Moje życie w ciekawych czasach ebook i audiobook

Karta redakcyjna

Wydawnictwo Czarno na białym Sp. z o.o.

ul. 1 Sierpnia 28/48; 02-134 Warszawa

[email protected]

www.wydawnictwocnb.pl

Moje życie w ciekawych czasach©

Opieka redakcyjna:

Aleksnadra Jankowska

Copyright © by Wydawnictwo Czarno na białym, Warszawa 2021

Copyright © by Krystyna Gumulak, Warszawa 2021

ISBN 978-83-64374-73-9

Warszawa 2021

Zdjęcia na okładce i w środku książki:

archiwum autorki

Skład i łamanie:

Dawid Szulik

Konwersja e-booka:

Wydawnictwo Czarno na białym sp. z o.o.

Od autorki

1 sierpnia 1987 roku — pod natłokiem zachodzących wokół mnie zmian oczekiwanych przez wszystkich, ale jeszcze wczoraj prawie nierealnych — poczułam potrzebę opisania obrazków ze swojego życia. Dręczyła mnie potrzeba utrwalenia tego, co przez lata okupacji niemieckiej i porządków władzy ludowej zostało wyparte, zakłamane i zastąpione pustymi hasłami propagandy komunistycznej. Zdawało mi się, że obok naukowych rozpraw i historycznych dysertacji (często opartych na wiedzy z trzeciej ręki) przydadzą się też słowa świadka.

Po zwycięstwie Solidarności żyłam w złudzeniu względnie unormowanych porządków i odłożyłam zapiski na półkę. Życie znów spłatało jednak figla: naszą Ojczyznę próbuje wywrócić tym razem horda Kaczyńskiego. Na tym nie koniec — dokończenie „dzieła” wyprzedziła nie tylko pandemia, ale przede wszystkim spóźnione uświadomienie sobie, że gospodarka i pazerność prowadzi ludzkość do globalnej zagłady.

Można więc zapytać, po co komu moje zapiski. Jest rok 2020. Nadzieja umiera ostatnia.

Opowiadanie pierwsze

Wspomnienia dziecka

Najwcześniejsze dzieciństwo upłynęło mi w drewnianym domu przykrytym wielkim, łamanym dachem dominującym nad bielonymi wapnem ścianami z niewielkimi oknami. Położony wśród mazowieckich równin, licznych jeszcze wtedy lasów, pachnących łąk i pszenicznych pól stanowił z nimi nierozerwalną całość, dla mnie dowód nieprzemijania. Dom, już wtedy tak stary, że nikt nie mógł określić jego wieku — jak uważała mama, trwał nie mniej niż półtora stulecia, a na poparcie przytaczała jedną z rodzinnych historii.

Gdy moi dziadkowie ze strony ojca, Julian i Maria z Żebrowskich, powrócili po I wojnie światowej do rodzinnego majątku, zastali wśród zgliszcz obejścia nietknięty przez wojenną zawieruchę tylko dom. Przyjęli to jak ironię losu, bo relikt minionych stuleci trwał wśród zdruzgotanych resztek gospodarstwa. Trudno zatem nie pojmować wzburzenia Franciszki, siostry mojego ojca, wtedy zapewne ambitnej nastolatki, która zareagowała na ów widok słowami przytaczanymi w rodzinie do mojego pokolenia: — Dlaczego ocalała ta rudera?!

Przeczuwała trafnie, że nikt z całego rodu liczącego wówczas: trzy latorośle płci męskiej — Wacława, Marcelego i Albina — oraz krzepkiego jeszcze, choć niezwykle potulnego mojego dziadka, nie pomyśli o wybudowaniu nowego domu, bo najważniejsza była odbudowa reszty zabudowań i gospodarki. To ich wysiłkiem powstała stodoła na dwa klepiska i trzy zasieki, które co roku wypełniały się snopami zboża, zapasami koniczyny lub roślin strączkowych dla koni i krów. Zwierzęta otrzymały nowy, chyba i na owe czasy nowoczesny dom: oborę z kamieni, jakie do dziś są bogactwem mazowieckich pól pozostawionym przez morenę denną po epoce lodowcowej. A jeszcze spichlerz na wymłócone ziarno, a drewutnia, a chlewy i kurniki... Także studnię trzeba było pobudować nową i poidło dla koni.

Nasze pokolenie poznało takie same trudy po 1939 roku, ale wówczas zarówno „stara rudera” jak i zabudowania gospodarcze przetrwały w całości i doczekały aż do 1945 roku, kiedy to stały się materiałem na budowę umocnień frontowych niedobitków armii hitlerowskiej.

Ciotka Franciszka nie przewidziała jednego — że dom przeżyje ją i brata Albina, których w pełni radości życia pokonają szalejące w tamtych czasach suchoty.

Stryj Albin, najmłodszy brat mojego ojca, o pięknej sylwetce młodzieniec, o czym świadczy utrzymane do dziś w rodzinie wspólne zdjęcie braci, był z tej trójki najprzystojniejszy. Niewiele niższy od Marcela, który osiągnął prawie dwa metry wzrostu, ale o głowę przewyższał Wacława. Obydwaj starsi już nieco wyłysiali, Albin natomiast mógł się pochwalić piękną falistą czupryną. Pogodna twarz, wesołe oczy zyskały moją sympatię i żal, że nigdy nie mogłam tego stryja poznać.

