Słynne rody. Wybitni polscy przemysłowcy, artyści, politycy i naukowcy - ebook

Wstęp

Otrzymują Państwo książkę będącą naturalną konsekwencją pozycji Wybitne rody, które tworzyły polską kulturę i naukę, wydanej w roku 2017. Popularność, jaką cieszyła się ta pierwsza publikacja, skłoniła wydawnictwo do kontynuacji cyklu. Tym razem zaprezentowano kolejnych siedem zasłużonych rodzin: Grabskich, Hersów, Kieniewiczów, Kisielewskich, Kronenbergów, Wedlów i Witkiewiczów. Wybór jest oczywiście subiektywny i ukazuje szeroką paletę wybitnych postaci, które odznaczyły się na różnych polach w historii Polski. Jakkolwiek są to nazwiska powszechnie znane i spotykamy się z nimi w różnych sytuacjach, praktycznie na co dzień, wydaje się, że usystematyzowane pokazanie ich dokonań będzie ciekawe i pożądane. Wspólny mianownik, podobnie jak w przypadku pierwszej publikacji, stanowi fakt wniesienia przez przedstawicieli tych rodzin ważnego wkładu zarówno w rodzimą, jak i światową naukę, kulturę, sztukę i technikę. Są tu więc reprezentanci sfery kultury i sztuki, stanów kupieckich, przemysłowych i finansowych oraz świata mody. Bardzo silna jest także tym razem reprezentacja polityki.

Polskie społeczeństwo, począwszy od czasów I Rzeczpospolitej, charakteryzowało się wielokulturowością i wolnością religijną. Pokojowo egzystowały ze sobą w jednym państwie różne narodowości, nie było prześladowań z powodu wyznawanej wiary. W XIX wieku rozpoczął się proces powstawania nowoczesnego, postfeudalnego narodu. Dominującą w nim rolę zaczęła odgrywać inteligencja, której znaczenie wzrosło po powstaniu styczniowym. To właśnie ta warstwa przejęła od szlachty i arystokracji rolę polskiej elity, odpowiedzialnej za rozwój i postęp zniewolonego kraju. Była nośnikiem narodowego etosu, patriotycznych tradycji i dążeń do odzyskania niepodległości. To dzięki niej, w dużej mierze, było możliwe odrodzenie państwa polskiego w 1918 roku, obrona granic w wojnie z bolszewikami oraz odbudowa administracji w czasach II Rzeczpospolitej.

I właśnie przykłady takich inteligenckich rodzin znajdują Państwo w tej książce. Ich przedstawiciele wywodzą się w znakomitej większości ze stanu szlacheckiego, z różnych regionów dawnej Rzeczpospolitej. Ale odnajdujemy także rody, które przywędrowały do naszego kraju z państw ościennych i które znalazły u nas korzystne warunki do rozwoju osobistego i prowadzonych przez siebie przedsiębiorstw. Szybko zasymilowały się w społeczeństwie, ulegając z czasem polonizacji. Ich kolejne pokolenia odegrały ważną rolę w życiu społecznym i gospodarczym Polski.

Wśród omawianych rodzin trzy reprezentują pochodzenie obce – Hersowie przybyli do nas z Francji, Wedlowie z Niemiec, a Kronenbergowie byli pochodzenia żydowskiego. Ci ostatni to przede wszystkim bankierzy i finansiści, pionierzy rozwoju przemysłu i kolei na terenach Królestwa Polskiego. Protoplasta rodu, Leopold Kronenberg, był także założycielem i udziałowcem Banku Handlowego – największej instytucji finansowej epoki – oraz znanym filantropem. Kolejni przedstawiciele rodziny z czasem kupili majątki ziemskie i wtopili się w otoczenie. Wedlowie to królowie czekolady, twórcy najbardziej chyba rozpoznawalnej polskiej marki spożywczej. Znani z innowacyjności i rozmachu w działaniu, przed wojną byli właścicielami największej w Polsce fabryki produkującej słodycze. Wprawdzie marka Wedel istnieje i cieszy się niesłabnącym powodzeniem do dziś, ale nie ma już nic wspólnego z założycielami. Hersowie wydają się najmniej rozpoznawalni, zwłaszcza dla osób spoza Warszawy. Byli twórcami działającego od XIX wieku domu mody, największego i najbardziej prestiżowego magazynu sprzedającego luksusowe wyroby odzieżowe. Współpracowali ze światowymi pracowniami krawieckimi, wprowadzając haute couture na ziemiach polskich. W kwestiach mody byli prawdziwą wyrocznią, u nich ubierała się cała ówczesna śmietanka towarzyska, arystokracja, celebryci, dyplomaci i każdy, kto chciał zostać zauważony. W swoim niezwykle eleganckim magazynie oferowali konfekcję damską i męską, a także różne dodatki i akcesoria.

