Sprawcy, Ofiary, Świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945 - ebook

Przedmowa

Katastrofa, która dotknęła Żydów w latach 1933–1945, miała charakter masowy. Rozpoczęła się w Niemczech, by w końcu ogarnąć większość kontynentu europejskiego. W wydarzeniach tych wzięło udział wielu sprawców, dotknęły one ogromu ofiar, a towarzyszyła im masa świadków. Owe trzy grupy wyraźnie różniły się od siebie, a podziały te utrzymały się do końca życia. Każda z nich postrzegała wydarzenia z własnej, szczególnej perspektywy, każdą cechowały odrębne postawy i reakcje.

Sprawcy byli ludźmi, którzy odegrali szczególną rolę w planowaniu i wprowadzaniu polityki antyżydowskiej. W większości przypadków zdawali sobie sprawę z charakteru swoich funkcji, przypisując je do stanowiska i zakresu obowiązków. Ich działania miały charakter bezosobowy. Sprawcom wystawiano stosowne upoważnienia bądź udzielano odpowiednich instrukcji, niezbędnych do wykonania powierzonych im zadań. Ponadto za zagładę Żydów nie odpowiadała jedna wydzielona organizacja, nie istniał również jeden osobny budżet przeznaczony na realizację tego celu. Poszczególne zadania rozdzielono między rozbudowane struktury biurokratyczne, a każdy z uczestników mógł mieć poczucie, że jego wkład jest niewielką częścią ogromnej operacji. Z tego powodu administratorzy, urzędnicy czy umundurowani strażnicy nigdy nie mówili o sobie jako o sprawcach. Jednocześnie zdawali sobie sprawę, że proces zagłady był działaniem celowym, a wraz z przystąpieniem do niego ich udziału nie będzie można wymazać. W tym sensie każdy z nich zawsze będzie tym, kim był, nawet jeśli zdecyduje się zachować wstrzemięźliwość bądź milczeć na temat swojej pracy.

Pierwszym i najważniejszym sprawcą był sam Adolf Hitler, główny architekt całej operacji; bez niego wydarzenie to byłoby nie do pomyślenia. Hitler zawsze znajdował się w centrum uwagi, ale większość zadań wykonywali pozostający w cieniu przedstawiciele starego establishmentu i osoby robiące karierę już w Trzeciej Rzeszy. Niektórzy wykazywali się entuzjazmem w pracy, inni zaś mieli wątpliwości. Wśród przywódców znalazło się wielu wykształconych specjalistów, w tym nieodłącznych prawników i niezbędnych lekarzy. Gdy proces zagłady objął ogromną część Europy, jego machina nabrała charakteru międzynarodowego – do Niemców przyłączyły się rządy państw satelickich oraz pojedynczy kolaboranci z krajów okupowanych.

W odróżnieniu od sprawców, ofiary były widoczne dla każdego, łatwo dawało się je zidentyfikować i policzyć w każdej fazie zagłady. Aby zostać uznanym za Żyda, wystarczyło mieć rodziców bądź dziadków pochodzenia żydowskiego. Dyskryminacyjne ustawy i regulacje prawne zawierały szczegółowe przepisy regulujące takie kwestie, jak małżeństwa mieszane, osoby o pochodzeniu mieszanym oraz przedsiębiorstwa o mieszanej strukturze własnościowej. W każdej kolejnej fazie procesu różnice te pogłębiały się. Żydów oznaczano gwiazdą Dawida, a ich kontakty z nie-Żydami ograniczano do minimum, regulowano przepisami lub zakazywano. Ofiary zamykano w osobnych domach, gettach bądź obozach pracy, izolując od otoczenia i skupiając w wyznaczonych miejscach. Wydarzenia rozgrywające się na zewnątrz, zwłaszcza tocząca się wojna, odcięły Żydów europejskich od społeczności żydowskich i rządów państw sprzymierzonych.

