotnie przewyższające prawdziwy koszt materiału99. Wyjaśniał, że corocznie wydaje się ogromne kwoty na azjatyckie zbytki „dla nas i naszych kobiet” – każdego roku wyprowadza się z rzymskiej gospodarki nawet sto milionów sestercji, żeby wpompować ją w zagraniczne rynki100.

Ta niebywała suma stanowiła niemal połowę corocznej produkcji mennicy cesarskiej, ponad dziesięć procent rocznego budżetu państwa. Co zadziwiające, wydaje się, że stwierdzenie to nie było wcale wielką przesadą. Niedawno odkryto papirus, na którym został spisany kontrakt – określono warunki transportu towarów między Muziris w Indiach a rzymskim portem nad Morzem Czerwonym, objaśniając dokładnie, w którym momencie za dysponenta towaru uważa się właściciela, a w którym dostawcę, wyszczególniając, jakie grożą sankcje, jeśli zapłata nie zostanie uiszczona do pewnej daty101. Handel dalekomorski wymagał dyscypliny i drobiazgowości.

Rzymscy kupcy płacili jednak nie tylko monetami. Tkaniny, przyprawy i barwniki, takie jak indygo, otrzymywali w zamian za wysokiej jakości szkło, kadzidło z Arabii, złoto, srebro, korale i topazy z Morza Czerwonego102. Bez względu na formę, jaką przyjmował, odpływ kapitału na taką skalę miał jednak daleko idące skutki. Jednym z nich było gospodarcze wzmocnienie miejsc położonych na szlakach handlowych. Kwitł interes, wioski stawały się miasteczkami, a z czasem – wielkimi miastami. Sieć kontaktów – handlowych i nie tylko – gęstniała i sięgała coraz dalej. Powstawały coraz bardziej imponujące budowle – na przykład w Palmyrze, mieście na granicy Pustyni Syryjskiej, pełniącym funkcję centrum handlowego łączącego Wschód z Zachodem. Nie bez powodu Palmyrę nazywano Wenecją piasków103. Miasta na osi północ-południe także się zmieniały, czego najbardziej spektakularnym przykładem była Petra, która stała się jednym z cudów starożytności dzięki temu, że leżała na szlaku łączącym miasta Arabii ze Śródziemnomorzem. Targi, urządzane na wygodnych skrzyżowaniach szlaków handlowych, przyciągały kupców z miejsc odległych o setki, jeśli nie tysiące kilometrów. W Batne nad Eufratem „przebywali […] liczni bogaci kupcy. Podczas dorocznej uroczystości na początku września napływało tam mnóstwo ludzi, aby handlować towarami, których dostarczali Indowie i Serowie [Chińczycy], oraz wieloma innymi dobrami przewożonymi zwykle i morzem, i lądem”104.

Siła nabywcza Rzymu była tak wielka, że wpływała nawet na to, jakie monety bito daleko we wschodniej Azji. Po tym, jak Chińczycy wyparli plemiona Yuezhi z Kotliny KaszgarskiejVIII, koczownicy zdołali podporządkować sobie ziemie leżące na wschód od Persji, dotychczas rządzone przez spadkobierców wodzów Aleksandra//W połowie III wieku p.n.e. Grecy baktryjscy odłączyli się od monarchii Seleucydów, a ich państwo rozkwitło na przełomie wieków III i II p.n.e. Ich kontakty z Zachodem przerwał rozkwit rządzonej przez Arsacydów Partii (przyp. tłum.).//. Z czasem narodziło się kwitnące imperium, nazwane od najważniejszego z plemion – Guisang, czyli Kuszanów – które zaczęło bić mnóstwo monet wzorowanych na rzymskich105.