Pozostałe rodziny są pochodzenia polskiego i wywodzą się ze szlachty posiadającej – właścicieli majątków ziemskich, których kolejne pokolenia z czasem zasiliły szeregi inteligencji. Grabscy to przedstawiciele przede wszystkim świata polityki; dwaj bracia Władysław i Stanisław byli na początku XX wieku znanymi działaczami niepodległościowymi, a po odzyskaniu niepodległości pełnili odpowiedzialne funkcje w administracji państwowej. Pierwszy z nich to dwukrotny premier i twórca reformy walutowej w 1924 roku, w wyniku której powstał polski złoty. Stanisław zaś był kilkukrotnym ministrem i posłem na sejm. Ponieważ w pewnym okresie w składzie rządu RP znalazło się aż trzech członków tej rodziny – tj. obydwaj bracia i ich szwagier Józef Kiedroń – żartowano, że był to gabinet Grabskich. Ich następcy są obecni w sferze publicznej do dnia dzisiejszego. Odegrali ważną rolę w świecie kultury i nauki, wielu wśród nich znakomitych pisarzy i naukowców. Rodzina Kieniewiczów wywodzi się z kresów Rzeczpospolitej. Nie tylko doskonale gospodarowali swoimi majątkami, ale także byli niezwykle aktywni na polu działalności społecznej i patriotycznej. Na przełomie XIX i XX wieku ich pałac w Dereszewiczach tętnił życiem towarzyskim i był ważnym miejscem spotkań środowiska polskiego. Wskutek traktatu ryskiego utracili dobra i przenieśli się do Warszawy. Ich kolejni potomkowie dali się poznać jako wybitni naukowcy, zajmujący się historią. Kisielewskich kojarzymy przede wszystkim z Kisielem, niepokornym i zarazem genialnym felietonistą „Tygodnika Powszechnego”. Jego syn Wacek to połowa duetu fortepianowego Marek i Wacek, który podbijał europejskie sale koncertowe w latach 70. i 80. ubiegłego stulecia. Mniej znani są ich żyjący na przełomie XIX i XX wieku i parający się pisarstwem przodkowie. I wreszcie Witkiewiczowie, którzy swój ród wywodzą z Litwy. To oczywiście Witkacy – dramaturg, pisarz, malarz i prowokator, enfant terrible polskich artystów początku XX wieku. Ale także jego ojciec Stanisław, uznany malarz, literat i teoretyk sztuki, twórca stylu zakopiańskiego, oraz kuzyn Jan Witkiewicz-Koszczyc, jeden z najbardziej znanych architektów, twórca stylu rodzimego oraz monumentalnego kompleksu budynków Szkoły Głównej Handlowej przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie.

Każda z przedstawionych na łamach tej książki rodzin wydała na przestrzeniach ostatnich dwóch wieków wielu wybitnych przedstawicieli, którzy nie tylko na trwałe zaistnieli w naszej świadomości, ale także zasłużyli się na różnych polach działalności publicznej. Nie wszyscy są dziś być może wystarczająco znani i doceniani, ale na pewno warci, żeby o nich pamiętać. Niech ta pozycja stanie się przyczynkiem do przybliżenia – siłą rzeczy, skrótowego – ich sylwetek i dokonań. Mam także nadzieję, że zachęci Czytelników do poszerzenia swojej wiedzy i sięgnięcia do bardziej szczegółowych źródeł.

Marcin K. SchirmerGiganci polityki i pracy

GRABSCY

Rodzina znana już w średniowieczu – Grabscy herbu Pomian – wywodziła się z Grabi na Kujawach. W I Rzeczpospolitej jej przedstawiciele sprawowali urzędy kasztelanów, wojewodów i senatorów. Jeden z protoplastów rodu dowodził chorągwią pod Grunwaldem, inny walczył pod Połockiem za czasów króla Stefana Batorego. Podczas zaborów, wskutek represji carskich za udział w niepodległościowych zrywach, stracili swoje dobra. Dopiero Feliks Grabski zakupił, wcześniej dzierżawiony, majątek Borów, który na kilka pokoleń stał się siedzibą rodu. Był nowoczesnym ziemianinem – marzyły mu się stany zjednoczone Europy, prenumerował też pierwszą, 28-tomową polską encyklopedię Orgelbranda, będącą do dziś w posiadaniu rodziny.