Żył krótko i zmarł nieoczekiwanie.

Pewnej majowej niedzieli wpadli po niego koledzy.

— Zbieraj się — dopingowali Albina — całe towarzystwo na nas czeka.

Tak tamte wydarzenia sprzed lat relacjonowała nam mama podpytywana o szczegóły tragedii.

Próbowano Albinowi wyperswadować tę eskapadę, przecież od kilku dni gorączkował i pokasływał. Jego matka, a moja babcia, prosiła, żeby zrezygnował z zabawy. Rodzina przeżywała bowiem niedawną tragedię, bo przed dwoma laty zmarła po krótkiej chorobie jedyna córka, moja ciotka Franciszka.

— Ech, mamo, z powodu byle przeziębienia mam tracić okazję na dobrą zabawę. Czekaliśmy na nią. Jesteśmy poumawiani. Nie martw się. Będzie dobrze.

Nie było dobrze! Tylko dwa tygodnie przeżył Albin tę majówkę.

— Jak to — dopytywaliśmy w dzieciństwie — to nikt nie leczył tej choroby?

Dziś wiemy, że z gruźlicą nadal ludzkość walczy z różnym skutkiem mimo ogromnego postępu medycyny i farmakologii.

Było mi żal stryja, jego młodości. Po tych opowiadaniach przez długi czas snuły mi się w głowie, jak na taśmie filmowej, coraz nowsze obrazy, w których nieznany stryj pokonywał różne koleje losu.

Ciotka Franciszka, której zdjęcia nie znalazłam wtedy w domowych skarbach, nie była mi tak bliska, toteż moje myśli nie wywoływały żadnych projekcji z nią związanych.

Rodzinne perturbacje

W miarę dojrzewania synów dziadek Julian wycofywał się z kierowania gospodarką, a na następcę kreował najstarszego syna Wacława. Młodszy Marcel, który w czasie wojny z bolszewikami dostał się do niewoli, powrócił do domu w złym stanie zdrowia i potrzebował czasu na rekonwalescencję. Na młodziutką bratową, Jadzię, czyli moją mamę, spadła więc odpowiedzialna rola postawienia na nogi szwagra znękanego wojną z bolszewikami i na szczęście nietragiczną w skutkach niewolą w nieludzkich warunkach. Do szczegółów tych wydarzeń nigdy nie dotarłam, ale pamiętam stryja Marcela — wysokiego prawie pod sam sufit podtrzymywany grubymi belkami — gdy podkręcając odruchowo wąsa, opowiadał pewnie nie po raz pierwszy o swoich przygodach.

Nie zdołałam zachować w pamięci, w jaki sposób on i jego współtowarzysz wydostali się z obozu na terenie Rosji i jakim cudem udało im się zdobyć dwa rowery — wiele wskazywało na to, że były to trofea wojenne. Z opowieści stryja dowiedziałam się, że gdy jechali na tych niepospolitych wówczas pojazdach, wywoływali we wsiach ukraińskich straszliwą panikę. Ludzie uciekali w popłochu i krzyczeli, że antychryst z piekła rodem ich napadł, że koniec świata. Strach był po obu stronach, bo panika może w każdej chwili zamienić się w chęć odwetu. Stryj i kompan mieli jednak szczęście. Plotka o nadjeżdżającym antychryście oczyszczała przed nimi drogi — dzięki temu bezpieczniej dotarli do celu. I jak to zwykle bywa, relacjonowanie takich, przecież groźnych, chwil kończyło się salwami śmiechu. Nawet stryj Marcel, który chętniej słuchał towarzyskich pogaduszek brata Wacława, niż się popisywał własnymi opowieściami, wspominał tamte chwile z rozbawieniem.

Mama była świeżo upieczoną mężatką, gdy do jej nowego domu, do którego rok wcześniej przywiózł ją mąż, powrócił stryj Marcel. Mówiąc jej słowami: wtedy zaczął się dla niej krzyż pański.

Próbuję postawić siebie w roli, w jakiej znalazła się właśnie mama: Dwudziestoletnia dziewczyna, starająca się odnaleźć w nowych obowiązkach, nowym otoczeniu i wśród ludzi, których znała dotąd na odległość. Wtedy pojawia się w drzwiach wrak człowieka — wielki, wychudzony, brudny i zarośnięty, w szczątkach wojskowego munduru mężczyzna. Mama wie, że szwagier zaginął w bolszewickiej zawierusze, domyśla się więc, kim jest zjawa w drzwiach. Z mężem, który pośpieszył z sąsiedniego pokoju, słysząc znajomy głos, wita gościa — na uściski przyjdzie czas nieco później. Teraz najważniejszy był odpoczynek i posiłek oraz zastąpienie łachmanów wyciągniętymi z szafy, nieużywanymi od dawna ubraniami. Woda do kąpieli grzeje się już w dwu dużych garach na kuchni, bo w starym domu nie ma łazienki.

Po tych zabiegach stryj Marcel odzyskuje tożsamość. Czy akceptuje szwagierkę? Może bardziej koncentruje się na odzyskaniu sił i mocno nadszarpniętego zdrowia. Kaszel rozrywa mu płuca. Nogi w bąblach i zainfekowanych ranach oraz wszystko to, co wynika z niedożywienia. Kuracja miała trwać kilka tygodni.