Rzymska waluta trafiała na ziemie Kuszanów przez porty w północnych Indiach, takie jak BarbarikonIX, a nade wszystko Barygaza, w którym podejście i kotwicowisko były tak zdradzieckie, że trzeba było wysyłać nawigatorów, by pomogli statkom wpłynąć do portu. Dla niedoświadczonych żeglarzy, nieznających prądów morskich, podejście do obu przystani było wyjątkowo niebezpieczne106. Na lądzie kupcy mogli znaleźć pieprz i inne przyprawy, jak również kość słoniową i tkaniny, w tym także jedwab – zarówno przędzę, jak i już utkaną tkaninę. Emporium to gromadziło dobra z całych Indii, Azji Środkowej oraz Chin i przynosiło ogromne bogactwa Kuszanom, którzy kontrolowali oazy i łączące je trasy karawan107.

Dominująca pozycja, jaką udało się zdobyć Kuszanom, sprawiała, że choć rosła ilość dóbr importowanych i eksportowanych z basenu Morza Śródziemnego do Chin, sami Chińczycy odgrywali niewielką rolę w handlu morskim z Rzymianami. Dopiero pod koniec I wieku n.e., kiedy ekspedycje wielkiego generała Ban Chao dotarły aż do Morza Kaspijskiego, wódz wysłał emisariusza, żeby dostarczył mu więcej wiadomości na temat „ludzi wysokich i o regularnych rysach”, którzy zamieszkują potężne cesarstwo na zachodzie. Daqin – inaczej Wielkie Qin – jak nazywano Cesarstwo Rzymskie, obfitowało jakoby w złoża złota, srebra i kamieni szlachetnych: pochodziło stamtąd wiele wspaniałych i rzadkich rzeczy108.

Kontakty Chin z Persją stały się regularne i intensywne. Sima Qian podaje, że systematycznie wysyłano do siebie poselstwa: ambasadorowie ruszali do Persji co najmniej dziesięć razy w roku, a w spokojniejszych okresach jakieś pięć czy sześć razy109. Dyplomatom zazwyczaj towarzyszyła wielka karawana, wioząca towary na sprzedaż, a wracająca z dobrami, których pożądano w domu – między innymi perłami z Morza Czerwonego, jadeitem, lapis-lazuli, ale także pożywieniem: cebulą, kolendrą, granatami, pistacjami i morelami110. W Chinach ogromnie ceniono sobie kadzidło i mirrę, nazywane Po-ssuX, perskimi towarami, ale tak naprawdę pochodziły z Jemenu i Etiopii111. W jednym z późniejszych źródeł czytamy, że szczególnie ceniono brzoskwinie z Samarkandy: „wielkie jak gęsie jaja”, wyjątkowo żywej barwy, znane w Chinach jako „złote brzoskwinie”112.

Tak jak Chińczycy mieli bezpośrednio niewiele do czynienia z Rzymem, tak w regionie Morza Śródziemnego wiedza na temat świata leżącego za Himalajami i Oceanem Indyjskim była ograniczona – wiemy na pewno tylko o jednym rzymskim poselstwie, które około 166 roku n.e. dotarło do cesarza Huana. Zainteresowanie Rzymu Dalekim Wschodem i wiedza o tym rejonie były krótkotrwałe – uwaga imperium skupiała się na Persji113. Była ona nie tylko rywalką, ale również potencjalnym celem. Już kiedy zajmowano Egipt, tacy autorzy jak Wergiliusz czy Propercjusz z ekscytacją wyrażali się o rozszerzaniu wpływów rzymskich. W wierszu wychwalającym Augusta i jego osiągnięcia Horacy pisze nie tylko o dominacji Rzymu nad basenem Morza Śródziemnego, ale o podporządkowaniu sobie całego świata – w tym Indii i Chin114. Do osiągnięcia tego celu konieczna była jednak konfrontacja z Persją i kolejni władcy poświęcali tej kwestii wiele uwagi. Opracowywano dalekosiężne plany, które miały przesunąć granicę imperium aż do przełęczy zwanej Bramą Kaspijską, leżącej głęboko na terytorium Persji: Rzym musiał kontrolować serce świataXI115.

