Wielka encyklopedia roślin leczniczych. Występowanie, zawartość, działanie i zastosowanie 1726 roślin ebook

O ziołach i leczeniu ziołami

Rośliny otaczają nas przez całe życie. Są wszędzie - i na wsi, i w betonowym mieście, w polu, na łące, w parku czy w lesie. Goszczą też w zdecydowanej większości domów. I chyba dlatego, iż jest ich pełno dookoła spowszedniały nam do tego stopnia, iż na ogół ich nie dostrzegamy.

A przecież bez roślin nie tylko że nie moglibyśmy żyć my, ale nie mogłoby żyć żadne zwierzę mieszkające na tej planecie. To one przecież dostarczają do atmosfery tlenu niezbędnego do oddychania. To one służą nam za pokarm. To one nas odżywiają i one wreszcie dostarczają surowca do produkcji wielu cennych, a niekiedy wręcz niezastąpionych leków. A przecież rośliny mają jeszcze wiele innych zalet.

Ważnym osiągnięciem współczesnej nauki było odkrycie tak zwanego promieniowania biologicznego. Mimo, iż nie wiemy zbyt wiele o tym zjawisku, niemniej dzięki posiadanej już wiedzy i tak sporo możemy zrozumieć. A rozumiemy najważniejsze, to mianowicie, iż wszystkie organizmy żywe na Ziemi, wzajemnie oddziałują na siebie fizycznie, ale również w sposób niejako pozafizyczny.

Rośliny towarzyszą człowiekowi od zarania jego dziejów. To one zawsze stanowiły podstawę naszej diety, w której mięso i jego przetwory odgrywają mniejszą rolę.

Obcując tedy z roślinami od wieków, stopniowo odkrywaliśmy także inne ich zalety i wartości. Nauczyliśmy się je wykorzystywać do sporządzania ubiorów (tkanin, tapy), niektóre z nich stosować jako środki kosmetyczne, innych używać do poprawiania smaku i aromatu niezbyt wykwintnych potraw, czy przy ich pomocy konserwować żywność, garbować skóry, sporządzać farby... Znalazły się wśród nich takowe, którym przypisaliśmy znaczenie magiczne, bądź zarezerwowaliśmy je (jak np. kadzidłowiec - Boswellia carteri) na ofiary składane siłom nadprzyrodzonym.

Właściwości pewnych roślin, lub ich przetworów, dzięki temu, iż nas odurzały i sprowadzały halucynacje, uznaliśmy za wyjątkowo cenne, bo pozwalające choćby na krótko oderwać się od szarzyzny codzienności, zapomnieć o lękach, smutkach, niedolach. Uwierzyliśmy, iż mają moc przenoszenia nas do innego, lepszego świata.

Nie sposób wreszcie pominąć roli, jaką odegrały w zaraniu naszej cywilizacji. Otóż, gdy nauczyliśmy się je uprawiać, stało się możliwe życie osiadłe - powstały miasta, rozwinęły się rzemiosła, rozkwitła nauka i sztuka. Przez neolit, epokę brązu, doszliśmy do epoki żelaza, by wreszcie rozszczepić atom i ruszyć (na razie bardzo małymi kroczkami) na podbój innych światów. I nie jest prawdą, iż zręby kosmodromów zbudowali genialni przedstawiciele nauk ścisłych i technicznych. Zbudował je bowiem kilkanaście tysięcy lat temu, u schyłku średniej epoki kamienia jakiś bezimienny rolnik, który wsiawszy po raz pierwszy ziarna zbóż w spulchnioną ziemię, wytyczył nową ścieżkę naszej cywilizacji.

Nie może się tedy wydać dziwne, iż w trakcie wielopokoleniowych obserwacji, dokonaliśmy również najwartościowszego dla nas odkrycia, tego mianowicie, iż pewne przetwory roślinne przyjęte doustnie lub wykorzystane zewnętrznie potrafią nas uwolnić od wielu chorób i dolegliwości. W miarę upływu czasu coraz bardziej naszym oczom odsłaniały się tajemnice poszczególnych gatunków. Odkrywaliśmy w których i jakie dobroczynne moce są zaklęte, ale również które spośród nich swymi jadami mogą zabijać. Wreszcie, w miarę upływu czasu, nauczyliśmy się korzystać także z owych jadów, które odpowiednio dawkowane okazały się cennymi lekami.

Zaczątki wiedzy medycznej, tajemnicę leczniczych mocy roślin, poznano jeszcze zanim człowiek nauczył się uprawiać rolę, zaś ludzie którzy wiedzę ową posiadali wyróżniali się spośród grup plemiennych, ciesząc się szacunkiem i poważaniem.

Na ogół zresztą łączyli z funkcjami lekarskimi także i funkcje czarowników, szamanów, czy kapłanów i potrzeba było wielu wieków i wielu pokoleń, aby zawód lekarza oddzielić od kapłaństwa.

Doświadczenia tamtej „prymitywnej” (jak to się dziś określa) medycyny były spore. W starożytnym Egipcie i Mezopotamii powstały dwa potężne centra, z osiągnięć których pełnymi garściami czerpali Grecy, a za ich pośrednictwem Rzymianie.

Gdy zaś Imperium Romanum padło pod naporem barbarzyńskich hord, w morzu ciemnoty wiedzę starożytnych pielęgnowali i przechowywali mnisi osiadli w licznych klasztorach rozsianych po całym kontynencie europejskim (a także w Azji i Afryce Północnej), a łącząc je z miejscowymi tradycjami zielarskimi służyli chorym jak umieli najlepiej.

Na wschodzie tajniki ziół poznali doskonale Chińczycy, Tybetańczycy, Hindusi, Wietnamczycy, Laotańczycy, Koreańczycy... Tam zresztą po dziś dzień wiedzę starożytnych wykorzystuje współczesna medycyna (którą się określa mianami: „naukowej”, albo „oficjalnej”).

Dziś w kręgu cywilizacji euro - amerykańskiej rozpoczął się renesans ziołolecznictwa. Przybywa leków ziołowych (niektórych wprost nie da się zastąpić preparatami chemicznymi), rośnie zaufanie do nich, a co najważniejsze i co najbardziej cieszy, coraz więcej lekarzy poważnie interesuje się fitoterapią, upatrując w niej nie konkurentkę, lecz sojuszniczkę chemioterapii.

Rośnie również zainteresowanie ziołami i zielarstwem szerokich rzesz społeczeństwa. I tu właśnie mogą się jawić pewne - niekiedy poważne - niebezpieczeństwa. Wielu z nas bowiem mając na temat leków roślinnych absolutnie błędne mniemanie, uważa iż każdy bez wyjątku zupełnie bezpiecznie może się nimi kurować na własną rękę.

Otóż nic bardziej fałszywego od takowego poglądu! Przede wszystkim istnieje, i to całkiem sporo, ziół silnie działających, czy zgoła trujących.

W tym właśnie miejscu chciałbym zaznaczyć, iż fakt omawiania przeze mnie właściwości leczniczych, opisywanych w dalszej części książki roślin nie oznacza, iż namawiam czytelników do tego, by zawsze leczyli się sami i to wyłącznie preparatami roślinnymi.

Owszem, zachęcam do korzystania z nich w większym zakresie niż jest to na ogół praktykowane, ale na własną rękę jedynie w niezbyt poważnych dolegliwościach. Gdy zaś choroba manifestuje się gwałtownymi objawami, bądź zalicza się ją w poczet poważnych, wówczas pomocniczo możemy stosować zioła, wyłącznie za wiedzą i pod kontrolą lekarza.

Kurowanie się bez jego wiedzy, nawet zdało by się „niewinnymi ziółkami”, nie zawsze musi przynosić oczekiwany efekt poprawy zdrowia. Czasem zaś może poskutkować wręcz odwrotnie - miast leczyć, będzie szkodziło.

Sami nie jesteśmy przecież w stanie prawidłowo rozpoznać choroby, a zatem nie możemy dobrać odpowiedniego leku. A jeśli nawet to się nam uda, trudno znów będzie określić dawkowanie. Prócz tego wszystkiego w konkretnych przypadkach, mogą istnieć przeciwwskazania co do konkretnych leków.

Decydując się zatem na kurację ziołową, musimy o tym co powiedziałem wyżej pamiętać.

Używając terminu „zioła”, mam na myśli nie rośliny zielne, jednoroczne, dwuletnie czy byliny, lecz zebrane, ususzone, czy w inny sposób przygotowane do użycia części (korzenie, kłącza, pędy - noszące po ususzeniu nazwę „ziele”, liście, kwiaty, drewno, korę, znamiona, owoce, szypułki, nasiona, zarodniki, bulwy, cebule...) roślin zielarskich, w tym również drzew, krzewów czy pnączy.

W ziołach znajdują się substancje biologicznie czynne, dzięki którym można korzystnie wpływać na organizm, przywracając rozstrojone przez chorobę jego prawidłowe funkcjonowanie.

Ponieważ nie miałem ambicji napisania podręcznika ziołolecznictwa ograniczę się tutaj jedynie do wymienienia większości nazw związków farmakologicznie czynnych . Kto zaś bardzo ciekaw i chciałby się dowiedzieć o nich dużo, dużo więcej, bardzo dokładnie poznać działanie i budowę chemiczną, może przecież sięgnąć do jakże obfitej literatury fachowej.

A zatem w ziołach występują między innymi: alkaloidy, glikozydy, saponiny, gorycze, garbniki, substancje aromatyczne, olejki eteryczne, terpeny, oleje, glukokininy (substancje zbliżone budową do insuliny), śluzy, fitohormony (hormony roślinne), sole mineralne, witaminy...

Jak z powyższej - niekompletnej przecież - listy wynika, każda roślina to przebogate laboratorium chemiczne, które, gdy umiemy z niego skorzystać, może być na nasze usługi. A umieć korzystać, to znaczy umieć przygotować lek.

Postaci leków ziołowych

Napar to postać stosowana najczęściej i najłatwiejsza do przygotowania w warunkach domowych. Sporządza się go w ten sposób, iż określoną ilość ziół zalewamy wrzącą wodą, przykrywamy i czekamy przez około 15-20 minut, aż naciągną, później zaś przecedzamy i możemy używać.

Odwar powstaje w wyniku gotowania ziół pod przykryciem w czasie od 2 do 4 minut od zawrzenia; w wyniku gotowania przedostają się z surowca zielarskiego te substancje, które na skutek parzenia przedostać by się nie mogły.

Wywar tym tylko się różni od odwaru, iż od momentu zawrzenia, do końca przygotowania go, musi minąć od 5 do 10 (rzadko dłużej) minut.

Macerat to również rodzaj wodnego wyciągu, tyle, że przygotowany zgoła inaczej; nie gotuje się ziół, a zalewa je chłodną (o temperaturze pokojowej) przegotowaną wodą i pozostawia na okres od 6 do 12 godzin, później przecedza i zużytkowuje.

Nalewka to wyciąg alkoholowy, a powstaje w wyniku zalania ziół spirytusem, wódką, a czasem też (bardzo rzadko) wytrawnym winem gronowym; nalewkę przygotowuje się w szczelnie zamkniętym naczyniu przez określony czas, podczas którego substancje aktywne przechodzą do alkoholu.

Syrop można przygotowywać na trzy sposoby: w wyniku odparowania bardzo mocno osłodzonego wywaru; przez gotowanie świeżych i silnie rozdrobnionych części roślin leczniczych w syropie złożonym z wody i cukru (musi ich być wagowo 1:1); bądź wreszcie w wyniku zasypania cukrem krystalicznym świeżego surowca zielarskiego (dokładnie tak samo, jak czyni się to z owocami) i po „puszczeniu” soku, zlaniu go do oddzielnych naczyń (sok powstaje przez wyciśnięcie go ze świeżego surowca zielarskiego, którym mogą być nie tylko bogate w wodę owoce, ale również i inne części roślin).

