Listy ze strefy zerowej

Kim był Aby Warburg? Przedwcześnie zmarłym, znakomitym znawcą sztuki i kultury Renesansu, wizjonerem, któremu śmierć uniemożliwiła realizację Atlasu Mnemosyne, dziejów samoświadomości człowieka, widzianych przez pryzmat wyrazowej energii obrazów? Mistrzem historii, prekursorem najróżniejszych nowoczesnych sposobów odczytywania obrazów: antropologii obrazowej, visual studies, rozmaitych form krytycznej historii sztuki? A może Warburg był ojcem ikonologii, a zarazem dziewiętnastowiecznym uczonym, głęboko zakorzenionym w praktykach uprawiania nauki tego czasu, wiernym przekonaniu o pozytywnej i oświecającej misji studiów humanistycznych?

Zebrane w niniejszym tomie wspomnienia, artykuły i rozprawy ukazują różne oblicza tego wielkiego hamburskiego uczonego, rysując portret wszechstronny, bogaty i złożony, powstający na przestrzeni osiemdziesięciu lat po śmierci Warburga. Napisane po części przez uczonych, którzy zetknęli się z nim jeszcze za jego życia i blisko z nim współpracowali, po części przez badaczy późniejszych pokoleń, pozostają świadectwem geniuszu i magicznego oddziaływania humanisty, którego dzieło nadal pozostaje niewyczerpanym źródłem inspiracji, a także interpretacji jego spuścizny.

W kwietniu 1970 roku, w latach chwały programu Apollo, NASA wysłała kapitana marynarki Jima Lovella, Johna Swigerta i Freda Haise w piątą misję księżycową. Po zaledwie pięćdziesięciu pięciu godzinach lotu doszło do katastrofy: z powodu eksplozji zbiornika z tlenem w module serwisowym statek szybko zaczął tracić zasilanie. Wybuch nie tylko uniemożliwił lądowanie na Księżycu – teraz rozpoczęła się także dramatyczna walka astronautów o życie i możliwość powrotu na Ziemię.

Apollo 13 to pełna relacja z księżycowej misji, która niemal zakończyła się tragedią, napisana z polotem i dramatyzmem godnymi najlepszej powieści. Kilka minut po eksplozji trzej astronauci muszą opuścić moduł dowodzenia i przenieść się do modułu księżycowego, maleńkiego pojazdu zbudowanego tak, aby utrzymał przy życiu dwójkę astronautów przez dwa dni. W miarę upływu czasu opowieść przenosi się z orbity, po której krąży uszkodzony statek, do Centrum Kontroli Misji, od inżynierów desperacko próbujących znaleźć sposób naprawy statku do żony i dzieci Lovella, modlących się o jego bezpieczny powrót. Cały kraj śledzi, jak pojawiają się kolejne kryzysy i jak poszukuje się ich rozwiązań. Gdy wreszcie statek ląduje na Pacyfiku, staje się jasne, dlaczego heroiczny wysiłek ratowania Lovella i jego załogi przez wielu ludzi uznawany jest za szczytowe osiągnięcie NASA.

Dzisiaj, ponad pięćdziesiąt lat od tej misji, Jim Lovell i współautor, Jeffrey Kluger, dodali do książki Apollo 13 nową przedmowę oraz nigdy niepublikowane zdjęcia. W swoim wstępie zawarli zjadliwy komentarz dotyczący pojawiającego się i przemijającego romansu Ameryki z eksploracją kosmosu na przestrzeni ostatnich pięciu dekad, który miał swoją kulminację dopiero niedawno, gdy sam statek Apollo 13, od dawna przechowywany w muzeum lotnictwa pod Paryżem, wrócił w końcu do swojego prawdziwego domu w USA. Historia Apollo 13 jest tak samo inspirująca jak pierwsze z misji kosmicznych i stanowi bezczasowy hołd dla niezłomnego amerykańskiego ducha i indywidualnych bohaterskich postaw. Na podstawie tej książki Ron Howard nakręcił film Apollo 13.