Dzieci Feliksa, jak znaczna część ówczesnej młodzieży akademickiej, przeszły drogę od konserwatyzmu, poprzez socjalizm i ruch narodowy, na chrześcijańskiej demokracji kończąc. Obydwaj synowie byli postaciami wybitnymi, znanymi działaczami społecznymi i politycznymi, sprawującymi ważne funkcje w rządzie. Reprezentowali typ państwowców, znamienny dla inteligencji polskiej okresu międzywojennego. Najważniejsze było dla nich dobro własnego kraju, które przedkładali ponad interes osobisty i rodzinny. Kolejne pokolenia kontynuowały dokonania swoich przodków, działając na rzecz kultury i nauki.

Po pierwsze niepodległość
STANISŁAW GRABSKI (1871–1949)

Całe swoje życie poświęcił aktywności politycznej i społecznej. Był jednak nie tylko politykiem, lecz także naukowcem, ekonomistą i publicystą. Znakomity organizator i wybitna umysłowość – typ działacza, a zarazem autor wielu prac z zakresu nauk społecznych.

Urodził się w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Jego rodzice posiadali majątek Borów pod Łowiczem. Dorastał w patriotycznej atmosferze polskiego dworu. Kultywowano tam wciąż żywą pamięć o powstaniu styczniowym, w którym uczestniczyli przodkowie Stanisława. Jak wspominał, pełno było po nim w domu mych rodziców pamiątek, wspomnień, silnie oddziałujących na moją i o rok ode mnie młodszej siostry Zofii wyobraźnię . W tym dworze formował się powstańczy oddział. Takie wychowanie, a szczególnie wpływ matki, która wiele mu o tych wydarzeniach opowiadała, ukształtowało jego poglądy. W dorosłym życiu, niezależnie od tego, do jakiej partii należał, za najważniejsze uważał nie sprawy społeczne, tylko kwestie odzyskania przez Polskę niepodległości.

Jak przystało na ziemiańskiego syna, początkowo naukę pobierał w domu rodzinnym. Gdy miał 11 lat, rodzice postanowili posłać go do gimnazjum. W tym celu wynajęli w Warszawie duże mieszkanie, do którego przeprowadziła się matka z dziećmi. Ojciec pozostał na gospodarstwie i tylko zimą na kilka tygodni mógł przyjeżdżać do stolicy. Wakacje spędzali wspólnie w Borowie. Lata 80. XIX wieku były czasem bezwzględnej rusyfikacji szkolnictwa. Wszystkie lekcje odbywały się po rosyjsku, nawet podczas przerwy nie wolno było odzywać się w ojczystym języku, czego pilnowali specjalni woźni. Działania carskich władz powodowały naturalny odruch buntu. Młodzież, z reguły wywodząca się z patriotycznych domów, burzyła się przeciwko tym nakazom. W gimnazjach istniały kółka samokształceniowe sprzeciwiające się rusyfikacji – uczono się w nich polskiej historii, czytano polską literaturę i poezję oraz toczono zawzięte dyskusje polityczne. Zjawisko to zostało bardzo dobrze opisane przez Stefana Żeromskiego w Syzyfowych pracach.

W taką działalność, wówczas zakazaną, włączył się aktywnie także Stanisław Grabski, uczeń gimnazjum w Warszawie. Początkowo bardziej zajmował się konspiracją niż nauką, czego skutkiem była konieczność powtarzania trzeciej klasy. Z czasem zdał sobie jednak sprawę, że nie tędy droga, a zaniedbywanie edukacji pozbawi go możliwości wpływania na rzeczywistość w przyszłości. Już jako młody człowiek bardzo dużo czytał, szczególnie interesował się filozofią i ekonomią oraz zagadnieniami społecznymi. Wiedzą i oczytaniem górował nad swoimi kolegami. Wyróżniało go to i pozwalało mu na bardzo aktywny udział w toczonych dyskusjach. Prawdopodobnie z tego powodu został wybrany na członka Centralizacji Związku Kółek Gimnazjalnych Królestwa, gdzie powierzono mu opracowanie programu samokształcenia. W roku 1890 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Na odchodne dyrektor gimnazjum, który wiedział o konspiracyjnej działalności ucznia, tak mu powiedział: Wy, Grabski, niewiele umiecie łaciny i greki, ale dostajecie dyplom dojrzałości, żeby już was więcej nie było w naszym gimnazjum . Wydaje się, że jak na swój wiek był bardzo dojrzały i miał przemyślaną wizję swojego dalszego życia, którą konsekwentnie realizował. Planował studiować tylko rok, żeby poznać metodologię badań, po czym chciał wyjechać za granicę, żeby poznać socjologię i filozofię. Takimi pomysłami nie był zachwycony jego ojciec, Feliks Grabski, który wolał, by syn skończył agronomię i przejął rodzinny majątek. Na szczęście dla przyszłej kariery Stanisława był tolerancyjny i godził się z życiowymi wyborami syna.