Oprócz wymienionych postaci leków ziołowych, są również i inne, które tylko wymienię, z tej racji, iż w warunkach domowych przygotowuje się je niezmiernie rzadko, albo prawie wcale. Są nimi: proszki, powidła, plastry, maści, mazidła i inne.

Wreszcie na koniec kilka uwag na temat przeprowadzania samej kuracji ziołowej:

zioła używane

do

przyrządzania lekarstw muszą być dobrze znane, musi się mieć absolutną pewność, że mamy to zioło, którym zamierzamy się leczyć,

zioła

zawsze

muszą być świeże (za takie na ogół uważa się te, które od chwili zbioru i ususzenia nie były przechowywane dłużej niż jeden rok, od owej reguły są nieliczne wyjątki, nad którymi nie ma potrzeby dłużej się rozwodzić),

zioła muszą być

pozbawione

zanieczyszczeń, wszelkich obcych domieszek, posiadać swoistą barwę i zapach, nie mogą być spleśniałe,

napary, maceraty

zachowują swą wartość przez 8 do 10 godzin od chwili przyrządzenia,

wywary

i odwary zaś około doby,

przeprowadzając kurację ziołową

musimy

bezwzględnie ściśle przestrzegać zalecanego dawkowania,

leczenie

określonym ziołem, czy też określoną mieszanką ziołową nie może trwać dłużej niż trzy miesiące, ponieważ po upływie tego okresu organizm na ogół przyzwyczaja się do leku, a zatem ów ostatni przestaje wywierać oczekiwany skutek,

najlepiej

po około 2-tygodniowej kuracji ziołowej zrobić 4-5-dniową przerwę, aby organizm nieco „odzwyczaić” od leku, a później - jeśli nadal będzie zachodzić taka potrzeba - kontynuować kurację,

naparów, odwarów, maceratów

i

nalewek nie powinno się słodzić, można odstąpić od tej zasady w przypadku podawania specyfiku dzieciom, ale również korzystniej będzie użyć miodu pszczelego zamiast cukru,

napary, odwary

i wywary zawsze należy pić ciepłe, pić je wolno, małymi łykami.

Zastosowanie przypraw roślinnych

Od najpradawniejszych czasów człowiek spożywał nie tylko mięso i ryby, nie tylko ślimaki, małże, kraby, robaki i wszystko to co biega, fruwa, pełza, ale także korzenie bulwy i korzenie roślin, ich owoce, a można domniemywać, że także liście i pędy niektórych gatunków.

Czy były to już przyprawy w dzisiejszym słowa znaczeniu? Nie, na pewno nie. Ale sam fakt spożywania roślin w czasach w czasach sprzed neolitu, czyli z okresu kiedy rolnictwo dopiero miało powstać, a ludzie począć prowadzić osiadły tryb życia dał początek wiedzy na ich temat.

Bo nie istotne jest to, jaki „chwast” można zjeść, czy jaki owoc, bulwę, korzeń, lecz również posiadać o nich wiedzę: jak smakują, jak pachną i - co bezwzględnie najistotniejsze - czy nie szkodzą.

Na zdobycie takiej wiedzy ludzkość miała tysiące i tysiące lat. I zdobyła ją. Dziś uznano iż zastosowanie przyprawowe posiada parę setek roślin i grzybów.

Ale żeby umieć wykorzystać je w kuchni, najpierw naprawdę musi się wiedzieć wszystko o danej roślinie, czy grzybie, jak oddziałuje na nasze organizmy, jaki ma aromat i smak, a dobrze też wiedzieć jakie substancje biologicznie aktywne zawarte są w konkretnym gatunku.

Niezwykle istotne jest to, w jaki sposób i w jakich ilościach dodawać do przygotowanych potraw roślin przyprawowych, bądź grzybów.

Przyprawy poprawiają smak, aromat, ale także - przynajmniej część z nich - pomaga naszemu zdrowiu.

Przykre, że w Polsce używa się bardzo mało przypraw roślinnych. Istnieje jakby rodzaj kanonu, który ktoś, kiedyś wymyślił, i którego kurczowo się trzymamy. Myślę że w każdej kuchni mamy pieprz czarny, listek laurowy, angielskie ziele (czyli korzennik lekarski, albo jeszcze inaczej pimentę), cebulę, czosnek (nie zawsze), pietruszkę, marchew i niekiedy seler. Jakoś nic więcej nie przychodzi mi do głowy. No, może jeszcze majeranek, cynamon, czy imbir.

Ostatnimi czasy pod względem stosowania przypraw roślinnych, i tych pochodzących z grzybów, jest jakby nieco lepiej. Wynika to z faktu, iż coraz łatwiej kupić gotowe, paczkowane - i na dodatek z opisem co i do czego dosypać - przyprawy.

Ale to nie tak. To my sami powinniśmy umieć korzystać z roślin i grzybów (jako przypraw), kierując się naszym smakiem i węchem. To co jest dobre dla jednego, może być wstrętne dla drugiego, zatem zachęcam po poznawania roślin przyprawowych, tworzenia mieszanek z nich niejako na własną rękę, a zapewniam, że da nam to dużo satysfakcji. Mało tego, jeśli będziemy systematycznie używać przypraw roślinnych i grzybowych, z czasem zmieni się nam smak, tak że nie będziemy mogli niczego spożywać, wpierw go nie przyprawiwszy; potrawy nie przyprawione staną się dla nas mdłe i nieapetyczne. I jeszcze jedna korzyść, na pewno - jeśli tylko systematycznie będziemy używać przypraw - poprawi się stan naszego zdrowia, a wraz z nim zapewne też i samopoczucia.

Pamiętajmy tylko jednym, że nie powinno się dodawać przypraw w nadmiarze, bo po prostu psuje to ich smak, zamiast go poprawiać.

Pamiętajmy jeszcze o jednym, że tzw. włoszczyznę należy dodawać drobno posiekaną (ale niekoniecznie, jeśli chcemy usunąć ją z garnka tuż przed jedzeniem) kilka minut przed końcem gotowania.

Aby przyprawy roślinne i grzybowe zachowały wartość, nie traciły smaku i aromatu, powinno się je przechowywać w szczelnie zamkniętych pojemnikach - ceramicznych lub szklanych. Nie wolno ich trzymać nad kuchnią, bo chociaż jest to dla nas wygodne - ot, wystarczy sięgnąć ręką, nagrzewają się, co im (i nam też oczywiście) nie wychodzi na zdrowie. A zatem trzymajmy je z dala od kuchni, w miejscu suchym. Jeśli dodajemy kilka przypraw do tej samej potrawy, powinniśmy to czynić jednocześnie (z wyjątkiem świeżo zerwanych, zielonych, te traktujemy jak wspomnianą wcześniej włoszczyznę).

Absolutnie zabronione jest bezpośrednie wsypywanie przypraw z pojemników do garnków z gotującymi się potrawami, bo przyprawy przy okazji łatwo zawilgocić, a tym samym narazić je na spleśnienie i utracić.

Niektóre z roślin przyprawowych można uprawiać w mieszkaniach, ale to już inny temat, nie mieszczący się w ramach tej książki, więc go pominę

Zastosowanie dietetyczne roślin

Na ten temat napiszę najmniej. Wspomnę tylko, że jest to grupa roślin i grzybów, które wcale lub prawie wcale ni posiadają właściwości stricte leczniczych, chociaż można w pewnym sensie i za takie je uważać, bo choć spożywamy je bynajmniej nie z myślą o leczeniu się nimi, lub poprawieniu smaku i zapachu przyrządzanych potraw, a wyłącznie po to by zaspokoić głód, to i tak oddziaływają na nasze organizmy, nie dostarczając nadmiaru kalorii, jedynie wypełniając żołądek, czasem pozytywnie wpływając na śluzówkę żołądka, czy odtruwając nas, chociaż nie tak szybko i gwałtownie jak niektóre specyfiki roślinne, czy leki chemiczne.

Ma to pozytywne znaczenie o tyle, iż nie pozwala nam się „utuczyć”, a za to wyrugować z organizmów nadmiar szkodliwego tłuszczu, czuć się lżej i ogólnie lepiej.

I to jest niezwykle istotne.

Tak doszliśmy do końca ogólnych uwag na temat roślin w ogóle, roślin leczniczych, dietetycznych i przyprawowych w szczególności, ich znaczenia i sposobów wykorzystywania, o ile zajdzie taka potrzeba, lub będziemy mieli dostęp do konkretnych gatunków, jakie zostały opisane na kartach tej książki.

Na zakończenie pozwolę sobie zacytować dawnego autora, i niech jego słowa staną się niejako mottem tego leksykonu:

„Tak iuż oddaleni iesteśmy w sile naszey fizyczney, od mocy przodków naszych, umieiących znosić bez szkody zmiany powietrza i karmić się nayprostszymi pokarmami, że co przed 50 laty w kraiu polskim wkładał na siebie, lub do żołądka człowiek dostatni, pan włości, to dziś stało się nieodbitą potrzebą ludu ubogiego, którego za to umysłowe wykształcenie w porównaniu z pierwszemi, wiele wyżey cenione bydź może. Nieznacznym ciągiem przemian (...) przerobiliśmy się na istoty wyższe (...); lecz natury rzeczy nas otaczaiących przerobić nie mogąc, nie zdołaiąc (...) znieść na osłabione nasze i łatwiey przeto razić mogące ciało; namnożyliśmy rodzaiem życia rozliczne choroby, na które w rozumie naszym środków zaradczych szukać musiemy. Ten to dziś rozum dyktuie prawa postępowania, w celu utrzymania życia (...) słabey fizycznie istocie, ludziom (...) podlegaiącym co moment licznym cierpieniom; i wskazuie im drogę, którą postępuiąc, z temi cierpieniami minąć się nie mogą (...) był czas, kiedy w ludziach była chęć zabezpieczenia się przeciw chorobom (...) i leczono się wprzód, nim choroba ziawiska swe w ciele widoczne okazywać zaczęła. (...) Osłabieni więc, brali wzmacniaiące lekarstwa, pili dekokta z ziół, kąpali się [w ziołach], i podobne inne sztuki lekarskiey przepisami wskazane, dopełniali zlecenia (...) A że człowiek w czynnościach swoich umie zastosować się do wyobrażeń, iakie pracuiącym bez przerwy umysłem, potworzyć może; łatwo w działaniu tak ważnem, iakie miał dla zachowania swego zdrowia, poszedł za myślą natury...” (O KURACYI WIOSENNEY. PRZEZ DRA IGNACEGO LEBLA, W WARSZAWIE W DRUKARNI ŁATKIEWICZA, PRZY ULICY SENATORSKIEY N. 467., 1830 [roku], s. 11-15

I tak doszliśmy do końca ogólnych uwag na temat roślin w ogóle, roślin leczniczych w szczególności, ich znaczenia i sposobów wykorzystywania.

Teraz pora zaznajomić się z poszczególnymi gatunkami:

Uwaga! Porady zamieszczone w tej książce nie mają na celu zastąpienia medycznych porad lekarza. Skonsultuj się więc z nim, zanim zastosujesz propozycje tu przedstawione.

Ani autor, ani wydawca nie ponoszą odpowiedzialności za szkody, straty lub choroby spowodowane leczeniem się na własną rękę.

A

Abies - Jodła

Pinaceae

Abies sibirica- Jodła syberyjska to okazałe, piękne, nadzwyczaj dekoracyjne drzewo iglaste. Igły ma zimozielone, płaskie, szyszki wzniesione. Owocem jest oskrzydlone nasionko.

Występowanie: Syberia, rosyjski Daleki Wschód, północne Chiny.

Surowiec: niedojrzałe szyszki, dojrzałe nasiona, żywica.