Problemy same się proszą: zmiana opatrunków, oddzielne wyżywienie — chory nie może jeść tego, co żniwiarze, a przecież żniwa, wszyscy więc pracują w polu, mama zostaje sama z tyloma obowiązkami. Może nawet nie nadąża za natłokiem pracy, może słaby człowiek czuje się zaniedbywany przez tę guzdrałę, żonę brata.

— Był nieznośny — nawet po latach mama mówiła o tym wzburzona. — Uważał, że cały dom powinien być na jego usługi. Zadysponował specjalną dla siebie dietę i miał, zwłaszcza wobec mnie, ciągłe zarzuty. Wszyscy staraliśmy się postawić go na nogi i rzeczywiście widać było istotną poprawę — opowiadała nam mama. — Nabrał ciała, apetyt miał dobry od początku, stado kurcząt zmalało mi wtedy o połowę, bo jedynie tolerował drób. Zdawaliśmy sobie sprawę z tego, że może go prześladować pamięć o losie Franciszki i Albina, przerażał go uporczywy kaszel. Wasz dziadek jeździł co tydzień do Pułtuska do lekarza i po lekarstwa; piętnaście kilometrów do pokonania w jedną stronę, a samochody nie skracały wtedy ludziom dystansu. Tego, jakie to było życie, nie można opisać prostymi słowami — kończyła wspomnienia.

No, ale udało się wyprowadzić stryja z wojennej psychozy, bo żył długo i szczęśliwie.

— Wiele mnie to kosztowało — opowiadała innym razem mama. — Miałam przecież na głowie całe gospodarstwo i dom, a byłam młoda i tym wszystkim przytłoczona. To zresztą się zakończyło obopólną animozją, bo Marcel podziękował za moje starania w szczególny sposób. Kiedyś, będąc już w dobrej kondycji, wygłosił opinię: No, jak ja się ożenię, to będzie wszystko na plus pięć!

Los był jednak dla niego złośliwy. Marylka, jego wybranka, miała inne wyobrażenie o życiu. Rodzina Gnatowskich, z której pochodziła, wysłała Marylkę do Warszawy, gdzie spędziła u wujostwa beztrosko kilka lat młodości, a gdy wróciła na wieś, nie posiadała umiejętności niezbędnych w codziennym życiu, zwłaszcza rodzinnym. Biedny stryj Marcel musiał myśleć nie tylko o własnych wygodach, ale także o tym, żeby przygotować śniadanie, a nawet o przyszyciu synkowi guzika do majteczek, na czym my — czyli moje siostry i ja — sprytne dziewczyniska przyłapałyśmy go podczas jednej z rodzinnych wizyt.

W tych wspomnieniach należy się mojej mamie kilka słów, które niepełny portret choć trochę uzupełnią. Mimo sceptycyzmu stryja Marcela mama zawsze cieszyła się w okolicy i wśród przyjaciół dużym uznaniem i opinią dobrej gospodyni. Pod wieloma względami stanowiła wzór nowoczesnej. Świadczył o tym chociażby wyróżniający się różnorodnością upraw ogródek przydomowy, uznawany początkowo przez sąsiadki za dziwactwo pani Jadwigi. Dla mnie była mistrzynią krawiectwa, w czym istotną zasługę miał dziadek Piotr Tyszka, który na dwunaste urodziny najstarszej córce Jadzi kupił ówczesny cud techniki — maszynę do szycia singera. Teraz spod rąk mojej mamy wychodziły przepiękne sukieneczki, falbaneczki, którymi stroiła trzy córki. Podziw mój wynikał także z tego, że sama nie mogłam nigdy wyrobić w sobie zainteresowania robótkami ręcznymi. Mama potrafiła z tego, co robiła, uczynić sztukę. Urozmaicała sobie godziny pracy cichymi przyśpiewkami, które były przeważnie smętne, nawet tragiczne. Pobrzmiewały w nich bowiem echa polskich krwawych powstań. Pewnie dlatego pozostały mi w pamięci. Może warto chociaż małe strzępki tych pieśni przytoczyć:

Sponad lasów, sponad góry

Na dolinę sioła

Kruk się spuścił czarnopióry

Na żer dziatwę woła

Hej ty kruku czarnopióry

Z której strony burza cię przygnała

Skąd ten pierścień złotolity

Czyja ta dłoń biała.

Za górami za lasami

Jest tam bój nie lada

Krwią czerwoną rzeki płyną

Trup młodzieńców pada...

Niestety, dalszego ciągu o tym, jak dzieweczka poznaje pierścień, który dała ukochanemu, gdy szedł na śmiertelny bój, nie udaje mi się dziś odtworzyć. Mam natomiast odnotowany fragment innej piosenki mamy. O więźniu marzycielu (znów w tonacji minorowej, zupełnie jak historia naszej ojczyzny):

Dwunasta wybiła na miejskim zegarze

Więźniowie snem twardym śpią.

Nie wszyscy więźniowie, bo jeden z nich marzy,

On widzi wolność za mgłą...