Ofiary żydowskie miały swoich przywódców, zajmujących stanowiska w setkach rad żydowskich (Judenraty), i to właśnie oni skupiali na sobie uwagę. Same ofiary zaś, gdy ująć je jako całość, stanowiły amorficzną masę. Miliony spotkał jednaki los: wykopane rowy lub mrok szczelnie zamkniętych komór gazowych. Najważniejszą ich cechą stała się śmierć. Zapamiętano je przede wszystkim z uwagi na wspólny los, dlatego też z pewnym oporem podejmowano systematyczny wysiłek wyodrębniania spośród nich osobnych kategorii. Mimo to zagłada nie dotknęła wszystkich w ten sam sposób. Przede wszystkim pewnej liczbie ludzi udało się wyjechać – byli to uchodźcy. Ogromną większość tych, którzy pozostali bądź znaleźli się potrzasku, stanowili dorośli mężczyźni i kobiety, którzy w różny sposób doświadczali niedoli. Część Żydów żyjących w związkach małżeńskich stanowiła kategorię specjalną, ponieważ ich małżonkowie nie byli Żydami. Dzieci żydowskie miały własne życie i przeżywały własne cierpienia. Dylematy chrześcijan pochodzenia żydowskiego to historia sama w sobie. Cała społeczność żydowska była rozwarstwiona pod względem zamożności, poziomu dochodów, a w niejednym przypadku owe różnice materialne odgrywały ogromną rolę. Jeszcze większe znaczenie miały cechy charakteru. Z jednej strony bowiem, większość ofiar stopniowo adaptowała się do coraz większego zubożenia, z drugiej zaś istniała niewielka mniejszość, która nie miała zamiaru dostosowywać się do nowych warunków. Niezdolność do przystosowania się bądź otwarta odmowa przyjmowały rozmaite formy – od samobójstw po otwarty bunt. Wreszcie pewna liczba wytrwałych i buntowników przetrwała i została oswobodzona w obozach i w lasach – byli to ocalali.

Większość żyjących w czasach zagłady nie była ani sprawcami, ani ofiarami. Jednakże wielu obserwowało pewne wydarzenia bądź o nich słyszało. Ci spośród nich, którzy mieszkali w okupowanej przez nazistów Europie, zapewne określiliby się – z nielicznymi wyjątkami – jako świadkowie¹. Nie brali oni „udziału” w zagładzie, nie mieli zamiaru krzywdzić ofiar, a jednocześnie obawiali się, że sprawcy mogą również im wyrządzić krzywdę. Wszelako w rzeczywistości sprawy nie przedstawiały się aż tak prosto. Wiele zależało od stosunków poszczególnych państw europejskich z Niemcami i Żydami. W zależności od ich charakteru proces zagłady mógł przybrać taki lub inny kierunek. Niemało zależało też od osobowości pojedynczego człowieka, zwłaszcza jeśli był on postacią niezwykłą bądź obdarzoną wyjątkową siłą charakteru. Zdarzało się, że świadkowie stawali się sprawcami. W pewnych okolicznościach wykorzystywali tragedię Żydów dla własnych korzyści, ale byli i tacy, którzy udzielali pomocy prześladowanym. Od czasu do czasu pojawiał się posłaniec i rozpowszechniał wiadomości.

Poza obszarem, na którym odbywała się zagłada, działała ważna grupa odbierająca wezwania o ratunek – byli to Żydzi amerykańscy, brytyjscy oraz mieszkający w Palestynie. Przywódcy żydowscy w tych krajach nie byli obojętni, w żadnym wypadku sami siebie nie uważali za świadków. Sądzili jednak, że są bezradni, i to do tego stopnia, że stali się faktycznie bezsilni. Rządom państw sprzymierzonych, do których zwracali się Żydzi amerykańscy i brytyjscy, nie brakowało siły, ale nie zamierzały podejmować szczególnych starań w obronie ofiar. Kraje neutralne na kontynencie europejskim zdecydowały się na politykę braku zaangażowania, by nie zostać posądzonym o opowiadanie się po którejś ze stron. Takie samoograniczające się stanowisko prowadziło do powstrzymywania się od czynnego udziału także w sprawach Żydów. Z kolei Kościołom, otwartym na ogół ludzi, z trudnością przychodziło wyciąganie rąk we wszystkich kierunkach. Była to szczególnie ciężka sytuacja dla papieża, którego po wojnie nazywano niekiedy „pierwszym wśród świadków”. Zarazem kler, zarówno katolicki, jak i protestancki, był podzielony pod względem narodowym oraz pod względem usposobienia, podobnie jak większość Europejczyków. W niniejszej pracy sprawcy, ofiary i świadkowie zostaną potraktowani osobno. Książka składa się z dwudziestu czterech rozdziałów, oddzielnie omawiających poszczególne kategorie danej grupy. Każdy rozdział stanowi odrębną całość, można je zatem czytać w dowolnej liczbie i kolejności. Nie starałem się omawiać wszystkiego i wszystkich. Jest to raczej zbiór zwięzłych opisów i minibiografii osób zarówno znanych, jak i nieznanych, które w taki czy inny sposób stały się uczestnikami tej historii.