Zawartość: terpentyna (mieszanina oleju tłustego, olejku lotnego i żywicy), olejki eteryczne - pinen i limonen..

Działanie i zastosowanie: Jodła syberyjska to bardzo bliski krewniak naszej jodły pospolitej i wykazuje podobne do niej działanie lecznicze. To ostatnie posiada terpentyna oraz olejek pozyskiwany z młodych, niedojrzałych szyszek. Szyszki należy zbierać w czerwcu i po dokładnym posiekaniu przedestylować z parą wodną. W ten sposób uzyska się olejek terpentynowy (można go też wytłaczać z dojrzałych nasion na zimno). Nie oczyszczony ma kolor żółtawy, oczyszczony jest biały. Smak ma łagodny, korzenny i nie palący. Schnie bardzo wolno, paląc się wydziela swoisty aromat i dużo sadzy. Olejek ów służy do leczenia licznych dolegliwości.

Ważniejszymi substancjami występującymi w szyszkach, żywicy, igłach i młodych gałązkach jodły są olejki eteryczne - pinen i limonen. Olejki owe przejawiają działanie toksyczne, drażnią i uszkadzają błonę śluzową przewodu pokarmowego, zażyte doustnie (w większej ilości) powodują ostre zapalenie żołądka i jelit, a także uszkadzają nerki (i to w poważnym stopniu). W związku z tym kurację należy przeprowadzać nadzwyczaj ostrożnie.

A oto niektóre zalecenia medycyny Dalekiego Wschodu, tyczące się stosowania owego olejku w rozmaitych dolegliwościach.

W przypadku anginy wskazane jest owiniętą na patyczku watką nasączoną olejkiem pędzlować migdałki podniebienne. Zabieg winien być wykonywany 4-5 razy na dobę przez 2-3 dni.

Przy grypie należy co 5-6 godzin mocno wcierać olejek w gardło i stopy.

Jeśli cierpimy na astmę bądź na zapalenie górnych dróg oddechowych, korzystne będzie łączyć nacieranie olejkiem gardła i piersi z inhalacją. Należy wlać 2-3 krople olejku na wrzątek i wdychać jego opary. Skoro wywietrzeje, znów wlać 2-3 krople i zabieg powtórzyć. Inhalacja nie powinna trwać dłużej niż 5 minut.

Olejek jest również niezłym środkiem przeciwkaszlowym. Zażywa się go w ten sposób, iż przed snem wkraplamy sobie do ust. 3 krople i staramy się ich nie połykać, a rozprowadzić we wnętrzu jamy ustnej.

W bólach reumatycznych i nerwobólach stosuje się nacieranie obolałych miejsc wieczorem, po gorącej kąpieli, tuż przed snem.

Olejek z jodły syberyjskiej można także stosować pomocniczo w leczeniu obniżenia popędu seksualnego (u obu płci), w impotencji wtórnej u mężczyzn i oziębłości płciowej u kobiet. Olejek wciera się energicznie w okolice krocza, bacząc by nie dostał się bezpośrednio na narządy płciowe.

Olejek z jodły syberyjskiej to także doskonały środek stosowany w leczeniu egzemy. Bierzemy 30-40% olejku i 60-70% stopionego tłuszczu gęsiego, borsuczego, psiego, lub - ostatecznie - wieprzowego. Dokładnie mieszamy ze sobą obydwa składniki i smarujemy tym mazidłem chore miejsca 1-2 razy na dobę. Leczenie winno trwać 8-12 dni, w wyjątkowo ciężkich przypadkach nawet miesiąc.

Wrzody leczymy podobnym mazidłem, z tym iż olejek jodłowy mieszamy z tłuszczem zwierzęcym w stosunku 1:1. W mazidle tym maczamy gazik, przykładamy na chore miejsce i przymocowujemy tak, aby nie odpadł. Opatrunek zmienia się co 24 godziny. Pełna kuracja wynosi około 25 dni.

Trudno gojące się i ropiejące rany smarować można czystym olejkiem, ma on bowiem nie tylko działanie gojące, ale także silnie bakteriobójcze i przeciwgnilne.

W przypadku wystąpienia czyraków mieszamy 70% olejku jodłowego z 30% oliwy z oliwek lub - ostatecznie - jakiegokolwiek innego jadalnego oleju roślinnego..

Maczamy w tym gazik i przykładamy na chore miejsca. Kompres taki należy przykryć suchym płatem bawełny i przymocować do skóry przylepcem. Kompres zmienia się 2-3 razy w ciągu doby. Kuracja winna dać wynik już po 2-3 dniach.

Inne gatunki:

Abies alba -Jodła pospolita to piękne drzewo osiągające do 40 metrów. Jest to drzewo iglaste o ciemnozielonych igłach z dwoma białymi paskami w spodniej części każdej z nich. Szyszki ma podługowate, stojące, rozsypujące się gdy całkowicie dojrzeją, a ukryte między ich łuskami oskrzydlone nasionka wypadną.

Występowanie: Europa Środkowa, częściowo Południowa i Zachodnia.

Surowiec: igły, żywica, młode szyszki.

Zawartość: terpentyna (mieszanina oleju tłustego, olejku lotnego i żywicy), olejki eteryczne - pinen i limonen..

Działanie i zastosowanie: moczopędne, wykrztuśne. Igły i żywicę stosuje się w leczeniu kaszlu z przeziębienia. Zewnętrznie maści i balsamy, bądź kąpiele w wywarze z igieł zalecane są do leczenia reumatyzmu, nerwo- i mięśniobóli.

Abies balsamea -Jodła balsamiczna to piękne drzewo iglaste, które osiąga wysokość do 20 metrów. Gałązki pokryte są płaskimi igłami nierównomiernie ułożonymi w dwu rzędach. Owocem jest cylindryczna rozpadająca się szyszka, we wnętrzu której znajdują się oskrzydlone nasiona.

Występowanie: Kanada i północno-wschodnie rejony Stanów Zjednoczonych.

Surowiec: żywica, igły, młode szyszki.

Zawartość: olejki eteryczne, balsam.

Działanie i zastosowanie: Głównym składnikiem leczniczym jest żywica (z której produkuje się tzw. balsam kanadyjski) oraz olejki eteryczne. Igły, korę, żywicę stosuje się wewnętrznie w przeziębieniu, uporczywych biegunkach, w leczeniu hemoroidów, zapaleniu górnych dróg oddechowych i pomocniczo syfilisu (kiły).

Kąpiele w wywarze ze świeżych igieł zalecane są (jako rozgrzewające, pobudzające i wzmacniające) osobom wyczerpanym fizycznie i psychicznie.

W tym celu bierzemy dwie garście igieł (albo drobniutko posiekanych młodych gałązek) i gotujemy je przez 5 minut od zawrzenia w 4-5 litrach wody, potem płyn odcedzamy i dolewamy do kąpieli.

Abies excelsa - działanie i zastosowanie zbliżone do jodły pospolitej.

Abies lasiocarpa - działanie i zastosowanie zbliżone do jodły pospolitej.

Abutilon - Zaślaz

Malvaceae

Abutilon theophrasti, syn.: Abutilon avicennae - Zaślaz pospolity zwany też zaślazem włóknistym to okazała, mogąca dorastać do 150 cm wysokości, roślina roczna. Pędy tworzy proste, wzniesione. Liście ma okrągławosercowate z zaostrzonymi końcami. Dekoracyjne żółte kwiaty osadzone są w kątach liści w wierzchołkowej części pędu. Po przekwitnięciu wiążą się one w owoce typu rozłupni.

Występowanie: od Europy Południowej na zachodzie, po Tybet na wschodzie.

Surowiec: korzeń.

Zawartość: nieustalona - nieco śluzu, garbniki

Działanie i zastosowanie: Wywar z korzenia stosowany jest przez medycynę ludową chińską jako środek wzmacniający, napotny, przeciwbiegunkowy i przeciwkaszlowy (wg.: P. Czikow, J. Łaptiew, Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, Warszawa 1987, s. 367)

Acacia -Akacja

Mimosaceae

Acacia farnesiana, syn: Mimosa farnesiana- Akacja Farnesa to okazały krzew, mogący osiągać wysokość 4-6 metrów. Liście ma podwójnie pierzaste, zbudowane z małych listków. Kwiaty ma żółte, o zapachu przypominającym woń fiołków. Owocem jest strąk.

Występowanie: południowe krańce kontynentu północnoamerykańskiego, Ameryka Środkowa i Południowa, a także wyspy Indii Zachodnich.

Surowiec: kora, kwiaty, strąki.

Zawartość: Kwiaty zawierają olejek eteryczny, który wykorzystuje się do produkcji kosmetyków, oraz jako dodatek do kąpieli w leczeniu zbyt suchej i spierzchłej skóry. Z kory i strąków można wyodrębnić garbniki.

Działanie i zastosowanie: Kora akacji ma działanie przeciwzapalne i ściągające, w związku z czym odwarów z niej używa się zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. używa się jej w leczeniu biegunek, oraz pomocniczo nieżytów żołądka i jelit, oraz chorób skóry, stanów zapalnych gardła, jamy ustnej i dziąseł, leczenia nadmiernej potliwości stóp, do nasiadówek przy wypadających żylakach odbytu, do przemywania oparzeń, oraz do kąpieli w przypadkach rozmaitych schorzeń skórnych - krost, wyprysków, egzem, grzybicy. Pomocniczo natomiast w leczeniu: reumatyzmu oraz wyczerpania fizycznego i psychicznego.

Inne gatunki:

Acacia arabica, syn.: Mimosa arabica -Akacja arabska- działanie i zastosowanie zbliżone do akacji senegalskiej.

Acacia catechu, syn.: Mimosa catechu -Akacja katechu to drzewo osiągające wysokość 25 metrów. Liście ma podwójnie pierzaste, zbudowane z małych listków, długie na 7-15 cm. Kwitnie na bladożółto. Owocem jest strąk.

Występowanie: Indie, Cejlon (Sri Lanka), Birma, rzadziej - Afryka.

Surowiec: kora i liście

Zawartość: garbniki.

Działanie i zastosowanie: wewnętrznie m.in. w czerwonce, ciężkich biegunkach i przewlekłym katarze. Zewnętrznie natomiast w stanach zapalnych jamy ustnej i dziąseł, do nasiadówek przy żylakach odbytu, chorób skóry - egzem i grzybic. Medycyna ludowa w Indiach zaleca płukanie jamy ustnej odwarem z kory lub liści w przypadku bólu zębów.

Acacia constricta - działanie i zastosowanie zbliżone do akacji Farnesa.

Acacia greggii - działanie i zastosowanie zbliżone do akacji Farnesa.

Acacia senegal -Akacja senegalska to niezbyt duże afrykańskie drzewo, osiągające wysokość maksymalnie do 5 metrów. Posiada bardzo charakterystyczną, o parasolowatym kształcie, koronę. Jej podwójnie pierzaste liście zbudowane z niewielkich listków, podobne są do liści innych akacji. Kwitnie na biało, drobne kwiatki skupione są w podługowate kwiatostany. Po przekwitnięciu wiążą się z nich owoce - strąki.

Występowanie: Afryka (Sudan, Senegal, Somali, Tanganika), Półwysep Arabski.

Surowiec: gdy natnie się korę pni i konarów, wycieka z nich sok, z którego produkuje się gumę arabską będącą surowcem leczniczym.

Działanie i zastosowanie: guma arabska posiada działanie osłaniające i przeciwzapalne. Można jej używać podobnie jak „gumy” pozyskiwanej ze śliw, moreli, brzoskwiń, wiśni, czy czereśni, bądź jako dodatku do emulsji i zawiesin produkowanych przez przemysł farmaceutyczny. Gumę arabską można pomocniczo stosować w leczeniu biegunki i czerwonki. Zewnętrznie zaś przede wszystkim w leczeniu owrzodzeń i jako środka przeciwzapalnego w leczeniu stanów zapalnych skóry.