Z tych wspomnień dziecka może powstać zbyt jednostronny obraz mamy, bo, jak rzekłam wcześniej, obowiązki gospodyni na średniej wielkości majątku miały szeroki zakres, a mama we wszystkim, czym się zajmowała, dążyła do perfekcji, co wyrażało się w uznaniu, jakim cieszyła się w okolicy. Niezwykle cenną cechą prowadzonego przez mamę gospodarstwa, było — zwłaszcza dla człowieka dziś bezmyślnie zaśmiecającego planetę — stosowanie (przecież bez jakiegokolwiek odgórnego przymusu) swoistego recyklingu. Niczego nie wyrzucano bezmyślnie, wszystko było przetwarzane, wszystko czemuś służyło. Także potłuczone szkło zabierał zaprzyjaźniony z ojcem Żyd Matus i odwoził w znane jemu miejsca.

Obraz mamy jako utalentowanej i wszechstronnej osoby kojarzy mi się z rolą, jaką w naszym domu odgrywał len. Dziś na Mazowszu trudno już spotkać pola zasiane tą rośliną. Przed wojną rodzice dostarczali len do fabryki w Żyrardowie, skąd — zgodnie z umową — część należności pobierali, w miarę potrzeby, w belach materiału zarówno lnianego jak i bawełnianego. Stąd zapewne taka piękna, biała pościel i drapiące lniane prześcieradła w naszych łóżkach. Ale worki, derki i inne domowe rzeczy wyrabiano we własnym zakresie. Na te wyroby część lnu pozostawała więc w domu.

Późną jesienią zaczynał się karnawał kołowrotków. Furczały nieraz dwa, czasami trzy kółka — jak je u nas nazywano. Grubą przędzę mogła produkować początkująca prządka, ale najcieńszą, idealnie gładką, przędła tylko nasza gospodyni Godlesia. Mama miała też zdolne do tej roboty paluszki. Uprzędzone na szpule nici trzeba było formować w odpowiednie obliczane dokładnie długości pasma, do czego służyło ręczne motadło.

Co robiły wtedy dzieci? Szykowały wszystko, co już wypadło z obiegu użyteczności, do... recyklingu! Było to zajęcie na długie jesienne i zimowe wieczory, po wypełnieniu domowej spiżarni wszelakimi zapasami na zimę. Wypełnialiśmy tą pracą wolne od innych zajęć godziny. Stare ubrania, powłoki, każdą rzecz materiału cienkiego, grubego, białe, czarne, kolorowe cięliśmy w paski, sczepialiśmy je, tworząc z nich różnobarwne kłębki, z których powstawały derki na konie i do wykładania siedzisk np. w saniach, chodniki i kolorowe dywaniki. Wytwarzane to było na krosnach, które stały jako obowiązkowa część umeblowania letniej kuchni. Stała tam również centryfuga, na której odciągano od mleka śmietanę. Kiedy powstała i u nas spółdzielnia mleczarska, skończyło się codzienne składanie tej maszynerii i codzienne jej mycie. Ta maszyna odzyskała drugą młodość w czasie okupacji, gdy trzeba było we własnym zakresie zaopatrywać się w masło. Wiązało się to, jak wszystko, z ogromnym niebezpieczeństwem.

W czasie okupacji, po 1939 roku, korzyść z uprawy niewielkiego poletka lnu była nie do pogardzenia. Czarny baran, który bódł każdego wedle własnego wyboru, dostarczył nam pięknej wełny, a z niej mama utkała dla całej rodziny na zapomnianych od dawna krosnach piękny materiał w jodełkę na kurtki, płaszcze i spódnice. Dlatego len utkwił mi w pamięci. Zbierałam z innymi dojrzałe łodyżki w niewielkie snopki, potem kijankami ostukiwałam okrągłe główki nasienne, żeby usunąć siemię, i tak przygotowana, związana w duże bele słoma lnu wędrowała do pobliskiej strugi. Moczenie trwało kilka tygodni, po czym rozkładane schły na słońcu. Po kąpieli w wodzie i słońcu słoma stawała się miękka i nadawała się do obróbki. I wtedy rozpoczynała się moja i nie tylko moja przygoda ze lnem.

Wraz z nadejściem złotej polskie jesieni ustawialiśmy za oborą po nawietrznej stronie stary jak świat słowiański sprzęt do obróbki lnu: międlice i cierlice. Rozpoczynała się — przy odpowiedniej pogodzie — praca niby prosta, acz żmudna i męcząca; każdy mały mieszczący się w dłoni snopeczek trzeba było najpierw połamać na międlicy, żeby odpadły z włókna paździerze. Uzyskane w ten sposób włókno było poddawane kolejnej obróbce na cierlicy — na niej zdzierało się z pasma zgrubną warstwę, czyli pakuły, a uzyskiwało gładkie, lśniące jedwabiście włókno, z którego przędło się na kołowrotku nić. Z pakuł powstawały też grubsze nici na inne potrzeby. Była to robota nie tylko ciężka, ale też brudna, bo niósł się z międlic drobny jak mgła pył, a na butach i ubraniu kładła się warstwa kłaków i paździerzy. Niewiele pomagały chustki na głowach i specjalny strój. Na szczęście wody było pod dostatkiem, a mydło wyrabiałyśmy domowym sposobem, bo to na kartki było niczym glina. W ten sposób spędzałyśmy pracowitą wojenną jesień w rytmie niosącego się po całej okolicy stukotu międlic.