Koniec XIX wieku to okres niezwykle ciekawy, czas ożywionej działalności politycznej i społecznej na terenie Królestwa Polskiego. Gorące dyskusje toczyły się zarówno w środowiskach inteligenckich, jak i robotniczych. Masowo powstawały, mniej bądź bardziej zakonspirowane, nielegalne stowarzyszenia samokształceniowe i samopomocowe. Na powszechne dążenia do odzyskania niepodległości i kwestie narodowościowe nakładały się wówczas problemy społeczne. W związku z industrializacją, a co za tym idzie migracją ludności wiejskiej do miast, formowała się nowa klasa, wielkoprzemysłowy proletariat robotniczy. Dlatego bardzo podatny grunt znajdowały idee socjalistyczne, które napływały z Zachodu. Sprzyjały im silne rozwarstwienie społeczne oraz bardzo ciężkie warunki życia robotników i biedoty miejskiej. Dominowały wówczas dwa nurty społeczno-polityczne: wspomniany socjalistyczny – zakładający „rewolucjonizowanie społeczeństwa” przeciwko burżuazji, ale także caratowi oraz drugi – propagujący solidaryzm społeczny i wspólną walkę o odzyskanie niepodległości. Z czasem przerodziły się w dwie partie, odgrywające kluczową rolę na polskiej scenie politycznej z końca XIX wieku i początku następnego, tj. Polską Partię Socjalistyczną i Ligę Narodową (endecję). Oba nurty walczyły o „rząd dusz” społeczeństwa, a szczególnie młodzieży.

Stanisławowi Grabskiemu, jako uczniowi i młodemu studentowi, początkowo bliżej było do lewicy, toteż związał się z organizacjami socjalistycznymi, wchodząc nawet później w skład ich władz naczelnych. Znalazłszy się w centrum wydarzeń, był nie tylko biernym obserwatorem, ale także aktywnym ich uczestnikiem. Poznał wówczas osoby, które odegrały znaczące role w przyszłości, a wiele z nich zostało czołowymi postaciami życia publicznego w odrodzonej Polsce. Byli wśród nich: znany socjolog Ludwik Krzywicki, pierwszy prezydent II RP Gabriel Narutowicz, prawnik Józef Beck, ojciec późniejszego ministra spraw zagranicznych Józefa, przyszły komunista Julian Marchlewski, a ze strony narodowej czołowi ideolodzy i założyciele organizacji Związku Młodzieży Polskiej „Zet” – Zygmunt Balicki i Roman Dmowski. Ten ostatni, pomimo że dopiero rozpoczynający swą polityczną działalność, był już dość znany. Obydwaj panowie spierali się i dyskutowali podczas zebrań, ale, jak pisał Grabski, pomimo istniejących różnic nie rozchodziliśmy się wrogo nastrojeni jedni przeciwko drugim. W ogóle bowiem raczej dyskutowaliśmy wśród młodzieży o różnicach naszych poglądów społecznych i politycznych, niż walczyliśmy ze sobą . Z czasem było mu coraz bliżej do endecji, czego rezultatem w przyszłości było porzucenie socjalistów i przystąpienie do Ligi Narodowej.

Będąc studentem, Grabski kontynuował swoją działalność społeczną i polityczną, prowadził m.in. wykłady z historii i ekonomii dla grupy młodych robotników. W tym czasie zbliżył się do redakcji „Głosu”, tygodnika społeczno-politycznego wydawanego w Warszawie, którego redaktorem był Józef Karol Potocki, poeta i publicysta. W jego redakcji toczono zacięte spory polityczne, dotyczące przyszłości Polski i jej przyszłego ustroju.

Zgodnie z pierwotnym planem po pierwszym roku studiów Stanisław przeniósł się do Berlina i zapisał się na Wydział Filozoficzny tamtejszego uniwersytetu, na którym wykładano ekonomię polityczną. Wyjazd okazał się bardzo trafnym posunięciem, bo młodym Grabskim zaczynała się już interesować carska ochrana. Na berlińskiej uczelni istniała silna grupa polskich studentów, wywodzących się głównie z Poznańskiego, ale nie brakowało też przybyszy z innych zaborów. Zdecydowana większość wyznawała poglądy socjalistyczne, chociaż z reguły wywodzili się z inteligenckich domów, dobrze sytuowanych, ziemiańskich lub rodzin przemysłowców. Grabski szybko wszedł także w środowisko polskich działaczy robotniczych, którzy prowadzili agitację wśród robotników, emigrantów ekonomicznych z ziem polskich. Często podróżował, pod przybranym nazwiskiem, na Śląsk, do Wielkopolski oraz w głąb Niemiec, żeby prowadzić wykłady i agitacje w skupiskach polskich robotników.