Acer - Klon

Aceraceae

Acer platanoides - Klon zwyczajny to okazałe, dorastające do 30 metrów wysokości, piękne drzewo. Koronę ma rozłożystą, liście zatokowo klapowane, kwiaty zaś drobne, niepozorne, zebrane w baldachowate kwiatostany, po przekwitnięciu wiążące się w owoce będące oskrzydlonymi orzechami.

Występowanie: pospolicie na terenie całego kraju, również chętnie - ze względu na poważne walory dekoracyjne - sadzony w parkach, na skwerach, wzdłuż ulic.

Surowiec: sok (oskoła)

Zawartość: cukry, kwasy organiczne, sole mineralne.

Działanie i zastosowanie: Niewielkie działanie lecznicze przejawia sok (oskoła) pozyskiwany wczesną wiosną z pni i konarów. Ma działanie ogólnie wzmacniające, odtruwające organizm z toksyn rozmaitego pochodzenia i poprawiający przemianę materii. Picie oskoły zalecane jest dla osób wycieńczonych, w podeszłym wieku, rekonwalescentów po przebytych ciężkich chorobach, ale również - pomocniczo - dla lekomanów i narkomanów, którzy są w trakcie leczenia.

Co mówią stare księgi?

„Na wiosnę klon pełen jest soku zawierającego więcej słodyczy (...) Sok otrzymuje się sposobem podanym pod artykułem „Brzoza”, wcześniej jednakże, a mianowicie: natychmiast po zwolnieniu wiosennych mrozów może być toczonym. Sok klonowy tyle ma w sobie słodyczy, iż 24 z garncy po 10-godzinnym warzeniu otrzymuje się 1 garniec syropu nie ustępującemu bynajmniej w dobroci i słodyczy najlepszemu syropowi z trzciny cukrowej. Przez dalsze powolne warzenie, a później krystalizację otrzymuje się nawet cukier bardzo przyjemnego smaku. Pozostały od krystalizacji wyborny pierwszej dobroci syrop, może w rozmaitem użyciu gospodarskim zastąpić cukier trzcinowy (oczywiście także buraczany - A.J.S.). Podług doświadczeń, 100 drzew klonowych daje 120 funtów krystalizowanego cukru, oprócz znacznej ilości syropu pozostałego od krystalizacji (...) Sok klonowy wytoczony, gdy się chowa w temperaturze wyższej nad +5°C, w kilka dni zaczyna przechodzić fermentację winną, a potem octową; dlatego nie należy długo odkładać warzenia zebranego soku, a gdy się go zebrało garncy kilkadziesiąt, do warzenia przystąpić. Warzenie odbywa się na wolnym ogniu przy ciągłem mieszaniu łopatką drewnianą, aby się sok nie przypalił i zbieraniu szumowin; a gdy się uwarzy do gęstości syropu zlewa się do naczyń płytkich i stawia w miejscu chłodnym w spokojności, przez to gęstnieje, a po kilkunastu dniach osadza przezroczyste kryształki cukru.

Pospólstwo zbiera obficie sok klonowy, i za pomocą rojenia przygotowuje sobie na lato trwały bardzo przyjemny, słodko-kwaskowaty chłodzący napój. W Anglii leją go zamiast wody do słodu, gdy piwo robią (...); dobry też daje ocet.” (Gerald-Wyżycki J.: Zielnik Ekonomiczno-Techniczny czyli Opisanie Drzew, Krzewów i Roślin dziko rosnących w Kraju, jako też przyswojonych, z pokazaniem użytku ich w Ekonomice, Rękodziełach, Fabrykach i Medycynie domowej, z wyszczególnieniem jadowitych i szkodliwych oraz mogących służyć ku ozdobie ogrodów i mieszkań wiejskich, Wilno 1845, t. I, s. 34-35).

Inne gatunki:

Acer campestre- Klon polny, zwany też krzewiastym - Gerald-Wyżycki tak pisze na jego temat: „Na wiosnę podobnie innym gatunkom klon [polny] wydaje sok słodki, lubo mniej obficie i podlejszych nieco własności.” (dz. cyt., t. I, s. 37)

Acer saccharum- Klon cukrowy - to jedyny gatunek, z którego w Ameryce Północnej pozyskuje się sok, z którego produkuje się cukier i syrop klonowy jest to najwydajniejszy gatunek. Działanie i zastosowanie oskoły takie samo jak w przypadku innych klonów.

Achillea - Krwawnik

Compositae (Astraceae)

Achillea millefolium -Krwawnik pospolity tworzy proste i sztywne łodygi mogące osiągać wysokość 30-90 cm. Porastają je małe, z kształtu lancetowate, potrójnie pierzastosieczne listki. Wierzchołki pędów wieńczą białe (czasem bladoróżowe) liczne drobne kwiatuszki zebrane w dość dekoracyjne baldachowate kwiatostany.

Występowanie: nasza pospolita krajowa bylina. Najłatwiej można ją spotkać na nieużytkach, skrajach lasów, miedzach, a także na zaniedbanych trawnikach w największych nawet miastach.

Surowiec: kwiaty i ziele.

Zawartość: m.in.olejek eteryczny o słabym, swoistym („korzennym”) zapachu, gorycz achilleina, kwasy: mrówkowy, octowy, izowalerianowy, prócz tego furanokumaryna, flawonoidy, cholina, garbniki, witamina K i sole mineralne (najwięcej magnezu).

Działanie i zastosowanie: Postacią leku jest odwar z kwiatów bądź ziela (1 łyżkę stołową rozdrobnionego suszu zalać 1 szklanką wody i gotować pod przykryciem przez 3-5 minut, następnie przecedzić i w razie konieczności pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki).

Odwar ów zwiększa wydzielanie żółci i soków trawiennych, jednocześnie pobudzając organizm do obfitszego wydzielania moczu. Dalej - działa przeciwkrwotocznie, słabo przeciwbólowo i rozkurczowo w obrębie przewodu pokarmowego. Ma działanie bakteriostatyczne i przeciwzapalne oraz pozytywnie wpływa na proces trawienia, ułatwiając organizmowi przyswajanie składników odżywczych z pokarmu, nieznacznie obniża ciśnienie krwi, działa napotnie i przeciwgorączkowo.

Odwar ów bywa stosowany w schorzeniach jelit i żołądka, którym towarzyszą drobne krwawienia ze śluzówki oraz w przypadku skurczów jelit, dróg moczowych i dróg żółciowych, grypie, anginie, przeziębieniu.

Jest również pomocny w niestrawności, wzdęciach i nudnościach.

Herbatka z samych kwiatów ma działanie porównywalne z działaniem rumianku.

Ale wróćmy do omawiania działania i zastosowania odwaru z ziela. Jest to doskonały środek korzystnie wpływający na przemianę materii i poprawiający apetyt. Ale nie tylko wewnętrznie lecz również zewnętrznie można go stosować. Nadaje się do przemywania trudno gojących i zainfekowanych zranień, krost i wyprysków, a także do płukania jamy ustnej, gardła i dziąseł w ich stanach zapalnych. Wreszcie - do irygacji pochwy w przypadku zapalenia, upławów i krwawień.

Medycyna ludowa ma dla krwawnika o wiele szersze zastosowanie. Używa go bowiem w przeziębieniu, kamicy nerkowej, żylakach odbytu, gruźlicy płuc, nadciśnieniu tętniczym i kamicy moczowej.

Co mówią stare księgi?

„Ziele to ma smak lekko ściągający i korzenno gorzkawy, w czem celują kwiaty. Tamuje krwi płynienia i plucia, (...) zatrzymuje hemoroidy zbyt płynące, (...) znosi uparte i długie reumatyzmy, pijąc kwiaty tej rośliny zamiast herbaty. (...) Spazmy w hipochondrii dziwnie uśmierza, (...) a świeże (ziele) roztarte lub z masłem smażone, rany zagaja, (...) biegunki z bólami mocnemi wstrzymuje, (...) tamuje krwi płynienie chroniczne, czyli długie. (...)

Użycie kwiatu krwawnika na herbatę jest takowe: Na szczyptę jedną dobrą lub też dwie, nalać wrzącej wody pół kwarty, przykrywszy dobrze naczynie aż do zupełnego ostygnięcia, po czym pić po pół mniejszej szklaneczki.” (J. Dziarkowski, dz. cyt., s. 100-102)

Inne gatunki:

Achillea lanulosa - działanie i zastosowanie zbliżone do krwawnika pospolitego.

Achillea ptarmica -Krwawnik kichawiec to pospolita bylina. Łodygi ma proste, wzniesione, rozgałęziające się. Liście natomiast lancetowate o piłkowanych brzegach. Kwiaty zaś dekoracyjne, białej barwy. Skupione są one na szczytach pędów. Po przekwitnięciu wiążą się z nich owoce typu niełupki.

Występowanie: Ogromne połacie Europy i Azji charakteryzujące się klimatem umiarkowanym. Najłatwiej można go spotkać w miejscach wilgotnych - nad brzegami wód i na podmokłych łąkach.

Surowiec: kłącze.

Zawartość: m.in. prowitamina A, witamina C (niewiele), olejek eteryczny, nieco garbników i sole mineralne.

Działanie i zastosowanie: Postacią leku jest wywar (1 łyżeczkę rozdrobnionego suszu zalać 1 szklanką wody i gotować pod przykryciem przez 5-7 minut, przecedzić, w razie potrzeby pić 2 razy dziennie po szklance). Jest on specyfikiem wiatropędnym, moczopędnym i słabym przeczyszczającym, a także słabym przeciwbólowym.

Jego picie zalecane jest w chorobach nerek i dróg moczowych, osłabieniu, wyczerpaniu fizycznym oraz psychicznym i dolegliwościach gośćcowych.

Aconitum - Tojad

Ranunculaceae

Aconitum callibotryon, syn.: Aconitum napellus - Tojad mocny, zwany także tojadem mordownikiem to okazała piękna bylina, mogąca dorastać do 100-150 cm wysokości. Jej organ trwały tworzy bulwiasty korzeń, z którego wyrasta część nadziemna - wysoki pęd pokryty dłoniastymi liśćmi. Wierzchołki pędów wieńczą grzbieciaste , ciemnoniebieskie, piękne kwiaty, które po zapyleniu i zapłodnieniu wiążą się w owoce typu mieszka.

Występowanie: Strefa klimatu umiarkowanego Europy i Azji.

Surowiec: bulwiasty korzeń.

Zawartość: m.in. alkaloidy - akonityna, benzoakonityna, neopelina, akonina, napelina, hypoakonityna, skrobia, cukry.

Działanie i zastosowanie: Z bulw tojadu produkuje się leki przeciwbólowe, skuteczne przede wszystkim w dnie, artretyzmie i rwie kulszowej.

Tojad jest bardzo silną, śmiertelną trucizną, dlatego jakiekolwiek próby leczenia się nim bez wiedzy i zgody lekarza są zabronione.

Inne gatunki:

Aconitum carmichaeli, syn.: Aconitum fischeri -Tojad Fischera - surowiec stanowią korzenie, a wyciągi z nich mają działanie uspokajające, przeciwbólowe, moczopędne, pobudzające pracę serca i poprawiające funkcjonowanie nerek.

Aconitum columbianum - z korzeni produkuje się leki przeciwbólowe, skuteczne przede wszystkim w dnie, artretyzmie i rwie kulszowej..

Aconitum firmum- Tojad tęgi - działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.

Aconitum stoerkianum -Tojad Stoerka - działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.

Aconitum variegatum- Tojad dzióbaty - działanie i zastosowanie zbliżone do tojadu mocnego.