W lnianej opowieści gdzieś zaginął mi mój tata, a przecież to ja zastępowałam mu synka, który opuścił ten piękny świat po kilku zaledwie miesiącach życia. Ojciec często przebywał poza domem, ale w domu zawsze, albo raczej zazwyczaj, odczuwaliśmy jego pogodę ducha: emanował ciepłem, chętnie dowcipkował lub żartował. Był urodzonym gawędziarzem, lubił towarzystwo i cieszył się wzajemnością — myślę, że mama nie zawsze oceniała tę jego cechę pozytywnie. Pewnie chciała częściej z nim się dzielić problemami, które w domu rozgrywały się z minuty na minutę, ale wiem, że ojciec miał także wiele trudnych do załatwienia spraw w gospodarstwie i poza nim.

Ja najchętniej pamiętam, jak uczył mnie tańczyć, jak rozbawił moją rówieśnicę z sąsiedztwa, Jadzię, aż ta postanowiła u nas pozostać, jak wyczekiwał ze mną na powrót koni z pola i podsadzał mnie na moją ulubioną kobyłkę, żebym mogła na niej wjechać na podwórko...

Ta kobyłka — niższa i łagodniejsza od innych koni — zginęła tragicznie, gdy późną jesienią 1939 roku wracaliśmy wieczorem z Pułtuska. Dlaczego i ja uczestniczyłam w tej wyprawie do miasta, nie jestem w stanie wyjaśnić po tylu latach. Trudno jednak zapomnieć pierwsze tak ciężkie przeżycie.

Tuż za Pułtuskiem, koło Gromina, natknęliśmy się na karawanę obładowanych czymś furmanek. Jechały stępa, jedna za drugą, niewidoczne, nieoświetlone choćby skromną latarką. Trzeba było podjąć trudną decyzję o ich wyprzedzeniu, ostatecznie dwa, trzy wozy powinno się wyprzedzić bez trudu. Natężenie ruchu nie dorównywało przecież dzisiejszemu. Nagle, w czasie wykonywania podjętego manewru, zza niewielkiego wzniesienia wyrosło jaskrawe światło reflektorów, w ich świetle dwie, trzy furmanki okazały się sznurem długim w nieskończoność. Pędził na nas samochód, a my nie mieliśmy szans na manewr, bo nie było żadnych odstępów między furmankami.

I stało się! Ojciec maksymalnie najechał w stronę furmanek, a kierowca skierował auto w stronę rowu, od którego dzieliła go niewielka pryzma szutru przygotowanego przez drogowców, i na niej się zatrzymał. Niestety, nie ominął mojej kobyłki — była z lewej strony zaprzęgu i auto uderzyło ją chyba wprost w głowę, bo padła martwa bez jednego jęku. Poza nią nikt z nas nie został poszkodowany, ale ja wydobyłam z siebie nieludzki wrzask. Zaniepokoiło to któregoś wysokiej rangi pasażera auta, bo kazał kierowcy upewnić się czy dziecko nie jest ranne.

— Ist Kinder krank?

— Nein, nein — usłyszał i odjechali.

Pozostaliśmy w ciemną noc sami, zadziwieni, że nas nie zwymyślano, z jednym koniem w zaprzęgu i drugim nieżywym, z którym trzeba było coś zrobić. I wtedy ze śpiących już domów pobliskiej wsi pojawiło się kilku mężczyzn, którzy wspólnym wysiłkiem usunęli do rowu kobyłkę i zapraszali, aby odpocząć albo może nawet przenocować. Nie skorzystaliśmy z ich gościnności, wdzięczni za pomoc ruszyliśmy z jednym koniem do domu, powoli wyciszając nerwy i odzyskując spokój.

Chętnie wysłuchiwałam opowieści ojca (niekoniecznie dla mnie przeznaczonych) w czasie częstych w naszym domu spotkań towarzyskich. Jego talent narratorski nadawał nawet drobnym faktom emocjonalny ładunek, co wobec braku telewizji i zalewającego nas obecnie potopu kolorowej makulatury, mogło stanowić dla słuchaczy rodzaj rozrywki, bo niejednokrotnie goście prowokowali ojca do snucia opowieści.

Niezauważona przez nikogo albo wręcz ignorowana, słuchając, wyobrażałam sobie scenerię malowaną słowami ojca, grozę czającą się gdzieś na drodze. Jedna z takich opowieści zaczynała się tak:

— Mój gniadosz jest koniem zrównoważonym, chociaż kipi w nim gorąca krew. Pod siodłem jest niezastąpiony. Mam do niego całkowite zaufanie. Ale ostatnio zrobił mi niespodziankę. Wracałem późną nocą — mówił ojciec — dochodziła północ. Księżyc, jak rybie oko, oświetlał leśną drogę. Miarowy stukot kopyt długim kłusem pędzącego konia, szelest zmrożonych pierwszymi przymrozkami liści wprowadziły mnie w stan półsnu. Wierzchowiec nie potrzebował przewodnika. Puszczone luzem wodze dawały mu całkowitą swobodę. Wkrótce wyjedziemy z lasu, niedaleko dom... Nagle coś się stało!

Ojciec zamilkł na chwilę, po czym przyciszonym tonem kontynuował:

— Czuję niepokój, koń stawia uszy i hamując gwałtownie, przysiada spłoszony, wręcz wystraszony. Nie wiem, co się dzieje. Chwała Bogu, w ostatniej chwili instynktownie udało mi się ściągnąć wodze, cudem nie wylądowałem w przydrożnych krzakach. Rozglądam się, co u licha? Nic nie widać, może lis przebiegł drogę?