Rzeczywiście, podjęto próby realizacji tych planów. W 113 roku cesarz Trajan osobiście poprowadził ogromną wyprawę na wschód. Przemierzywszy szybko Kaukaz Południowy, skierował się na południe, pomaszerował wzdłuż Eufratu, zdobył Nisibis i Batne, a następnie wybił monety z deklaracją, że Mezopotamia została „poddana władzy ludu rzymskiego”. Opór słabł, cesarz parł naprzód, podzieliwszy armię na dwie części. Szybko padły wielkie miasta perskiego imperium: po ledwie kilkumiesięcznej kampanii Rzymianie zdobyli Adenystrae, Babilon, Seleucję i Ktezyfon. Natychmiast wybito monety z jednoznacznym napisem „PERSIA CAPTA”, „Persja zdobyta”116. Trajan pomaszerował następnie na Charaks, współczesną Basrę, nad brzegiem Zatoki Perskiej. Dotarł tam właśnie w chwili, gdy pewien kupiec rozwijał żagle, by wypłynąć do Indii. Cesarz spojrzał na statek z zadumą: gdyby tylko był tak młody, jak Aleksander Wielki, popłynąłby aż do Indusu117.

Kiedy opracowano plany utworzenia nowych prowincji, Asyrii i Babilonii, Rzym był gotowy na otwarcie nowego rozdziału – ekspansji poza swoje granice, która sięgnęłaby doliny Indusu, bramy do Chin. Sukces Trajana okazał się jednak krótkotrwały: kiedy umierał na obrzęk mózgu, w miastach Mezopotamii już tlił się zacięty opór, a w Judei trwało powstanie, które szybko się rozprzestrzeniało i wymagało pilnej uwagiXII. Mimo to kolejni władcy nie odwracali wzroku od Persji: wydatki wojskowe koncentrowano właśnie na wschodniej granicy i to wieści stamtąd wyczekiwano w Rzymie z największym zainteresowaniem – a także na temat tego, co leżało dalej, poza granicami imperium perskiego.

W prowincjach azjatyckich, w przeciwieństwie do europejskich, cesarze regularnie osobiście dowodzili kampaniami wojennymi – choć nie zawsze odnosili sukcesy. W 260 roku n.e., na przykład, upokorzony został cesarz Walerian – pojmany, „żył w haniebnej niewoli”: perski władca wykorzystywał go jako podnóżek, „ilekroć […] chciał dosięgnąć wozu lub konia, kazał się Rzymianinowi zginać, nadstawiać grzbietu”. Ostatecznie „gdy sromotnie zakończył życie […] zdarto zeń skórę, a po oddzieleniu jej od wnętrzności, pomalowano na czerwono celem złożenia w świątyni bogów barbarzyńskich na pamiątkę świetnego triumfu i by ją zawsze pokazywano naszym posłom”118. Wypchano go, żeby wszyscy mogli ujrzeć głupotę i hańbę Rzymu.

Jak na ironię, to właśnie rozwój ambicji Rzymu ożywił Persję. Po pierwsze, bardzo skorzystała na dalekosiężnym handlu między Wschodem a Zachodem, a jej polityczne i ekonomiczne centrum przesunęło się na południe. Wcześniej najważniejsza była bliskość stepów, która umożliwiała handel bydłem i końmi oraz dbanie o poprawne stosunki dyplomatyczne z nomadami. Chodziło o to, by budzący lęk mieszkańcy stepów nie zainteresowali się zbytnio Persją i nie zażądali zbyt wiele. Z tego powodu znaczenie miały miasta leżące w oazach, takie jak Nisa, Abiward czy Dara, w których wzniesiono wspaniałe rezydencje królewskie119.

Kiedy skarbiec zapełnił się dochodami z podatków i ceł, rosnącymi za sprawą rozwoju handlu lokalnego i międzynarodowego, rozpoczęły się wielkie inwestycje w infrastrukturę. Za ich sprawą Ktezyfon, który leżał w środkowej Mezopotamii, na wschodnim brzegu Tygrysu, stał się stolicą godną tego miana. Inwestycje w portach, takich jak CharakeneXIII nad Zatoką, pozwoliły rozwinąć handel morski, nie zawsze zresztą z Rzymem: znakomicie miał się handel perską szkliwioną ceramiką, którą w I i II wieku n.e. sprzedawano w Indiach i na Sri Lance120.