Organem prasowym ruchu socjalistycznego był tygodnik „Gazeta Robotnicza”, wydawany przez Ignacego Daszyńskiego, późniejszego znanego polityka i premiera rządu lubelskiego w 1918 roku. W związku z wyjazdem redaktora „Gazety” do Krakowa Grabski objął pieczę nad redakcją, zaczął pisywać do gazety, a także pomagał ją drukować. Jak skonstatował w pamiętnikach, znowu zwyciężył jego temperament polityczny i zamiast dalej się uczyć i pilnie uczęszczać na wykłady, jak to było pierwotnym moim zamiarem, wziąłem się do kierowania polskim socjalistycznym ruchem robotniczym w Niemczech . Praca pochłaniała go coraz bardziej, ze szkodą dla studiów, których prawie poniechał.

W tym czasie ostatecznie ugruntowały się jego poglądy polityczne. Odrzucił marksistowski materializm, a ponad rewolucję przedkładał odzyskanie przez Polskę niepodległości. To uznawał za sprawę najważniejszą. Tezy te, zawarte w wydanej przez siebie broszurze, spotkały się z krytyką przywódców ówczesnego ruchu robotniczego, z założenia internacjonalistycznego i propagującego rewolucję społeczną jako remedium na wszelkie dolegliwości. Julian Marchlewski i Róża Luksemburg w liście do niego zarzucili mu przemycanie do programu socjalistycznego polskiego „patriotnictwa”. Zakończyli znamiennymi słowami: Więc Bonaparte, nie Marks . Tak rozpoczął się stopniowy proces odchodzenia Grabskiego od przekonań socjalistycznych.

W roku 1892, w związku z rosnącym zainteresowaniem jego osobą miejscowej policji, musiał opuścić Berlin. Udał się do Lwowa, a później do Paryża, gdzie spotkał młodszego brata, Władysława, późniejszego premiera w czasach II RP. Zapisał się tam do Szkoły Nauk Politycznych. Tamtejsze polskie środowisko socjalistyczne było słabo zorganizowane i rozbite. Aby je skonsolidować, zwołano kongres zjednoczeniowy różnych lewicowych organizacji, podczas którego powołano Polską Partię Socjalistyczną. Grabski uczestniczył aktywnie w tych wydarzeniach, będąc jednym ze współzałożycieli PPS-u. Konsekwentnie głosił postulat odzyskania przez Polskę niepodległości. Wśród oponentów, zwolenników powszechnej rewolucji, zyskał wówczas miano „socjalpatrioty”.

Stanisław Grabski był już wówczas zawodowym działaczem partyjnym, podróżował po różnych krajach Europy jako emisariusz partyjny i krzewił idee socjalizmu, edukując klasę robotniczą. Taka działalność nie mogła ujść uwadze różnych służb policyjnych, czego dowodem było aresztowanie go w Niemczech i Austrii. Z obu tych krajów został wydalony jako osoba niepożądana. Jednym z niewielu miejsc, w których nie interesowano się działalnością polityczną przebywających tam studentów i emigrantów, była Szwajcaria. Dlatego też kraj ten stał się pod koniec wieku XIX swoistą mekką dla rozmaitych rewolucjonistów i działaczy niepodległościowych. Tam też Grabski zdecydował się osiąść i podjąć przerwane studia na uniwersytecie w Bernie. Przez cały ten czas otrzymywał pieniądze na utrzymanie od rodziny z Polski. Żył, podobnie jak i inni z jego środowiska, skromnie, dorabiając sobie pisaniem artykułów do prasy i korepetycjami. Rodziców od czasu opuszczenia kraju widział tylko raz, i to krótko, w belgijskim uzdrowisku Spa, dokąd ojciec przyjechał na leczenie. Oczywiście cały czas prowadził działalność konspiracyjną, wydawał prasę i utrzymywał kontakty z towarzyszami rozrzuconymi po różnych krajach. Pomimo tak dużej aktywności udało mu się w 1894 roku ukończyć studia na Wydziale Filozofii.

W następnym roku poślubił absolwentkę medycyny, Ludmiłę Rożnównę. Brak pomysłu, co dalej robić ze swoim życiem – na rewolucję wszak się nie zanosiło – oraz konieczność utrzymania rodziny spowodowały, że małżonkowie postanowili wyprowadzić się na Węgry. Osiedli w górach na terenie dzisiejszej Słowacji. W prymitywnych warunkach i bez większych perspektyw wytrzymali dwa lata, po czym zdecydowali się na powrót do Szwajcarii. Stało się to tym pilniejsze, że żona wymagała kuracji z powodu podejrzewanych u niej początków gruźlicy.