Poklepałem zwierzę po karku, uspokoiłem łagodnym głosem — wydawał się odprężony. Dałem więc sygnał odjazdu. Nic z tego! Po raz pierwszy odmówił posłuszeństwa. Trzeba zatem powtórzyć najazd. Ten manewr nie wywołał sprzeciwu. Odjechaliśmy w las ze sto metrów i pełnym kłusem, po nawrocie, próbowałem pokonać tę diabelską niewidzialną przeszkodę.

Nie uwierzycie panowie, powtarzałem ten manewr czterokrotnie bez skutku. Nie ma wyjścia, myślę, muszę sprawdzić, jakie licho siedzi w tym piekielnym tarninowym krzaku na granicy z Wójtami.

Koń stoi niespokojny, zaparty czterema nogami, mnie też biegają po głowie zasłyszane bajduły o złym, który jakoby lubił tu przebywać, o duchach i różnych dziwadłach, o czym można się nasłuchać po chatach.

Nie miałem wyjścia. Zsiadłem z konia i wtedy nagle usłyszałem za plecami szelest. W lesie nie odczuwałem ostrych podmuchów wiatru, a tu — ni z gruszki ni z pietruszki — zawył głośno. Odwróciłem się gwałtownie, gotów zmierzyć się z tym, cokolwiek by to było. Rzeczywistość przerosła wszelkie moje wyobrażenia. Końskich wyobrażeń nie potrafimy docenić. Czy to była szmata, stary worek wrzucony w przydrożny krzak, czy papier, nie próbowałem sprawdzać. Wiatr szarpał się z tym czymś w gałęziach i ta walka dostarczyła mojemu rumakowi i mnie niecodziennych przeżyć. Przeprowadziłem konia przez to zaklęte miejsce, trzymając go przy uździe. I szczęśliwie dotarliśmy do domu.

Intonacja głosu, mimika i gesty towarzyszące opowieściom ojca tworzyły atmosferę napięcia i tajemniczości. Mnie tyle wystarczyło, nawet jeśli nie zawsze wszystko pojmowałam.

Szlacheckie miazmaty

Czas poprzedzający wybuch II wojny światowej nie był łatwy zarówno dla Polski jak i mojej rodziny. Nawet w dziecięcej pamięci zachowałam strzępy problemów, o jakich debatowali dorośli: o polityce, komasacji gruntów rozdrobionych często nawet po kilku wsiach i gminach, o podatkach i kredytach. Powojenne i porozbiorowe porządki angażowały niemal wszystkich. Ojciec miał więc sporo niełatwych do rozwiązania zadań.

Życie towarzyskie moich rodziców było jednak z całą pewnością barwniejsze niż nasze, po kolejnym kataklizmie wojennym, chociaż trudno porównywać ówczesne uwarunkowania społeczne z dzisiejszymi. Zrujnowane I wojną gospodarstwa wracały powoli do życia. Politycy układali nowe prawa i obowiązki, które zastąpiły carskie ukazy regulujące życie na terenach zaboru rosyjskiego od przeszło stu dwudziestu lat.

W mojej rodzinie — pamiętam to z jakiegoś powodu — każda okazja rodziła wartkie dyskusje i spory o to, kto rządzi dobrze, a kto mógłby lepiej. Uznałam nawet Piłsudskiego za lepszego, bo tak uważał tata. O podatkach, kryzysie, o panu Grabskim, mówiono wtedy ciągle. Wiedziałam, że dorośli mają dużo kłopotów.

W społeczeństwie, jakie utrwaliło się w naszej okolicy — między Pułtuskiem, Ciechanowem a Makowem Mazowieckim (z grubsza rzecz biorąc) — dominowało także po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku środowisko szlacheckie. Źródła takiego podziału społecznego sięgają odległych dziejów, a istotne było w tym zróżnicowaniu uwłaszczenie chłopów. (Zdezorientowanych moim skrótem historycznym odsyłam do licznych źródeł zalegających w bibliotekach.) W środowisku, które staram się uchronić od zapomnienia, było to widoczne nie tylko w kościele, gdzie każdy wiedział, po której stronie jest jego miejsce, ale przede wszystkim w układach towarzyskich. Nawet ja wiedziałam — nikt mi tego nie musiał mówić — że z tymi z Wójtów np. nie wchodziły w grę kontakty towarzyskie, chociaż sąsiedzkie interesy kwitły bez przeszkód. Z biegiem lat ta druga strona, nie szlachecka, dochodziła niejednokrotnie do większych sukcesów gospodarczych, ale mimo to różnił nas sposób bycia (tzw. kindersztuba), stosunek do edukacji (np. potrzeba kształcenia dzieci) i pewnie też koneksje lub ich brak, a także ogólny poziom wiedzy.