„Arabska droga cierniowa” to książka o arabskiej Pasji, z całym bogactwem dwuznaczności kryjących się w tym pojęciu. Zestawiając obserwacje z podróży w latach 2011–2013 z doświadczeniami trzech dekad spędzonych na przemierzaniu południowych i wschodnich brzegów Morza Śródziemnego, autor przedstawia w niej dwa pierwsze etapy tego gigantycznego ruchu.
Stwierdza, że trzy lata po wybuchu tamtejszych rewolucji męczeński wymiar tego zjawiska zgasił panujący na początku entuzjazm. Stawia zatem pytania: Co zostało z idei porywających ludzi zgromadzonych na placu Tahrir czy l’avenue Bourghiba? Czy ofiara Mohameda Bouaziziego w Sidi Bu Zajdzie, która doprowadziła do wybuchu w państwach arabskich, została poniesiona na próżno?
Wiosną 2014 roku młodzi rewolucjoniści z egipskiej „wiosny” 2011 mają kłopot z odpowiedzią na te pytania; część z nich jest zakłopotana, bo nie ma już więzień, które opuścili po upadku Mubaraka. Po epizodzie z władzą Braci Muzułmanów, uznanym przez większość za zdradę, któremu towarzyszył chaos społeczny, przemoc w miastach, gwałty, kradzieże, postępujące ubóstwo i przestępczość, przejęcie władzy przez wojskowych, sprawujących rzeczywistą kontrolę za fasadą rządów cywilnych, zapewniło dowództwu pewną popularność.
Wydaje się, że u zmęczonej zamieszaniem ludności dążenie do bezpieczeństwa wzięło górę nad ideałami wolności i demokracji, co trzy lata wcześniej wydawało się niemożliwe. Jednak według największych optymistów nic już nie będzie takie jak przedtem; mimo fatalnego przebiegu wydarzeń duch rewolucyjny głęboko przeniknął narody arabskie. Zobaczymy, co przyniesie czas. Obserwujemy wszak powstawanie silnych ruchów artystycznych, co wczorajszym rewolucjonistom w pewien sposób kompensuje zamknięcie przestrzeni politycznej. Odnajdują się w tym działaniu ci, którzy dzisiaj mają zakaz wstępu na plac Tahrir.
Być może właśnie teraz stawia swoje pierwsze kroki rewolucja kulturowa, jednak musi przejść jeszcze daleką drogę, zanim pojawi się znowu jako prawdziwa rewolucja polityczna.

Pierwsza antologia świadectw Polaków, którzy do sowieckich łagrów trafili po 1944 roku z powodu przynależności do podziemia niepodległościowego i zbuntowali się tam w warunkach – wydawałoby się – uniemożliwiających jakikolwiek opór. O łagrowym życiu i buncie opowiadają współorganizatorzy, uczestnicy i świadkowie powstań w łagrach Workuty, Norylska i Kingiru w 1953 i 1954 roku. Dzięki relacjom więźniów, nagrywanych jeszcze w latach 90., możemy poznać „z pierwszej ręki” historię dotąd prawie nieznaną.



„Ciążyło, że mam wyrok 20 lat. Po tym, co się zobaczyło po paru miesią­cach, te 20 lat nabierało strasznego wymiaru. Pół roku – myślałem – rany boskie, dopiero pół roku, co dalej?”

Józef Halski (więzień łagru w Norylsku)



„W życiu udało mi się dwa razy przeżyć chwilę szczęścia. Pierwszą, kiedy

udało mi się zostać żołnierzem Armii Krajowej, a drugi moment szczęścia

– kiedy wyszedłem z sowieckiego obozu zagłady na wolność.”

Janusz Guttry (więzień łagru w Workucie)

Polska szeptucha, szamanka z Mozambiku, norweski strażnik Yggdrasila, pół Komancz, pół Aztek z Kalifornii, para z indyjskiej komuny w Auroville, a także babcia autorki – dzieli ich cały świat, ale łączy jedno: miłość do drzew i niemal symbiotyczny z nimi związek.

Iza Klementowska udaje się w różne strony świata – zachód, wschód, północ oraz południe – i poznaje ludzi, których więź z przyrodą, głównie drzewami, daleko wykracza poza zwyczajność. Którzy wykorzystują tę więź do leczenia nie tylko innych ludzi, ale również całego ekosystemu. Rodzaj i siła tych relacji są czasem trudne do wytłumaczenia, a nawet zrozumienia.