Acorus - Tatarak

Araceae

Acorus calamus- Tatarak zwyczajny jest okazałą byliną o masywnym, grubym kłączu i mieczowatych liściach. Zielonkawożółtawe kwiatki zebrane są w kolbowate kwiatostany.

Występowanie: Ojczyzną tataraku jest subkontynent indyjski. W Europie, gdzie został przywieziony w czasie wojen krzyżowych (lub jak chcą inni sprowadzony w XIII w. przez Tatarów) łatwo się zadomowił. W Polsce spotykany dość pospolicie jako roślina bagienna.

Surowiec: kłącze.

Zawartość: m.in. olejek eteryczny o swoistym, bardzo miłym zapachu (a w nim: azaron i geraniol), ponadto gorycze (akoryna i akoretyna) i garbniki.

Działanie i zastosowanie: Tatarak wzmaga wydzielanie soków żołądkowych, przeciwdziała niestrawności, zwiększa apetyt, ułatwia przyswajanie pokarmów, działa ogólnie wzmacniająco. Stosuje się go w niestrawności, ale także w zapaleniu górnych dróg oddechowych, zapaleniu zatok i zaburzeniach krążenia. Ma jeszcze i te zaletę, że pobudza szpik kostny do zwiększonego tworzenia krwinek czerwonych.

Co mówią stare księgi?

„Oznacza się mocnym korzennym zapachem i smakiem. Korzeń ususzony mocniej pachnie niż surowy; w medycynie użyty wzmacnia żołądek i wiatry pędzi, szczególnie smażony w cukrze (...) Odwar z korzenia, alboliteż proszek, zatraca febry zimne i po febrach zażywany, chroni od recydywy i siły choremu przywraca.” (Józef Gerald-Wyżycki, dz. cyt.: t. II, s. 122)

Inne gatunki:

Acorus gramineus- Tatarak trawiasty - surowiec stanowią kłącza, które mają działanie ogólnie wzmacniające, korzystnie oddziałujące na przewód pokarmowy; stosowane są w niestrawności, nieżycie żołądka, poza tym również w depresji, nerwicach lękowych i bezsenności.

Actinidia - Aktinidia

Actinidiaceae

Actinidia chinensis -Aktinidia chińska (popularnie zwana „kiwi”, albo „agrest chiński”) jest dwupiennym (czyli tworzącym oddzielnie egzemplarze męskie i żeńskie) pnączem, którego pędy osiągają do 8 metrów długości. Liście ma dość duże, krótko owłosione, miękkie. Kwiaty mają barwę oranżową, a owoce wiążą się wyłącznie na egzemplarzach żeńskich. Egzemplarze męskie wytwarzają bowiem kwiaty niepłodne, a mające za zadanie jedynie dostarczyć pyłku koniecznego do zapylenia i zapłodnienia kwiatów żeńskich. Rodzi nieduże jajokształtne owoce, o brązowej, czy brązowozielonkawej skórce pokrytej kutnerem.

Występowanie: pochodzi z Chin, największe plantacje zaś znajdują się na Nowej Zelandii.

Surowiec: Owoce.

Zawartość: witamina C, kwasy organiczne, cukry, sole mineralne.

Działanie i zastosowanie: Ogromną zaletą owoców aktinidii chińskiej („kiwi”) jest to, że zawierają bardzo dużo witaminy C, dystansując pod tym względem nawet owoce dzikich róż, które przecież uważane są za rekordzistki. Nie mniej istotne będzie również i to, że witamina C zawarta w owocach „chińskiego agrestu” ulega jedynie minimalnemu rozkładowi podczas przerabiania ich na przetwory. Spożywanie świeżych, surowych owoców zaleca się w leczeniu szkorbutu, paradentozy, tzw. osłabienia wiosennego oraz grypy i prozaicznego przeziębienia.

Inne gatunki:

Actinidia arguta -Aktinidia ostrolistna jest pnączem. Jej pędy mogą dorastać nawet do 50 metrów. Jest rośliną dwupienną, choć spotyka się także egzemplarze jednopienne. Liście ma jajowate, kwiaty drobne, skupione w groniaste kwiatostany. Owocki (jagody) natomiast drobne, osiągające najwyżej masę 10 gramów, zielonkawożółte, słodko kwaśne, dość smaczne.

Występowanie: pochodzi z Syberii, rosyjskiego Dalekiego Wschodu, południowego Sachalinu, Mandżurii, Chin, Korei, i Japonii, a można ją uprawiać w Polsce.

Surowiec: Owoce.

Zawartość: witamina C, kwasy organiczne, cukry, sole mineralne.

Działanie i zastosowanie: Spożywanie świeżych, surowych owoców zaleca się w leczeniu szkorbutu, paradentozy, tzw. osłabienia wiosennego oraz grypy i prozaicznego przeziębienia.

Actinidia kolomicta -Aktinidia pstrolistna jest jednopiennym, lecz rozdzielnopłciowym pnączem, o pędach, których długość może wynosić nawet i 15 metrów. Liście owej rośliny są nieco mniejsze od liści wyżej opisanej Są odwrotnie jajowate, o drobno piłkowanych brzegach i zaostrzonych końcach. Kwitnie biało, rzadziej bladoróżowo, a kwiaty wydzielają dość miłą woń. Wiąże miniaturowe owocki, żółtozielonkawe jagody, po dojrzeniu osiągające wagę do 5 gramów. Mają smak słodkokwaskowaty.

Występowanie: rosyjski Daleki Wschód, Syberia, Korea, północ Chin i Japonia; nadaje się do uprawy w warunkach polskiego klimatu i jest tutaj spotykana.

Surowiec: Owoce:

Zawartość: cukry, kwasy organiczne (do 2,5%) i witamina C, której zawartość sięga 1400 mg%.

Działanie i zastosowanie: Spożywanie świeżych, surowych owoców zaleca się w leczeniu szkorbutu, paradentozy, tzw. osłabienia wiosennego oraz grypy i prozaicznego przeziębienia.

Adonis - Miłek

Ranunculaceae

Adonis vernalis -Miłek wiosenny to bylina. Jej organem trwałym jest kłącze, z którego wyrastają proste, wzniesione, rozgałęziające się łodygi, na których znajdują się pierzaste nitkowate liście. Kwiaty omawianej rośliny, wyrastające na wierzchołkach pędów, są niezwykle dekoracyjne, żółte. Po przekwitnięciu wiążą się z nich owoce typu niełupki.

Występowanie: zasiedla całą strefę umiarkowaną Europy i Azji.

Surowiec: ziele.

Zawartość: m.in. kwas adonidolowy, glikozydy kardonelidowe nasercowe (adonitosyna, cymaryna, werrnadigina; rozszczepiona cymaryna daje bardzo silnie działającą K-strofantynę-b, dalej flawonoidy (witeksyna, luteolina, orientyna i in.), wreszcie saponiny.

Działanie i zastosowanie: Miłek jest specyfikiem nasercowym. Istotną zaletą kardenolidów miłka jest to, że nie kumulują się w organizmie, ale są wydalane.

Kuracja przy użyciu omawianej rośliny winna być stosowana w miażdżycy naczyń wieńcowych, niewydolności krążenia i przede wszystkim w zaburzeniach czynności serca.

Ale nie jest to jedyne działanie miłka wiosennego, ponieważ posiada on jeszcze działanie uspokajające i moczopędne. Medycyna ludowa używa go nie tylko jako lek nasercowy i uspokajający, lecz także łagodzący bóle gośćcowe, przeciwskurczowe, przeciwastmatyczne, przeciwkaszlowe i przynoszące ulgę w puchlinie wodnej.

Inne gatunki:

Adonis aestivalis- Miłek letni ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny.

Adonis amurensis- Miłek amurski pochodzący z Syberii, a dokładniej z tych okolic, przez które przepływa potężny Amur - działanie i zastosowanie zbliżone do miłka wiosennego.

Adonis autumnalis- Miłek jesienny pochodzący z Europy ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny.

Adonis chrysocianthus- Miłek złocisty rosnący jedynie w wysokich partiach gór Tien-szan - ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny (przejawia najsilniejsze działanie z wszystkich gatunków miłka).

Adonis flammeus- Miłek szkarłatny pochodzące z Europy ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny.

Adonis sibirica- Miłek syberyjski rosnący na Syberii ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny, tyle że słabsze

Adonis turkestanica- Miłek turkiestański rosnący w Azji Środkowej, ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny, tyle że o wiele silniejsze.

Adonis wolgensis- Miłek wołżański, który różni się od miłka wiosennego siłą wzrostu i mniejszymi kwiatami, rośnie nad Donem i Wołgą, na południu Syberii Zachodniej oraz w północnej części Kazachstanu - ma działanie i zastosowanie takie samo jak miłek wiosenny, tyle że słabsze

Aegopodium - Podagrycznik

Umbelliferae

Aegopodium podagraria- Podagrycznik pospolity to bylina. Organ trwały rośliny stanowi czołgające się kłącze. Łodygi z tego ostatniego dorastają do 50-90 cm wysokości. Porastają je liście podwójnie trzylistkowe Kwiaty są białe lub bladoróżowe, zebrane w baldachy. Owoc to rozłupka.

Występowanie: umiarkowana strefa półkuli północnej; w Polsce zalicza się go do roślin pospolitych, a jest uprzykrzonym chwastem ogrodowym, rosnącym również na przychaciach, przydrożach, skrajach lasów i w widnych zaroślach.

Surowiec: ziele i korzeń.

Zawartość: m.in. białka, tłuszcze, prowitamina A, witamina C.

Działanie i zastosowanie: W dawnych czasach młode listki podagrycznika spożywane były na wiosnę jako jarzyna. Na Zachodzie wciąż się je jada. Obecnie w Polsce pod względem kulinarnym nie ma zastosowania.

Roślina posiada działanie słabe uspokajające, moczopędne, przeciwzapalne. Herbata z suszonych liści podagrycznika (1 łyżeczka na 1 szklankę wrzątku, parzyć pod przykryciem przez 15 minut, przecedzić i w razie potrzeby pić 3-4 razy dziennie po 2/3 szklanki) to lek zalecany w kuracji podagry, żylaków odbytu, stanów zapalnych nerek i pęcherza, pomocniczo w kamicy nerkowej oraz na poprawę przemiany materii.

Świeże liście przykładane na rany powodują szybsze ich gojenie się. Sokiem wyciśniętym z nich można nacierać miejsca ukąszeń przez owady.

Ponieważ podagrycznik pospolity jest rośliną bardzo wartościową pod względem dietetycznym, warto byłoby znów wprowadzić na nasze stoły.

Aesculus - Kasztanowiec

Hippocastanaceae

Aesculus hippocastanum- Kasztanowiec zwyczajny to piękne drzewo dorastające do 30 metrów wysokości. Kwiaty, zebrane we wzniesione, proste kwiatostany, mają barwę biała, a u nasady płatków czerwone plamki. Liście są ogonkowe, dłoniaste, a składają się z szorstkich i miękkich, odwrotnie jajowatych listków w liczbie 5-7. Owocem kasztanowca jest kulista torebka pokryta kolcami. Wewnątrz niej znajduje się do 3 lśniących nasion.

Występowanie: Ojczyzną kasztanowca są Bałkany. Powszechnie sadzony w parkach, na skwerach czy cmentarzach.

Surowiec: kwiaty, kora i owoce.

Zawartość: W kwiatach występują flawonoidy, kumaryny, cukry, kwasy wielofenolowe, escyna i garbniki. Kora zawiera flawonoidy, trójterpeny, garbniki i związki kumarynowe. Natomiast w nasionach znajdują się związki kumarynowe, escyna i flawonoidy.

Działanie i zastosowanie: Wyciągi z kory i kwiatów kasztanowca zalecane są w niewydolności krążenia, żylakach (przede wszystkim w żylakach odbytu) i jako środki przeciwzapalne.