W tej scenerii Wacław, mój ojciec, syn wcale nie najzasobniejszej w okolicy rodziny szlacheckiej, mógł bywać i brylować w tym zamkniętym światku. W najbliższym sąsiedztwie byli to czterej bracia Nasierowscy, którzy — poza najstarszym, Izydorem, przyszłym aptekarzem warszawskim, przebywającym w tym czasie zapewne w szkołach — wykazali dziś podziwiany pęd do zdobywania świata i bez wiedzy ojca kazali załadować pełną furmankę worków pszenicy, bo umyślili (nie bez pomocy naszego Wacusia), że za uzyskane pieniądze popłyną na podbój Ameryki. Ten młodzieńczy plan, z którego Wacuś wycofał się w porę, zakończył się fiaskiem na rynku w Pułtusku, bo niedoszli podróżnicy niedokładnie obliczyli koszty, nie wiedzieli też kto i jak doprowadzi ich do celu.

Młodych gorących głów było wokół mojego ojca wielu. Pamiętam jego rówieśników, Milewskiego z Krup, Niesłuchowskiego z Jembrzyk, Długołęckiego z Biel czy Kraszewskiego z Mierzeńca, kuzyna Chrzanowskiego z Osieka i wielu innych. Stanowili zżytą paczkę, która nadawała ton spotkaniom. W ich stylu bycia było, jak sądzę, coś w rodzaju konkursu o najlepszą ocenę w oczach okolicznych panien i ewentualnych teściowych. Nie brakowało w tym towarzystwie oznak snobizmu, o czym świadczyły chociażby wyprawy do Warszawy po oficerki do konnej jazdy stalowane u Hiszpańskiego — słynnej firmie stołecznej. Obiły się też o moje wścibskie uszy opowieści, którymi niekoniecznie należy się chwalić. Ale młodzież musi przecież się wyszumieć.

Pomiędzy zaprzyjaźnionymi rodzinami i kuzynostwem kwitło życie towarzyskie, w czym uczestniczyłam osobiście. To były rodzinne eskapady. Jechaliśmy na przykład całą rodziną kilkanaście kilometrów na Kęsy, skąd wywodziła się moja babcia Żebrowska (zmarła przed moim urodzeniem). Kęsy to wieś z zasiedziałymi od pokoleń szlachciurami — Kęsickich, Ołdakowskich, Żebrowskich i innych — zżytych i często związanych więzami krwi. Podczas tych gościńców dzieci hasały po ogrodach i łąkach, poznawały się nawzajem, a ... moja prawnuczka nie zna rówieśników z rodziny dziadka... Ciotki częstowały gości cudami kuchni, pragnąc zaimponować czymś szczególnie wyjątkowym. Tatusiowie i wujkowie poprawiali na swój sposób świat, narzekali na plony lub ceny; spory zapijali nie tylko kompotem.

Jeździliśmy też na Borza Przechy, skąd pochodziła moja mama, już nie było tam jej rodziny Tyszków, bo „dzieci poszły w świat”, a moi dziadkowie w ślad za synem — do Warszawy. Ale mieszkała tam serdeczna koleżanka mamy, „ciocia” Janeczka, żona jednego z niedoszłych turystów Nasierowskich, Stanisława.

Częste też były spotkania starych znajomych przed kościołem w Gzach, lub w Przewodowie, gdzie — po obowiązkowym coniedzielnym lub świątecznym nabożeństwie — następowały powitania, uściski, a także krótka wymiana wieści różnego gatunku i znaczenia: że ktoś umarł, ktoś choruje, ktoś się żeni. Kończyło się to często niezaplanowaną gościną u kogoś, kto zapraszał skutecznie na wspólny niedzielny obiad, lub umówieniem następnego spotkania.

Majówki na wolnym powietrzu były zazwyczaj organizowane spontanicznie. Miał wtedy wzięcie młody harmonista z Porzowa, którego prawie nie było widać zza wielkiej harmonii, ale za niewielkie wynagrodzenie całkiem nieźle wygrywał skoczne melodie. Młodzież biegła tam w wolne letnie wieczory i bawiła się do upadłego. Prawdę mówiąc uczestniczyły w tych potańcówkach nierzadko również całkiem poważne babcie, wiekowe „gwiazdy” ludowych biesiad, tancerze, którzy objawiali zamiłowanie do tańca i talent z wielkim zaangażowaniem.

Majówki — nazwa potańcówek, ale w maju obowiązywały także codzienne nabożeństwa majowe, które odbywały się pod św. figurą, obowiązkowo stawianą przy wyjeździe poza granice wsi. Tutaj odprowadzano w pobożnym orszaku każdego zmarłego, żegnano go i w żałobnej asyście przestawiano na oczekujący zaprzęg konny, który odwoził nieboszczyka do parafialnego kościoła, gdzie oczekiwał na pochówek.

Ale na majowe szło się przez cały maj codziennie o zachodzie słońca, żeby radośnie wielbić Maryję. Przewodziły u nas dwie starsze kobiety z czworaków, nie tylko znające mnóstwo pieśni maryjnych, ale także dysponujące donośnymi głosami. Poza kilkoma żarliwszymi osobami starszymi sporą gromadkę stanowiły dziewczęta i oczywiście co gorliwsi kawalerowie, bo — co by nie mówić — śpiew śpiewem, ale potem następowało powolne, nie — pozbawione zabawy i zalotów odprowadzanie się do domów.