Z drugiej strony człowiek od wielu lat zakłóca równowagę w przyrodzie, jakby nie do końca wierzył, że to, co robi, może mieć daleko idące konsekwencje. Jakby ludzkości, która w porównaniu z drzewami, żyje wręcz śmiesznie krótko, nie starczało wyobraźni. A przecież – jak powiedział autorce Frank, któremu już od ponad trzydziestu lat udaje się na pustyni sadzić i utrzymywać przy życiu gaje palmowe – „jesteśmy chodzącymi roślinami”.

Bo czy można zaprzyjaźnić się z drzewem? Czym lub kim są w ogóle drzewa? Co czują? I kim my jesteśmy dla nich oraz co możemy zrobić dla naszego wspólnego dobra?

Poruszające historie współistnienia światów przyrody i człowieka – do takiego stopnia przenikania, że aż gubią się wszelkie granice.

Urszula Zajączkowska

Nie ma pojedynczego drzewa, jest tylko las. Tak samo nie istnieje samotny człowiek, jest tylko społeczność: człowiek w relacji. Z innymi ludźmi, ale też z innymi życiami, w tym – drzewami. Dzisiaj lubimy temu zaprzeczać: człowiek to istota wyższa, osobna, która przyrodę może co najwyżej zwiedzać. Jednak dopóki nie wrócimy do tej fundamentalnej więzi z naturą, nie będziemy szczęśliwi. Pierwszy krok ułatwią bohaterowie reportażu Izy Klementowskiej, którzy są tam, gdzie wszyscy powinniśmy być.

Łukasz Długowski, Mikrowyprawy

Zachód przez ostatnie dwie dekady nie chciał widzieć, że w Rosji znów powstają z grobów demony nacjonalizmu i dyktatury. A władza w Rosji zawsze jest święta, nawet jeżeli dopuszcza się największych potworności. Rosja ma ogromny kompleks Europy i jednocześnie uważa się za jej najlepszą część. Wierzy, że Bóg i historia wyznaczyły jej dziejową misję do spełnienia. Dlatego władcy Rosji nie spoczną, dopóki nie odbudują swojego imperium. I tylko oni sami wiedzą, czy granice rosyjskiego świata mają kończyć się na rubieżach Polski, na Odrze, czy może sięgać Atlantyku. Ukraina została zmuszona do walki przeciwko Moskwie jako pierwsza. Czy będzie ostatnia?
Rozmówcy Wojciecha Harpuli – uznani specjaliści i badacze Rosji - wyjaśniają historyczne, kulturowe, religijne, ideowe, polityczne i militarne podłoże, na którym wyrosła współczesna Rosja. Wnikliwie i z różnych perspektyw badają trwałe, przewijające się w każdym wcieleniu państwowości rosyjskiej, wątki: wszechmocnej władzy, imperialnej buty, prawosławnego mesjanizmu, syndromu oblężonej twierdzy, niechęci do Zachodu. I bezbrzeżnego okrucieństwa. Objaśniają również, jak władcy Rosji - od Katarzyny II do Władimira Putina - kupowali przychylność europejskich elit.
Czy to Putin i jego koledzy z KGB zmienili Rosję w groźną dla całego świata dyktaturę? Czy może każdy władca Rosji w trakcie swoich rządów musi zamienić się w diabelskiego tyrana? Czy jej przywódcy są tak zdeterminowani, że dopuszczają uderzenie atomowe które może zniszczyć życie na ziemi? Co łączy prawosławnych myślicieli z rosyjskimi bandytami w mundurach? I w końcu pytanie fundamentalne: czy jest jakakolwiek nadzieja na pomyślny dla Ukrainy, Polski i świata scenariusz zakończenia tego konfliktu? Zaglądając w rosyjską duszę i próbując spojrzeć na świat oczami poddanych Kremla, poznajemy rzeczywistość, którą trudno pojąć. Warto jednak zrozumieć rosyjskie wczoraj, dziś i jutro, by zyskać nadzieję lub pozbawić się złudzeń.