Medycyna ludowa zaleca stosowanie nalewki z kwiatów do leczenia nieżytów przewodu pokarmowego, a także hemoroidów i żylaków nóg.

W przypadku hemoroidów, żylaków, zakrzepów i zastojów żylnych, rozległych krwiaków, stłuczeń, a także przy biegunce, stanach skurczowych i nieżytach jelit i żołądka zażywa się odwar z kory, lub kwiatów.

Aby go sporządzić bierzemy 1 łyżkę stołową suszu i zalewamy ją 1 szklanką wody, a następnie gotujemy pod przykryciem przez około 5 minut. Potem przecedzamy i pijemy w ciągu dnia w dawkach podzielonych. Tego samego odwaru możemy używać zewnętrznie do nasiadówek w hemoroidach oraz do okładów na odmrożenia i stłuczone miejsca..

Obolałe, zmęczone nogi można moczyć w odwarze z jaskółczego ziela, mielonych kasztanów i owoców jałowca (biorąc każdy ze składników w równych wagowo częściach). Od góry nogi należy okryć tak, aby para rozgrzała je całe. Potem szybko należy położyć się do łóżka, by nie dopuścić do ich gwałtownego schłodzenia.

Nalewkę sporządzoną z zalanych spirytusem (wagowo musi być go dwa razy więcej) drobno utartych nasion można wcierać w chore miejsca w przypadku nerwo- i mięśniobóli oraz bólów reumatycznych.

Odwar z łupiny nasiennej zalecany jest do płukania pochwy przy krwawieniach z niej (bez względu na przyczynę, z wyjątkiem krwawienia menstruacyjnego). W przypadku zapalenia żył zalecany jest do picia sok wyciśnięty ze świeżych kwiatów.

Wyciągi z nasion, kory i kwiatów kasztanowca działają przeciwzapalnie, likwidują obrzęki, regulują procesy trawienne. Ponadto wpływają rozkurczowo na mięśnie oraz na ściany naczyń krwionośnych, wzmacniając też te ostatnie.

Inne gatunki:

Aesculus californica - można stosować do uśmierzania nerwo- i mięśniobólow.

Aesculus glabra - można stosować do uśmierzania nerwo- i mięśniobólow.

Aesculus pavia - można stosować do uśmierzania nerwo- i mięśniobólow.

Aethusa - Blekot

Umbelliferae

Aethusa cynapium - Blekot pospolity, zwany również szaleniem (nie mylić z szalejem!), albo psią pietruszką to roślina roczna. Tak ogólnym pokrojem, jak i kształtem liści rzeczywiście do złudzenia przypomina pietruszkę. Kwiaty ma drobniutkie, białe, zebrane w baldachowate kwiatostany wieńczące szczyty wzniesionych pędów. Po przekwitnięciu wiążą się z nich owoce typu niełupki, złożone z dwu rozłupek.

Występowanie: Blekot to nasza rodzima roślina, którą można spotkać w ogrodach, widnych zaroślach, na polach i przychaciach.

Surowiec: ziele.

Zawartość: m. in.: olejek eteryczny, alkaloidy koniina i cynapina, dalej - narcyzyna, rutyna i kempferol.

Działanie i zastosowanie: Jako chwast ogrodowy blekot może być przez nieuwagę pomylony z pietruszką, od której różni się przede wszystkim bardzo nieprzyjemnym, przypominającym nieco czosnek, zapachem. W przypadku jego spożycia może nastąpić zatrucie, wówczas nieodzowna jest pomoc lekarska.

Ale blekot oprócz jadowitych, posiada również właściwości lecznicze.

Blekot przejawia działanie przeciwbólowe, przeciwskurczowe i słabo uspokajające.

Leczenie się ową rośliną bez wiedzy i zgody lekarza jest absolutnie zakazane i bardzo niebezpieczne, mogące się nawet skończyć śmiercią.

Agave - Agawa

Amaryllidaceae

Agave americana - Agawa amerykańska, podobnie jak inne agawy jest byliną i sukulentem. Zebrane w rozetę skórzaste, magazynujące wodę liście zakończone są pojedynczymi kolcami. Wszystkie gatunki agaw są podobnie zbudowane: mają zredukowaną niewidoczną łodygę, z której wyrastają skupione w rozetę masywne, zakończone ostrymi kolcami liście. Ze środka rozety liściowych (raz na kilkanaście lat) wyrastają ogromne pędy kwiatostanowe. Agawy po wydaniu owoców obumierają.

Występowanie: półpustynne rejony Ameryki Północnej i Środkowej

Surowiec: Liście, sok

Zawartość: witaminy, kwasy organiczne, składniki mineralne

Działanie i zastosowanie: Okłady z liści stosowane są w formie okładów jako środek uśmierzający bóle reumatyczne. Natomiast wyciśnięty z nich sok używany jest w leczeniu zatruć pokarmowych, zaś nalewka alkoholowa to łagodnego środek przeczyszczający, stosowany także w niestrawności i wzdęciach, a pomocniczo również w żółtaczce i czerwonce.

Inne gatunki:

Agave atrovirens -Agawa ciemnozielona to ogromna bylina, o liściach osiągających do 180 cm długości. Ze słodkawego soku, pozyskiwanego z nacinanych pędów kwiatostanowych po poddaniu go fermentacji, produkuje się mocny napój alkoholowy, słynną wódkę pulque. Świeży sok natomiast ma działanie lecznicze podobne do działania soku brzozowego. (patrz hasło: Betula -Brzoza).

Agave chisoensis - działanie i zastosowanie zbliżone do agawy amerykańskiej.

Agave parryi - działanie i zastosowanie zbliżone do agawy amerykańskiej.

Agave sisalana - Agawa sizalowa, ma ogromne, osiągające długość 2 metrów, liście. Ze środka rozety liściowej wyrasta łodyga kwiatostanowa, mogąca mieć do 2 metrów wysokości. Jest leczniczą, zawierającą hekogeninę, surowiec do produkcji kortyzonu, bardzo ważnego sterydu, którym się leczy stany zapalne, uczulenia i świąd.

Agrimonia - Rzepik

Rosaceae

Agrimonia eupatoria- Rzepik pospolity to pospolita bylina. Tworzy pędy proste, wzniesione, rozgałęziające się. Liście ma siedzące nieparzystopierzaste. Wierzchołki pędów wieńczą dość okazałe kłosowate kwiatostany złożone z drobnych żółtych kwiatuszków o słabej, lecz bardzo przyjemnej woni. Po przekwitnięciu wiążą się z nich owoce typu niełupki.

Występowanie: roślina krajowa, którą można spotkać na przydrożach, łagodnych skłonach trawiastych wzgórz, łąkach i pastwiskach.

Surowiec: ziele.

Zawartość: m.in. garbniki, gorycze, olejek eteryczny, flawonoidy i kwas salicylowy.

Działanie i zastosowanie: Napar z ziela (1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionego suszu zalać 1 szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem przez 15-20 minut, następnie przecedzić i w razie potrzeby pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki) to dość skuteczny środek korzystnie wpływający na procesy trawienia, pobudzający wydzielanie soków żołądkowych, ogólnie wzmacniający, przeciwkrwotoczny i hamujący krwawienia, zalecany i pomocny w kamicy nerkowej, żółciowej, w uporczywych zaparciach, nietrzymaniu moczu, biegunce, marskości wątroby, zapaleniu pęcherza moczowego i reumatyzmie.

Odwar z kłączy omawianej rośliny był stosowany przez medycynę ludową do leczenia gośćca i gruźlicy płuc, z miernym skutkiem.

Inne gatunki:

Agrimonia gryposepala - działanie i zastosowanie podobne do rzepiku pospolitego.

Agrimonia striata - działanie i zastosowanie podobne do rzepiku pospolitego.

Agropyron - Perz

Graminae

Agropyron repens, syn.:Triticum repens - Perz właściwy to bylina należąca do rodziny traw. Jest to niezwykle trudny do zwalczenia chwast. Organem trwałym rośliny jest długie, mocne, czołgające się kłącze. Z niego to wyrastają części nadziemne - proste źdźbła porośnięte równowąskimi, szorstkimi liśćmi o ostrych brzegach. Wierzchołki ździebeł wieńczą zielone kłosowate kwiatostany. Cała roślina dorasta do wysokości 50-100 cm.

Występowanie: pospolita roślina krajowa.

Surowiec: kłącza.

Zawartość: m.in. inulina, mannit, śluz, prowitamina A, witamina C, kwasy organiczne, agropyren, a także śladowe ilości olejku eterycznego.

Działanie i zastosowanie: Odwar z kłączy (1 łyżkę stołową rozdrobnionego suszu zalać 1 szklanką wody, doprowadzić do zawrzenia i od tego momentu gotować pod przykryciem przez 5-7 minut, przecedzić w razie potrzeby pić 2-3 razy dziennie po 2/3 szklanki) to bardzo skuteczny środek moczopędny i zalecany pomocniczo w cukrzycy.

Jego picie stosuje się również w chorobach nerek, pęcherza moczowego, dolegliwości ze strony wątroby, kamicy nerkowej i żółciowej, złej przemianie materii i jako zioło „czyszczące krew”.

Agrostemma - Kąkol

Caryophyliaceae

Agrostemma githago - Kąkol polny to roślina roczna, dorastająca do 50 cm wysokości, o rozgałęziającej się, wzniesionej, szorstko owłosionej łodydze. Liście kąkolu są omszone, równowąskolancetowate, siedzące. Kwiaty zaś pojedyncze, dość ładnie się prezentujące, o delikatnych płatkach różowej barwy. Owocem jest jajowata torebka, w której tkwią duże czarne nasiona. Kąkol jest trujący i nie należy do roślin bezpiecznych dla człowieka.

Występowanie: pospolity na terenie całego kraju chwast występujący w zbożach.

Surowiec: ziele, nasiona.

Zawartość: w zielu - saponiny, gitagina i kwas agrostemowy; w nasionach ponadto znajduje się związek sterydowy stigmasterol.

Działanie i zastosowanie: Napar przygotowuje się z 1 łyżki stołowej ususzonego ziela i 1 szklanki wrzącej wody (parzyć pod przykryciem 15-20 minut) i używa do przymoczek na krosty, wysypki, egzemy, a także do przemywania drobnych zranień i otarć naskórka.

Ailanthus - Bożodrzew

Simarubaceae

Ailanthus glandulosa, syn.: Ailanthus altissima-Bożodrzew gruczołowaty to piękne, okazałe, osiągające do 20 metrów wysokości drzewo. Liście ma duże, dekoracyjne, dorastające do 60 cm długości nieparzystopierzastozłożone z 15-25 jajowatolancetowatych listków. Kwiaty żołtawobiałe, zebrane w gęste wiechowate kwiatostany. Owocami są skrzydlaki.

Występowanie: Chiny.

Surowiec: kora, pozyskiwana z młodych dwuletnich gałązek i owoce.

Zawartość: niewielkie ilości alkaloidów, do 12% garbników, saponiny, simarubina, związki kumarynowe i gorycze (m. in.: ajlantyna).

Działanie i zastosowanie: Drewno bożodrzewu jest cenione w meblarstwie, ale nas akurat interesować będzie co innego, mianowicie właściwości lecznicze opisanej rośliny.

W Chinach kora, w miarę możności świeża, posiadająca silne właściwości bakteriobójcze i bakteriostatyczne, stosowana jest wewnętrznie w postaci odwaru, do leczenia ciężkich i uporczywych biegunek, oraz jako środek wymiotny. Ten sam odwar jest specyfikiem przy pomocy którego zwalcza się tasiemce i glisty - pasożyty przewodu pokarmowego. Poza tym także stosuje się go jako specyfik przeciwgorączkowy, przeciwskurczowy i zwalniający akcję serca. Dalej - w leczeniu malarii, astmy, kołatania serca i czerwonki.