Najważniejszym skutkiem wzmożonego zainteresowania Rzymu była rewolucja polityczna, która dokonała się w Persji. W obliczu wzmożonego nacisku ze strony sąsiada imperium przeszło zasadniczą transformację. Około 220 roku n.e. do władzy doszła nowa dynastia, Sasanidzi, którzy mieli zupełnie inną wizję rządów. Scentralizowali państwo, odbierając władzę gubernatorom prowincji, którzy dotychczas byli de facto niezależnymi władcami. Seria reform administracyjnych doprowadziła do zacieśnienia kontroli nad niemal każdym aspektem władzy państwowej. Najważniejsza stała się odpowiedzialność urzędników. Dekrety zaczęto opatrywać pieczęciami, żeby można było znaleźć osobę odpowiedzialną za daną decyzję i mieć pewność, że w raporcie znajdują się prawdziwe informacje. Zachowały się tysiące takich pieczęci, co pokazuje skalę reorganizacji państwa121.

Przystąpiono do regulowania działalności kupców i targowisk. Jedno ze źródeł informuje, że wytwórcom i handlarzom – często zrzeszonym w gildiach – przydzielano na bazarach konkretne stanowiska. W ten sposób inspektorom łatwiej było sprawdzać, czy zgadzają się standardy jakości i ilości, a przede wszystkim skuteczniej mogli pobierać podatki122. Jako że szczególną uwagę zwracano na miasta, w których koncentrowała się większość wymiany handlowej, dbano o dostawy wody – w niektórych przypadkach sieć kanałówXIV sięgała kilka kilometrów poza obręb murów. Chodziło o zwiększenie dostępnych zasobów i umożliwienie metropoliom dalszego rozwoju. Założono niezliczone nowe miasta – z pewnego późnego tekstu średnioperskiego, opartego wszakże na wcześniejszych źródłach, wiemy, że w Azji Środkowej, na płaskowyżu irańskim, w Mezopotamii i na Bliskim Wschodzie doszło do prawdziwego boomu urbanizacyjnego123.

Budowa na wielką skalę systemów irygacyjnych w Chuzestanie i Iraku była częścią programu zwiększenia produkcji rolnej, który musiał przynieść spadek cen żywności124. Znaleziska archeologiczne pokazują, że towar przed wysłaniem był poddawany inspekcji, a ze źródeł pisanych wiadomo, że sporządzano kopię każdego kontraktu, opatrywano go pieczęcią i wysyłano do archiwum125. Ponowne przyłączenie do Persji miast i krain, które przez prawie dwieście lat znajdowały się pod władzą Kuszanów, pozwoliło zwiększyć handel ze Wschodem126.

Kiedy Persja kwitła, Rzym zaczął się chwiać. Sasanidzi nie byli jedynym problemem – około 300 roku n.e. wzmógł się nacisk na całą wschodnią granicę imperium: od Morza Północnego do Morza Czarnego, od Kaukazu aż po południowe krańce Jemenu. Cesarstwo zbudowano na podbojach i chroniła je znakomicie wyszkolona armia. Kiedy ekspansja zamarła i osiągnięto naturalne granice na Renie, Dunaju, górach Taurus i Antytaurus w Azji Mniejszej, Rzym w klasyczny sposób padł ofiarą własnego sukcesu: sam stał się celem dla ludów żyjących poza jego granicami.