Dzięki temu powrotowi Grabski mógł ponownie aktywnie włączyć się w działalność ruchu socjalistycznego. Dużo publikował, nawołując do podjęcia silniejszej agitacji wśród polskich włościan, którzy wraz z robotnikami będą stanowić główną grupę przy wyzwalaniu w przyszłości Polski. Stawało się to koniecznością wobec coraz aktywniejszej działalności Ligi Narodowej, która przejmowała rząd dusz na polskiej prowincji. Narodowców postrzegał zresztą nie tyle jako politycznych przeciwników, ile jako przyszłych sojuszników w chwili wybuchu walki . Słowa te nie zjednały mu jednak zwolenników wśród członków PPS-u, a ich autora oskarżano, że „sfiksował na punkcie chłopów”. Nie zaniedbywał Grabski także pracy naukowej, udało mu się opublikować kilka artykułów w fachowej prasie oraz wydać książkę o myślicielu społeczno-politycznym Karolu Malo. W 1899 roku osiadł w Rapperswilu, gdzie dostał posadę bibliotekarza w Muzeum Polskim. Zostało ono założone w roku 1870 przez Władysława hr. Platera i polskich emigrantów politycznych w celu gromadzenia pamiątek narodowych. Znajdowało się w tamtejszym zamku, w którym pomieszczono bogate zbiory dzieł sztuki, militariów, pamiątek po znanych Polakach, księgozbiory i archiwum. Było najbardziej znaczącą placówką naukową położoną poza granicami kraju. Praca w Rapperswilu niosła ze sobą nie tylko prestiż, ale zapewniała także liczne kontakty z różnymi osobami odwiedzającymi muzeum. Blisko stamtąd było do Zurychu, gdzie znajdowała się liczna polska kolonia, z którą Grabski utrzymywał kontakt.

Nie planował jednak związać się na stałe ze Szwajcarią i dlatego podjął kroki, żeby przenieść się do Krakowa. Dostał propozycję zrobienia habilitacji i prowadzenia wykładów na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Najpierw jednak musiał doprowadzić do zniesienia ciążącego na nim zakazu przebywania na terenie Austrii, z której go niegdyś wydalono. Wkrótce otrzymał „odwołanie zakazu pozwolenia na pobyt w Galicji pod warunkiem wszechstronnie legalnego zachowania się”. Udało się tego dokonać dzięki ustosunkowanym przyjaciołom i w 1901 roku zamieszkał pod Wawelem. Rozpoczął się nowy etap jego życia, wreszcie w kraju, gdzie mógł rozwijać swoje zainteresowania i kontynuować karierę naukową. Z właściwą sobie energią włączył się w życie społeczne i polityczne Krakowa. Aby utrzymać rodzinę, prowadził wykłady nie tylko na UJ, lecz także uczył w szkole dla dziewcząt, tzw. Kursach Branieckiego i w żeńskim liceum. Napisał również w tym czasie i wydał książkę Zarys rozwoju idei społeczno-gospodarczych w Polsce. Grabski bardzo interesował się rolnictwem, a widząc przysłowiową galicyjską nędzę na wsi, zaangażował się w rozwój kółek rolniczych oraz zakładanie spółdzielni mleczarskich, które osobiście propagował, jeżdżąc po prowincji.

Kraków początku XX wieku był prężnie rozwijającym się miastem, w którym kwitło życie naukowe, artystyczne oraz polityczne. Z uwagi na względnie liberalne podejście władz przebywali w nim przedstawiciele wszystkich najważniejszych polskich partii i organizacji. Nastroje społeczne stawały się coraz bardziej wybuchowe, czego przejawem była rewolucja 1905 roku, do której doszło po przegranej przez Rosję wojnie z Japonią. W centrum wydarzeń znalazł się Stanisław Grabski i był znaczącym ich uczestnikiem. Dążył do porozumienia i zgodnego działania dwóch głównych nurtów politycznych, socjalistycznego i narodowego, pośrednicząc w spotkaniach ich przywódców, Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Niestety ich stanowiska były zbyt rozbieżne, pierwszy dążył do podsycenia nastrojów rewolucyjnych w nadziei wywołania wojny, drugi obawiał się, że doprowadzi to do walki klas, a dążenia narodowe zejdą wówczas na plan dalszy.