Badania i praca nad tą książką zajęły mi wiele lat. Trwałyby o wiele dłużej, gdyby od początku nie pomógł mi mój przyjaciel i kolega Alan Wertheimer, dyrektor Instytutu Nauk Politycznych na Uniwersytecie Vermont. Dzięki jego staraniom uzyskałem stypendium Fundacji Johna M. Olina, które pozwoliło mi pokryć wydatki na materiały, podróże, a przede wszystkim dało mi wolny czas. Fundacja cierpliwie czekała, gdy przerywałem pracę, powiększałem jej objętość i zakres. Jestem głęboko wdzięczny za okazaną mi pomoc Johnowi G. Jewettowi, rektorowi College of Arts and Sciences, który ułatwił mi pracę, przyznając w odpowiednim czasie urlop naukowy. Czuję się wreszcie zobowiązany wobec archiwistów i bibliotekarzy z trzech kontynentów za nieocenioną pomoc. Gdyby nie ich wysiłki, rozproszone źródła nie zostałyby odnalezione, a zarówno nazwiska, jak i wydarzenia pozostałyby nieznane.

------------------------------------------------------------------------

¹ Autor używa terminu bystanders, który oznacza biernych obserwatorów wydarzeń .2 Instytucje państwowe

ZAGŁADA ŻYDÓW nie była scentralizowana. Nie utworzono osobnej agencji do spraw żydowskich ani nie przeznaczono na ten cel odrębnych środków. Działania wymierzone przeciwko Żydom prowadziły służba cywilna, wojsko, biznes i partia. W przedsięwzięcie to wciągnięte zostały wszystkie elementy zorganizowanego życia w Niemczech. W obławie na ofiary wzięły udział wszystkie agencje, wykorzystane zostały wszystkie specjalizacje, uczestniczyły w niej wszystkie warstwy społeczne.

Proces zagłady oparty został na trzech przesłankach. Pierwszą był nacisk na to, aby działaniom antyżydowskim poddać wszystkich bez wyjątku Żydów, by żaden nie wymknął się z sieci. Służyły temu złożone i długotrwałe wysiłki: począwszy od segregacji, zamykania w gettach, negocjacji dyplomatycznych z państwami satelickimi przez nieustanne przeliczanie i pilnowanie Żydów zgromadzonych w gettach po nieustępliwe poszukiwania żydowskich uciekinierów. Drugą przesłanką było zerwanie wielorakich związków między Żydami a nie-Żydami w taki sposób, aby jak najmniej zaszkodziło to Niemcom i całej gospodarce. Z tego maksymalizmu wynikało przywiązywanie wagi do szczegółów, takich jak małżeństwa mieszane i ich potomstwo, przedsiębiorstwa z kapitałem bądź zarządem żydowskim i nieżydowskim, oraz wzajemne zobowiązania i przepływy finansowe między Żydami i nie-Żydami. Trzecią przesłanką była konieczność przeprowadzenia zagłady w taki sposób, by zmniejszyć następstwa psychologiczne wśród sprawców, rozwiać obawy ofiar i oddalić groźbę niepokojów bądź protestów wśród ludności nieżydowskiej. W tym celu w egzekucje w Europie Wschodniej zaangażowano względnie liczne grupy rodzimych kolaborantów, zorganizowano też skomplikowany system deportacji Żydów i przewożenia ich w zaplombowanych wagonach z Europy Zachodniej i Środkowej do obozów wyposażonych w komory gazowe, położonych w odludnych miejscach na terenie okupowanej Polski. Poniższy spis obejmuje najważniejsze organizacje wraz z ich indywidualnymi zadaniami w procesie zagłady. Uporządkowano je w kolejności, w jakiej angażowały się w ten proces, co pozwoli zaobserwować jego przebieg.

+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Kancelaria Rzeszy | Koordynacja ustaw i zarządzeń |
+-----------------------------------+-----------------------------------+
| Ministerstwo Spraw Wewnętrznych | Zdefiniowanie pojęcia „Żyd” |
| | |
| | Zakaz małżeństw mieszanych |
+-----------------------------------+-----------------------------------+