Podjęto dramatyczne próby zbilansowania alarmującej nierównowagi między spadającymi dochodami z podatków a rosnącymi kosztami obrony granic, co – rzecz jasna – wywoływało niezadowolenie. Laktancjusz biadał, że cesarz Dioklecjan, pragnąc stanowczo uporać się z deficytem podatkowym, „przewrócił świat chciwością i tchórzostwem” i zamiast rozwiązywać istniejące problemy, tworzył nowe127. Przeprowadzono szczegółową kontrolę dóbr imperium, co było wstępem do reorganizacji systemu podatkowego. Do wszystkich zakątków cesarstwa wysłano urzędników z pomocnikami, którzy w celu zwiększenia dochodów państwa mieli policzyć każdy krzew winorośli i każde drzewo owocowe128. Ogłoszono edykt, który w całym imperium wprowadzał maksymalne ceny zarówno dóbr podstawowych, jak i luksusowych, pochodzących z importu – na przykład sezamu, kminu rzymskiego, chrzanu, cynamonu. Niedawno odkryty w Bodrum ustęp tego edyktu pokazuje, jak daleko chciało sięgać państwo: rzymscy inspektorzy podatkowi wyznaczyli maksymalną cenę co najmniej dwudziestu sześciu rodzajów obuwia, od pozłacanych damskich sandałów, po „purpurowe trzewiki w stylu babilońskim”129.

Wysiłki na rzecz wzmocnienia imperium ostatecznie wyczerpały Dioklecjana. Abdykował i wycofał się do swojego pałacu na wybrzeżu dzisiejszej Chorwacji, gdzie poświęcił uwagę sprawom znacznie przyjemniejszym niż problemy państwa. „Chciałbym, żebyś przybył do Salony – pisał do jednego z dawnych towarzyszy – i zobaczył kabaczki, które własnoręcznie zasadziłem. […] Są tak wspaniałe – ciągnął – że nikogo, [kto je ujrzy], nie może kusić perspektywa powrotu do władzy”130. August portretował się jako żołnierz – tak przedstawiał go słynny i wspaniały posąg znaleziony w Prima Porta na obrzeżach Rzymu – Dioklecjan wolał portretować się w roli rolnika. To podsumowuje zmianę w ambicjach Rzymu, jaka dokonała się w ciągu owych trzystu lat. Kiedyś myślano o ekspansji w kierunku Indii – teraz o uprawie znakomitych warzyw.

Rzymianie obserwowali z niepokojem czarne chmury zbierające się nad imperium. Działać zaczął cesarz Konstantyn. Syn jednego z czołowych dowódców imperium, ambitny, zdolny, potrafiący znaleźć się we właściwym miejscu i właściwym czasie. Miał wizję tego, czego potrzeba Rzymowi – równie jasną, co zaskakującą. Dla wszystkich było oczywiste, że imperium potrzebuje silnego przywództwa, ale Konstantyn miał znacznie radykalniejszy plan niż tylko skoncentrowanie całej władzy w swoim ręku – zamierzał zbudować nowe miasto, nową perłę w naszyjniku łączącym świat śródziemnomorski ze Wschodem. Wybrał na nie bardzo odpowiednie miejsce – takie, w którym spotykały się Europa i Azja.

Od dawna mówiło się o tym, że władcy Rzymu rozważają przeniesienie siedziby władzy cesarskiej. Według jednego z rzymskich autorów już Juliusz Cezar zastanawiał się nad tym, czy nie łatwiej byłoby rządzić, mając stolicę w Aleksandrii lub w Azji Mniejszej, na miejscu starożytnej Troi – bliżej ziem, którymi interesował się Rzym131. Na początku IV wieku tak się wreszcie stało i na skrzyżowaniu Europy i Azji założono wspaniałe miasto, dobitnie świadczące o tym, gdzie koncentruje się uwaga imperium.

Nową, olśniewającą metropolię wzniesiono nad Bosforem, na miejscu starego, greckiego Byzantionu i z czasem nie tylko dorównała Rzymowi, ale nawet go prześcignęła. Zbudowano ogromne pałace, a także hipodrom, na którym urządzano wyścigi rydwanów. W centrum miasta stanęła gigantyczna kolumna, wyrzeźbiona z jednego, wielkiego bloku porfiru, zwieńczona posągiem cesarza. Nowemu miastu nadano miano Nowego Rzymu, ale szybko zaczęto nazywać je miastem swojego założyciela, Konstantyna – Konstantynopolem. Ustanowiono równoległe instytucje, dublujące te w mieście-matce, włącznie z senatem, którego członków wykpiwano czasem jako nuworyszy – synów kotlarzy, łaziebnych, kiełbaśników i tak dalej132.

Konstantynopol