W roku 1905 Grabski przeniósł się do Lwowa, gdzie otrzymał propozycję pracy w administracji prowincji. Galicja posiadała szeroką autonomię w Monarchii Austro-Węgierskiej, z własnym Sejmem Krajowym i wybieranym przez niego Wydziałem Krajowym (zajmującym się administracją). Cała administracja, która miała duże kompetencje, znajdowała się w rękach Polaków. Stanisław Grabski objął stanowisko referenta ds. agrarnych w Departamencie Rolniczym. Opracował kilka projektów ustaw dotyczących parcelacji, łowiectwa i użytkowania pastwisk. Niestety nie udało mu się przeprowadzić najważniejszej z nich, regulującej kwestię parcelacji majątków ziemskich (co miało ukrócić istniejącą w tym zakresie spekulację) oraz utworzenia specjalnego kredytu bankowego. Ustawa miała zapobiec nadmiernej i niekontrolowanej sprzedaży ziemi folwarcznej, czego skutkiem była postępująca likwidacja majątków i powstawanie małych, niewydajnych gospodarstw chłopskich. Została utrącona w sejmie przez środowiska konserwatywne, które obawiały się spadku cen ziemi. Mieszkając we Lwowie, kontynuował także pracę akademicką. Objął Katedrę Ekonomii Politycznej w Akademii Rolniczej w Dublanach. Położone tuż za miastem Dublany były najlepszą uczelnią rolniczą na ziemiach polskich, słynącą z wysokiego poziomu nauczania. Studiowali tam przeważnie ziemiańscy synowie ze wszystkich zaborów. Przyciągała ich nie tylko możliwość zdobycia wykształcenia, ale także znacznie większe niż na pozostałych ziemiach polskich swobody polityczne panujące w Galicji.

Na pierwszy plan w aktywności Grabskiego znowu wysuwała się polityka, w którą i tu angażował się coraz bardziej. W tym czasie ostatecznie zerwał z socjalistami (zarzucał im internacjonalizm zamiast podejmowania kwestii niepodległości Polski, co było dla niego najważniejsze) i przystąpił do Ligi Narodowej. Szybko został dokooptowany do władz naczelnych partii. Uważał, że jedynie narodowcy posiadają program niepodległościowy, za którym się opowiadał. Wielokrotnie wyjeżdżał, rzecz jasna na fałszywym paszporcie, do Królestwa, żeby obserwować panujące tam nastroje polityczne. Kiedy w roku 1905 car powołał pierwszy rosyjski parlament, Dumę, Grabski zaangażował się w akcję wyborczą. Namówił swojego młodszego brata, Władysława, który osiadł w rodzinnym majątku w Borowie, do kandydowania. Wybory zakończyły się zwycięstwem endecji – uzyskała 34 mandaty. Wśród posłów znalazł się także Władysław. W drodze do Petersburga towarzyszył mu brat w charakterze sekretarza Koła Polskiego. Stanisław po raz pierwszy podróżował wówczas legalnie, na własnym paszporcie, jako poddany cara. W stolicy imperium przygotowywał ustawę przyznającą większą autonomię Królestwu Polskiemu. Niestety nie weszła ona pod obrady, jako że po kilku tygodniach od rozpoczęcia obrad Duma została rozwiązana. Podczas pobytu w Petersburgu Grabski zdobył jednak nowe doświadczenie w pracach parlamentu oraz w przygotowywaniu projektów ustaw, które miało mu się przydać kilka lat później, już w wolnej Polsce.

Tak zakończyła się wyborcza przygoda Stanisława Grabskiego na terenie Cesarstwa, ale wkrótce nadarzyła się kolejna okazja do wykazania się zdolnościami agitacyjnymi. W roku 1907 miały miejsce wybory do parlamentu austriackiego. Z powodu zmian w ordynacji oraz narastającego ukraińskiego nacjonalizmu istniało realne zagrożenie, że Polacy utracą znaczną liczbę mandatów, szczególnie na terenie Galicji Wschodniej. Dotąd Koło Polskie w austriackim parlamencie było znaczącą siłą polityczną, a Polacy piastowali ważne funkcje w rządzie. Dlatego Grabski, jako osoba znana i ciesząca się autorytetem, zaangażował się w działalność wyborczą. Tak jak dawniej jeździł w teren, wygłaszał pogadanki wśród ludności wiejskiej, przekonując do solidarności narodowej i głosowania na polskich kandydatów. Opowiadał się za demokratyzacją stosunków społecznych, która pozwoli wykształcić w polskim włościaństwie zdecydowaną wolę utrzymania w Galicji polskiego gospodarczego i politycznego stanu posiadania , ponieważ dwory, będące dotąd ostoją polskości, tracą swoją uprzywilejowaną pozycję wskutek wyprzedaży ziemi folwarcznej, często w ruskie ręce. Tylko w oparciu o pełną narodową świadomość półtoramilionowej rzeszy ludu polskiego Galicji Wschodniej utrzymamy w niej rządy polski – twierdził. Aby wzmocnić pozycję ekonomiczną polskiej wsi, dużo czasu poświęcał na organizowanie prac Towarzystwa Rolniczego i kółek rolniczych na tych terenach. Dzięki tym organizacjom można było uzyskać lepsze warunki zakupu towarów niezbędnych w gospodarstwie oraz zapewnić zorganizowany zbyt na płody rolne po wyższych cenach, uniezależniając się zarazem od handlarzy żydowskich, posiadających dotąd pozycję monopolisty.