Co do owoców, stosuje się je jako środek pomocniczy w leczeniu nieregularnego miesiączkowania, zbyt obfitych krwawień menstruacyjnych oraz żylaków odbytu.

W medycynie ludowej narodów Azji Środkowej wywarem z liści bożodrzewu leczy się wrzody.

Ajuga - Dąbrówka

Labiatae

Ajuga reptans -Dąbrówka rozłogowa to bylina osiągająca wysokość 8-30 cm. Tworzy pełzające, długie na 20 cm rozłogi. Łodygi ma wyprostowane, liście odziomkowe łopatkowate, zebrane w różyczkę, łodygowe zaś jajowate. Wargowe kwiaty niebieskiej barwy wyrastają w nibyokółkach w kątach liści w szczytowej części pędu.

Występowanie: Roślina krajowa. Spotkać ją można w lasach, na trawiastych zboczach wzgórz, w widnych zaroślach i na suchych łąkach.

Surowiec: ziele.

Zawartość: m.in.: prowitamina A, witamina C, garbniki, olejek eteryczny i sole mineralne.

Działanie i zastosowanie: Naparem z ziela (1 łyżeczkę suszu zalać 1 szklanką wrzątku, parzyć pod przykryciem około 20 minut) ze względu na jego właściwości gojące i bakteriobójcze przemywa się zjątrzałe i ropiejące rany. Przymoczki z owego naparu stosuje się także przeciw świerzbowi.

Nalewka alkoholowa (1 wagową część ziela zalewamy 4 częściami 40° wódki i macerujemy w szczelnie zamkniętym naczyniu przez okres 2 tygodni. Pita 3 razy dziennie po 20-25 kropli na wodę lub cukier, zalecana jest w kuracji zimnicy oraz żylaków odbytu.

Inne gatunki:

Ajuga australis -Dąbrówka australijska stosowana jest w leczeniu chorób skórnych, zropiałych ran i wrzodów.

Ajuga chamaepitys -Dąbrówka cyprysikowata znajduje zastosowanie (przede wszystkim liście) w leczeniu reumatyzmu i rwy kulszowej, oraz zaburzeń menstruacyjnych.

Ajuga iva -Dąbrówka śródziemnomorska używana jest pomocniczo w leczeniu zimnicy.

Ajuga remota -Dąbrówka afrykańska wykorzystuje się w leczeniu nadciśnienia tętniczego, oraz jako specyfiku o działaniu antynowotworowym.

Alchemilla - Przywrotnik

Rosaceae

Alchemilla monticola, syn. Alchemilla pastoralis - Przywrotnik pasterski to bylina o łodygach prostych, rozgałęziających się, osiągających wysokość od 10 do 40 cm. Odziomkowe, okrągławonerkowate liście są gęsto pokryte krótkimi włoskami. Spomiędzy owych liści wyrastają nagie pędy kwiatostanowe, zwieńczone malutkimi, nie dekoracyjnymi kwiatuszkami zielonej barwy, skupionymi w luźne kwiatostany. Owocem jest orzeszek.

Występowanie: pospolita roślina krajowa spotykana najczęściej na przydrożach, suchych łąkach, słonecznych skłonach trawiastych wzgórz.

Surowiec: liście.

Zawartość: m.in. garbniki, gorycze i saponiny.

Działanie i zastosowanie: Napar z ziela (1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionego suszu zalać 1 szklanką wrzącej wody i parzyć pod przykryciem 15-20 minut, następnie zaś przecedzić i w razie konieczności pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki) to specyfik przeciwkrwotoczny.

Inne gatunki:

Alchemilla pratensis, syn.: Alchemilla xanthochlora, Alchemilla vulgaris- Przywrotnik żółtawozielony - stosuje się w zaburzeniach menstruacyjnych, dolegliwościach związanych z menopauzą, i jako leku przeciwbiegunkowego.

Alchemilla silvestris- Przywrotnik pospolity, posiadającymi również działanie lecznicze. Herbata z ich liści zalecana jest jako środek moczopędny, przeciwskurczowy, korzystnie wpływający na przemianę materii i na procesy trawienia.

Alkanna - Alkanna

Boraginaceae

Alkanna tinctoria -Alkanna barwierska, to bylina o pędach płożących się po ziemi, a osiągających 15-20 cm długości. Posiada bardzo masywny korzeń o długości 20-25 cm. Liście lancetowate, jak u innych krewniaków z rodziny, są szorstko owłosione. Kwitnie na niebiesko, a owocem jest rozłupania.

Występowanie: południe Europy i pobrzeża śródziemnomorskie.

Surowiec: korzeń.

Zawartość: w korzeniu znajduje się czerwony barwnik, wykorzystywany w kuchni i medycynie.

Działanie i zastosowanie: Znaczenie lecznicze rośliny jest niewielkie. Barwnik wyodrębniony z korzeni, a zmieszany z tłuszczem bądź to roślinnym, bądź to zwierzęcym (byle świeżym i bez żadnych dodatków) można wykorzystywać do smarowania wyprysków, ropiejących krost, czy drobnych, zainfekowanych zranień. Ponadto również wyciągi z alkanny służą do leczenia świądów skóry różnego pochodzenia, a pomocniczo można ich używać w leczeniu żylaków, w tym również żylaków odbytu.

Alliaria - Czosnaczek

Cruciferae

Alliaria petiolata, syn.: Allaria officinalis, Sisymbrum allaria -Czosnaczek pospolity to roślina dwuletnia mogąca dorastać nawet do 1 metra wysokości, chociaż zwykle jest niższa. Charakterystyczną cechą tej rośliny jest to, iż wydziela bardzo silną woń czosnku pospolitego. Liście ma dwojakiego rodzaju: dolne nerkowate, górne sercowate. Kwitnie na biało, a owocem jest łuszczyna.

Występowanie: W Polsce jest to roślina pospolita.

Surowiec: ziele i nasiona.

Zawartość: W zielu m.in.: glikozyd, flawonoid, olejek gorczyczny. Z nasion wyodrębnia się kardenolidy, które medycyna naturalna zaleca w kuracji nerwicy serca.

Działanie i zastosowanie: Liście i pędy mają zastosowanie w leczeniu astmy, nerwobólów i zapalenia oskrzeli.

Allium - Cebula, czosnek, szczypiorek, por

Liliaceae

Allium cepa - Cebula jadalna, zwyczajna jest jedną z najstarszych, bo najprawdopodobniej udomowionych w odległej starożytności przez Sumerów, roślin warzywnych, należącą do rodziny liliowatych, chociaż z lilią się nam absolutnie nie kojarzy.

Mimo iż istnieją rozmaite gatunki cebuli, do najpowszechniejszych należy gatunek dwuletni, wytwarzający w pierwszym roku niezbyt wielką cebulę (organ podziemny) z wiązkowym, delikatnym systemem korzeniowym i część nadziemną - szczypior, a według nazewnictwa botanicznego - skrętolegle ułożone liście dęte.

Gdy cebula osiągnie odpowiednie rozmiary, co ma miejsce najczęściej w drugim roku uprawy, wytwarza również dęty pęd kwiatostanowy, który wieńczy baldachowaty kwiatostan, złożony z kilkuset obupłciowych, białawych, żółtawych, bladolila, zielonkawych lub w innych jeszcze barwach, drobniutkich kwiatuszków.

Podobnie jak kwiaty, również i zewnętrzne łuski cebul mają różne kolory. Istnieją odmiany o łuskach żółtych, złocistych, białawych, brązowych, fioletowych, czerwonych... Same cebule mogą mieć różne kształty - kuliste, spłaszczone, wydłużone.

Występowanie: Jak się przypuszcza jej ojczyzną jest Azja Mniejsza, skąd przywędrowała na Zachód.

Surowiec: cebule, Liście (szczypior).

Zawartość: sporo białka, cukry, olejek eteryczny odpowiedzialny za charakterystyczny ostry zapach i smak, sole mineralne (potas, wapń, fosfor, żelazo, fluor, siarka). Ponadto także enzymy, saponiny, inulinę oraz prowitaminę A i witaminy B1, B2, PP i C.

Działanie i zastosowanie: O tym, że cebula jest rośliną warzywną i przyprawową wiemy wszyscy i nie potrzeba się nad tym rozwodzić, jak wiele i jak cennych substancji biologicznie aktywnych zawierają zarówno cebule, jak i szczypior, co sprawia, że cebula jest także rośliną o bardzo ważnym znaczeniu.

Świeża surowa cebula obniża ciśnienie krwi, działa bakteriostatycznie i bakteriobójczo. Korzystnie wpływa na perystaltykę jelit, działa przeciwbiegunkowo (słabo), obniża poziom cukru we krwi, wskazana jest w leczeniu anginy, grypy, przeziębienia. Uważa się ją za niezły środek pomocniczy stosowany w kuracji stwardnienia tętnic. Ale to jeszcze nie wszystko. Przejawia bowiem lekkie działanie moczopędne, pomaga w leczeniu kamicy nerkowej, nieżytów jelit, pomaga w zwalczaniu robaków pasożytujących w przewodzie pokarmowym. Jest również dość skuteczna w zwalczaniu uporczywych zaparć i reguluje częstotliwość oddawania stolców.

Nie bez znaczenia są właściwości przeciwkaszlowe i wykrztuśne cebuli i dlatego można z niej przyrządzać doskonały i nadzwyczaj skuteczny syrop.

Syrop ów można w bardzo prosty sposób przyrządzić w warunkach domowych. Można po prostu świeży, wyciśnięty ze zdrowych cebul sok zmieszać w równych proporcjach z miodem, albo też rozdrobnioną cebulę zasypać cukrem, a gdy puści sok, będziemy go przyjmować 3-4 razy dziennie po 1 łyżeczce do herbaty.

Chociaż syrop ten - jak wspomniałem wyżej - jest bardzo skuteczny, to ma on jedną poważną wadę - bardzo nieprzyjemnie pachnie i w związku z tym nie wszyscy mogą go przełknąć. Dodam tutaj, że można także drobno pokrojoną cebulę usmażyć na cukrze, jest lepsza do spożycia, a działa tak samo jak syrop.

Ponieważ cebula posiada właściwości dezynfekujące, można jej używać do leczenia drobnych zainfekowanych zranień. W tym celu świeżą, utartą na papkę główkę przykłada się na miejsca chore. Papka owa (albo nawet całe plasterki cebuli) są również niezłym środkiem gojącym - i co najważniejsze również znieczulającym - w przypadku użądlenia człowieka przez pszczołę.

Medycyna ludowa ma dla cebuli duże zastosowanie. I tak: uważa się ją m.in.: za doskonały środek przeciwbiegunkowy i jako specyfiku leczącego tę przykrą dolegliwość używa się syropu cebulowego zażywanego 2-3 razy dziennie po 1 łyżeczce do herbaty.

Tenże sam syrop zaleca się (identycznie go dawkując) jako lek przeciw kaszlowi z przeziębienia, kokluszowi, astmie (pomocniczo).

Pieczona cebula przykładana na czyraki leczy je, zaś szczypior roztarty na miazgę goi zainfekowane rany. Wreszcie świeży sok wyciśnięty z główki cebuli stosuje się na miejsca odmrożone.

Co mówią stare księgi?

„Miód cebulowy, który codziennie 3 do 4 razy po 1 łyżce zażyty ściąga i przyśpiesza odchód flegmy z piersi, w następujący otrzymuje się sposób:

Weź 2 cebule, pokraj je drobno i gotuj w 1 lub pół funcie miodu i w pół kwarcie wody aż do gęstości miodu, przecedź to przez chustę, i zachowaj w czystym garnku do użycia.

Cebula pod popiołem upieczona przykłada się (...) dymienicę i wszelkie wrzody, gdy nie masz zbytniego zapalenia, a to na dzień 2 lub 3 razy czynić potrzeba, co raz odmieniając, dla tym większego przyśpieszenia (...). Przykłada się także cebula w chustce, na niższą przestrzeń brzucha, w przypadku zatrzymania uryny. Cebula smaży się takoż z masłem, usmażona wrzuca się do zimnej wody, zbiera się potem z wierzchu tłuszcz i sporządza się maść chłodzącą, którą namazawszy sparzone, lub zranione części, te w krótkim czasie goi.” (Krzysztof Jakub Mellin, dz. cyt., s. 171-172)

Inne gatunki:

Allium ampeloprasum -Por dziki jest bardzo podobny do pora uprawnego, od wyżej wspomnianej rośliny różni się przede wszystkim tym, że oprócz cebuli „głównej” posiada liczne niewielkie małe cebulki boczne. Zastosowanie i działanie lecznicze ma identyczne jak cebula i por uprawny.

Allium ascalonicum - Cebula szalotka to bylina dorastająca do 30-50 centymetrów wysokości. Organem trwałym jest cebula o fioletowej barwie okrywy. Pęd i liście ma dęte, kwiatostan kulisty, jest złożony z małych kwiatuszków barwy białej bądź różowej.

Występowanie: Jej ojczyzną jest Azja.

Działanie i zastosowanie: Liście szalotki używa się na jarzynę, cebula także jest jadalna i wykorzystywana jest w kuchni. Jest to także roślina lecznicza. Surowiec leczniczy stanowi cebula i liście. Zastosowanie i działanie lecznicze posiada takie samo jak cebula jadalna. Podobnie jak ta ostatnia posiada te same biologicznie aktywne substancje.

Allium cernuum - działanie i zastosowanie takie samo jak cebuli zwyczajnej.

Allium fistulosum- Czosnek dęty - cebula siedmiolatka - to bylina mogąca dorastać do 100 centymetrów wysokości, chociaż na ogół jest niższa. Pęd i liście ma dęte, kwiatostan złożony z drobnych białozielonkawych kwiatków z kształtu jest kulisty, cebula natomiast z kształtu jest podługowata, niewielka.

Występowanie: ojczyzną rośliny są Chiny.

Surowiec: cebula i liście (szczypior).

Zawartość: sporo białka, cukry, olejek eteryczny odpowiedzialny za charakterystyczny ostry zapach i smak, sole mineralne (potas, wapń, fosfor, żelazo, fluor, siarka). Ponadto także enzymy, saponiny, inulinę oraz prowitaminę A i witaminy B1, B2, PP i C.

Działanie i zastosowanie: cebulę siedmiolatkę wykorzystuje się w kuchni, jako roślinę przyprawową. Zastosowanie kulinarne oraz działanie lecznicze jest takie samo jak u cebuli jadalnej.

Allium geyeri - działanie i zastosowanie takie samo jak cebuli zwyczajnej.

Allium kurrat - działanie i zastosowanie takie samo jak cebuli zwyczajnej.

Allium porrum -Por uprawny to bylina albo roślina dwuletnia. Organem trwałym opisywanej rośliny jest nieduża cebula. Z niej to wyrastają płaskie, podłużnie lancetowate liście tworzące nad ziemią dość grubą niby łodygę. Z pomiędzy liści wyrasta pęd kwiatostanowy, zakończony kulistym kwiatostanem złożonym z licznych drobnych różowych kwiatuszków, które po przekwitnięciu zawiązują się w owoce.

Występowanie: Ojczyzną pora są pobrzeża śródziemnomorskie. W Polsce jest powszechnie uprawiany.

Surowiec: cała roślina.

Zawartość: sporo białka, cukry, olejek eteryczny odpowiedzialny za charakterystyczny ostry zapach i smak, sole mineralne (potas, wapń, fosfor, żelazo, fluor, siarka). Ponadto także enzymy, saponiny, inulinę oraz prowitaminę A i witaminy B1, B2, PP i C.

Działanie i zastosowanie: Dolną część rośliny zużywa jako delikatną, smaczną i pożywną potrawę, i to zarówno na surowo, jak też po uduszeniu czy ugotowaniu. Spożywanie porów zazwyczaj korzystnie wpływa na pracę przewodu pokarmowego, wzmaga wydzielanie soków żołądkowych, działa żółciopędnie, lekko moczopędnie, reguluje przemianę materii i ułatwia organizmowi przyswajanie składników odżywczych. Inne działanie i zastosowanie ma podobne do cebuli.

Allium sativum -Czosnek pospolity to bylina, której organ trwały stanowi cebula, popularnie nazywana „główką”, składającą się z kilku - kilkunastu pączków, potocznie określanych mianem „ząbków”.

Z cebul wyrastają długie, równowąskie liście o zaostrzonych końcach i gładkich brzegach, w dolnej części tworzące nibyłodygę (jednak właściwej łodygi czosnek nie posiada). Spośród liści wyłania się sztywny, wzniesiony pęd kwiatostanowy, w szczytowej części zwieńczony baldachem nie kwiatków jednak, jak można by się spodziewać, ale miniaturowych cebulek, które po posadzeniu do ziemi urosną jak normalne rośliny, z tą jednak różnicą, że cebule będą jednolite, ale nie składające się z licznych „ząbków”.

Występowanie: Ojczyzną czosnku jest Azja Środkowa, skąd - zapewne nie bez udziału kupców - przedostał się do Azji Mniejszej, a stamtąd rozszedł się po całej Europie, a w końcu po całym świecie.

Surowiec: Cebule, liście (szczypior)

Zawartość: w cebulach występują m.in.: białka, węglowodany, inulina, fitosterole, związki siarki, prowitamina A, witamina C, B1, PP, wapń, jod, chlor, fosfor i magnez.

Działanie i zastosowanie: Czosnek posiada silne właściwości grzybobójcze, bakteriobójcze i bakteriostatyczne. Bardzo pozytywnie wpływa na przebieg procesów trawienia, działa żółciopędnie, zapobiega niestrawności, jest pomocny w leczeniu czerwonki, schorzeń górnych dróg oddechowych, anginy, grypy, zwykłego przeziębienia, stwardnienia tętnic, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, bezsenności i migreny, nieżytów żołądka i jelit, czerwonki, arteriosklerozy, cukrzycy i nadciśnienia tętniczego.

Co mówią stare księgi?

„Wygotowawszy kilka ząbków czosnku w mleku, a stąd otrzymany rozciek cukrem słodzony, daje się dzieciom z rana na czczo przeciw robakom, co przez kilka dni powtórzywszy, przepurgować (dać na przeczyszczenie - A.J.S.) je trzeba.

Przeciw glistom także codziennie dwa, lub trzy ząbki zjeść na czczo, po upływie zaś kilku dni potrzebne jest zażycie purgansu; co jednak doświadczenie, które przy dobrym żołądku szkodliwe być nie może, często powtarzać należy.” (Krzysztof Jakub Mellin, dz. cyt., s. 95)

„(Czosnek i cebula) mają (...) skutki rozgrzewające, rozrzedzające i wzmacniające, przeto w przypadkach kuchennych są zdrowe. Z pomienionych własności, pomocne są na kaszle suche, dychawicę, przez ulotność zaś swoją przenikają najdelikatniejsze naczynia, sprawują poty, i uryny odchodzenie zapachem nawet ich zaprawione. Na powyższe choroby używać się mogą następującemi sposobami. 1-szy. Wziąwszy czosnku kawałek lub też cebulę niewielką pokrajać, i dodawszy masła świeżego nie spalonego łyżek trzy, smażyć na wolnym bardzo ogniu przez kwadrans, potem przecedziwszy gdy już masło ostygnie, dodać tyle miodu czystego, i dobrze zmieszawszy, brać na trzonek łyżki kilka razy na dzień (...) 2-sposób (...): wziąwszy powyżej namienione części cebuli lub czosnku, na pokrojone nalać octu winnego lub piwnego, aby tylko mocnego, pół kwarty, postawić w ciepłym miejscu w naczyniu dobrze zamkniętem, aby mokły przez trzy dni i tyleż nocy, potem przecedziwszy, dodać miodu praśnego czystego pół kwarty i z wolna gotować, zbierając szumowiny; gdy się wysadzi do gęstości pomiernej, przestudziwszy zlać w butelkę. Tym sposobem robi się miód octowy cebulowy i czosnkowy. Do zażywania bierze się po małej łyżeczce do kawy dla młodych, a dla starszych po pół, a nawet i po całej łyżce raz, dwa, lub trzy razy na dzień.” (J. Dziarkowski, dz. cyt., s. 59-60)

Allium schoenoprasum -Szczypiorek cebula to bylina, która rośnie kępkami. Liście wyrastają z licznych drobnych cebulek, ściśle przylegających do siebie. W uprawie znalazł się już w starożytności. Był wówczas wysoko ceniony i po dziś dzień nie stracił na znaczeniu.

Występowanie: Wywodzi się ze strefy umiarkowanej naszego globu i po dziś dzień można się natknąć na dzikie egzemplarze w ich naturalnych siedliskach.

Surowiec: młode liście (szczypior)

Zawartość: m.in.: witaminy C i B, prowitamina A, olejki eteryczne, związki żelaza, fosforu, wapnia, sodu i siarki.

Działanie i zastosowanie: Znaczenie lecznicze szczypiorku jest takie samo jak cebuli jadalnej.

Allium scorodoprasum- rokambuł pochodzi ze wschodniego wybrzeża kontynentu północnoamerykańskiego - działanie i zastosowanie lecznicze podobne do czosnku pospolitego.

Allium tricoccum - działanie i zastosowanie lecznicze podobne do czosnku pospolitego, poza tym skuteczny jako zioło czyszczące krew i ogólnie wzmacniające.

Allium tuberosum -Czosnek bulwiasty - działanie i zastosowanie lecznicze podobne do czosnku pospolitego, stosowany także z dobrym skutkiem w leczeniu chorób nerek, pęcherza i bardzo przykrej dolegliwości, jaką jest nietrzymanie moczu.

Allium ursinum -Czosnek niedźwiedzi to zapomniana roślina przyprawowa i lecznicza. Dawniej uprawiano ją w ogrodach, dziś można ją spotkać jedynie w stanie naturalnym. Liście ma duże i szerokie, drobne kwiatuszki białej barwy tworzą szczytowe baldachowate kwiatostany, organem trwałym jest nieduża cebula, i to ją właśnie wykorzystuje się zarówno w kuchni, przyprawiając nią mięsa i sosy, jak i w lecznictwie.

Występowanie: Czosnek niedźwiedzi występuje na ogromnym obszarze - w całej Europie i Azji, w strefie klimatu umiarkowanego.

Surowiec: cebule, liście (szczypior).

Zawartość: m.in.: związki siarki, inulina, prowitamina A, witamina C, B, witaminy z grupy B, jod i magnez.

Działanie i zastosowanie: Działanie i zastosowanie lecznicze podobne do czosnku pospolitego. Poza tym czosnek niedźwiedzi jest bardzo skuteczny w leczeniu stwardnienia tętnic, nadciśnienia tętniczego i zaburzeń erekcji u mężczyzn.

Allium victoralis- Cebula dzika, rośnie na Syberii, rosyjskim Dalekim Wschodzie, Chinach, Korei, Baszkirii i na Uralu, a także w północo-wschodnich rejonach europejskiej części Rosji. Spotyka się ja na leśnych polanach, czasem pojedyncze egzemplarze, a czasem całe kępy tych roślin - działanie i zastosowanie ma takie samo jak czosnek niedźwiedzi.

Alnus - Olsza

Betulaceae

Alnus glutinosa- Olsza czarna