Polityka pochłaniała go bez reszty, stała się jego żywiołem, a działalność naukowa i dydaktyczna zeszła na plan dalszy. Potwierdzeniem tej drogi życiowej było objęcie stanowiska kierownika politycznego organu narodowców, dziennika „Słowo Polskie”. Jego rolą było pilnowanie, aby linia polityczna pisma była zgodna z linią partii oraz wyciszanie różnego rodzaju konfliktów i ambicji personalnych. Przez cały ten czas Grabski pozostawał w ścisłym kontakcie z Romanem Dmowskim, który mieszkał wówczas w Warszawie. Często jeździł do Kongresówki, żeby uzgadniać z nim metody działania oraz koordynować funkcjonowanie partii na terenie wszystkich zaborów.

Wobec zbliżającego się wybuchu pierwszej wojny światowej coraz silniej odżywały nadzieje na odzyskanie niepodległości. Narodowcy zaczęli tworzyć paramilitarne oddziały bazujące na młodzieżowej organizacji „Sokół”. Nalegał na to bardzo Stanisław Grabski. Miały one stanowić przeciwwagę dla Związku Strzeleckiego formowanego przez Józefa Piłsudskiego. Grabski, w przeciwieństwie do późniejszego Naczelnika Państwa, prezentował opcję współpracy z Rosją. Uważał, że w wojnie zwycięży koalicja państw ententy i na nich trzeba opierać nadzieje na odzyskanie niepodległości. Dlatego gdy wojska carskie w 1914 roku wkroczyły do Lwowa, pozostał w mieście, stając się reprezentantem interesów ludności polskiej wobec nowej władzy. Był w stałym kontakcie z generałem-gubernatorem Galicji i Bukowiny Gieorgijem Bobrińskim. Odbył wówczas także wiele misji polityczno-dyplomatycznych z wysoko postawionymi dowódcami i przedstawicielami dworu cesarskiego, podczas których sondował możliwość utworzenia niezależnego Państwa Polskiego.

Ponieważ uważany był za „moskalofila”, spodziewał się represji i nie mógł pozostać na terenie Galicji po ponownym zajęciu tych terenów przez wojska austriackie i niemieckie. Dlatego postanowił wyjechać wraz z rodziną w głąb Rosji i tam dalej prowadzić działalność polityczną. Klęska wojsk rosyjskich i zajęcie terenów centralnej Polski przez państwa Osi wywołały milionową falę emigracji. Ludzie ci, tzw. bieżeńcy, wraz z zabranym dobytkiem przemieszczali się na wschód w oczekiwaniu na zakończenie działań zbrojnych. Część z nich uciekała powodowana strachem, część została do tego zmuszona przez władze, które stosowały taktykę spalonej ziemi. Liczna grupa takich uchodźców, wśród nich i nasz bohater, znalazła się w Kijowie. Stolica Ukrainy była miejscem bardzo aktywnej działalności polskich organizacji samopomocowych, politycznych oraz wojskowych. Kwitło polskie życie kulturalne i towarzyskie, działały teatry i szpitale oraz szkoły. Rozwiał się też ze zdwojoną siłą polityczny temperament Grabskiego – liczyła się tylko polityka i sprawa polska. Zaangażowany i oddany tej sprawie zamieszkał w Petersburgu, skąd wiele podróżował, prowadząc rozmowy o formie jakiejś autonomii.

Ciosem dla niego była w 1915 roku niespodziewana śmierć żony, która zaraziła się tyfusem w szpitalu, gdzie opiekowała się chorymi i rannymi. Grabski pozostał sam z pięciorgiem niepełnoletnich dzieci, wymagających opieki. Po latach tak pisał o zmarłej żonie:

(…) straciłem przede wszystkim najwierniejszego, dzielnego, gotowego do największych dla dobra sprawy poświęceń towarzysza walk, w których tak często szedłem przeciwko powszechnemu prądowi. A przy tym była ona przedziwnej dobroci. Nie spotkałem drugiego w życiu człowieka, który by tak jak ona umiał odpłacać za złe dobrem .

* * *

koniec darmowego fragmentu
zapraszamy do zakupu pełnej wersji

------------------------------------------------------------------------

S. Grabski, Pamiętniki, t. 1–2, Warszawa 1989.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

Tamże.