W okolicznych dworach i dworkach, a także w naszej starej ruinie, w której salon mógł pomieścić bez trudu 20 osób i umożliwiał wodzenie sporego korowodu poloneza czy mazura, nie mówiąc o tańcach towarzyskich — obowiązkowych tang, foxtrotów, slowfoksów i walców — najczęściej w karnawale odbywały się bale proszone. Tu obowiązywała już etykieta sięgająca z pewnością innych czasów, i wodzirej — zazwyczaj zawodowy, ale bywało, że wywoływano (z braku laku) z towarzystwa kogoś do tej funkcji. Wiem, że nasz Wacuś też lubił takie popisy. Doceniano te jego niewątpliwe umiejętności.

Tata umiał oddziaływać na ludzi zarówno żartem jak i merytoryczną argumentacją.

Wydaje się, że ogólną cechą ówczesnych spotkań towarzyskich była ich wielopokoleniowość; bawili się razem młodzi i starzy, dzielił ich może zapał i temperament, chociaż mogę przytoczyć sporo przykładów nie tylko w rodzinie, że ochota do zabawy nie musi zanikać w miarę upływu lat. Kiedyś babcia Tyszkowa porwała mnie do tańca, gdy pod drzwiami naszego mieszkania w Pułtusku usłyszała skoczną poleczkę wygrywaną przez wędrownego skrzypka. Co prawda, byłyśmy same w mieszkaniu i drzwi, na wszelki wypadek, zostały zamknięte przed nieproszonym gościem.

Z teorii o wielopokoleniowej zabawie należy z pewnością wyłączyć wypady ojca na typowo męskie spotkania na partyjkę vista do braci Nasierowskich, gdzie — zdaniem mamy — czas stawał wbrew prawdy znanej od czasów rzymskich: panta rhei.

Koń w herbie

Wacław w kawalerskim stanie dotrwał do 32 roku życia. Wiele wolnych chwil życia spędzał w siodle, na polowaniach i biesiadach. Brylował na zabawach. Kochał konie, czułam to w jego barwnych opowieściach, jakie snuł po latach z kolegami.

Konie — wielka miłość Polaków — zajmowały w mojej rodzinie zasłużone miejsce. Pracowały ciężko w polu, dźwigając z człowiekiem ciężar życia. Ale nie tylko. Dodawały blasku codziennemu życiu, podnosiły jego splendor. Ojciec miał do koni szczególny, osobisty stosunek. Jego styl życia bez konia nie był możliwy.

Babcia po kądzieli, Tyszkowa, mawiała często: — Konie to Wacuś miał zawsze najlepsze w okolicy.

Czy mogło to mieć wpływ na przyjęcie oświadczyn o rękę córki Jadzi starszego od niej o 12 lat kawalera Wacława?

Nie mniejszą niż konie pasją ojca było polowanie. Zawsze w sezonie po godzinnych wędrówkach z dubeltówką na plecach wracał z upolowanym zającem, kaczką czy kuropatwą. Uczestniczył też w okresowo odbywających się polowaniach towarzyskich, a zawsze był z nim pies nieodstępujący swego pana na krok. Ten, którego pamiętam, nazywał się As, sympatyczny, potulny rudobrązowy bezrasowiec, w którym mimo to kipiała myśliwska krew. Kiedy wuj Julian wysiadał z autobusu i dwoma strzałami oznajmiał swój przyjazd na urlop, As budził się z najgłębszej drzemki i biegł wujowi na spotkanie do odległej o kilometr szosy. Ale skromnego Asa poprzedzał w naszym domu nigdy niezapomniany Drzes. Legenda o tym domowniku wpisała się trwale w historię rodziny i mimo upływu lat nie ulegała zatarciu. Każde zapalanie lamp (naftowych oczywiście) wywoływało wspomnienia o tym, jak to Drzes jednym szczeknięciem gasił najżywszy płomień migocący za szkłem.

Drzes trafił do naszego domu też nie byle jakim sposobem: nie wiadomo, czy ojciec wybrał się w owym czasie po zakup niezbędnego w stajni źrebca, czy była to tylko zwana współcześnie ściema, bo po dwu dniach nieobecności wrócił nie ze źrebakiem, jaki był mu polecony, ale z psem, wprawdzie niewiele mniejszym, lecz zupełnie niepodobnym do konia. Mama, nie wiem czy zaniemówiła z wrażenia, czy wręcz odwrotnie; z całą pewnością nie bardzo chciała wchodzić w konflikt z nowym gościem, bo ten nie tolerował podniesionego głosu, gasił na życzenie, jako się rzekło, lampy, okazał się też genialnym wykonawcą wszelkich poleceń, oczywiście, ojca.

Wędrując krok w krok za swoim panem, potrafił przynieść na życzenie zapomnianą czapkę lub inną rzecz. Porozumiewał się z rozmówcą, patrząc mu uważnie w oczy, a jeśli to nie wystarczyło, dotykał kogoś z domowników nosem albo szarpał lekko zębem i prowadził tam, gdzie potrzebna mu rzecz wisiała. W razie potrzeby interweniował też szczeknięciem, jeśli ktoś nie pojmował jego intencji.

Nie trudno sobie wyobrazić, jak niebywale wzrosła w okolicy pozycja towarzyska ojca, gdy fama o wyjątkowym psie pana Wacława zatoczyła szersze kręgi.

Trudno pominąć i to, że psisko wywoływało respekt nie tylko wyjątkową inteligencją i wysoką edukacją. Wielu, po prostu, bało się jego. Wyobraźmy sobie nagłe spotkanie z takim „potworem” na wąskiej wiejskiej dróżce. Drzes niechętnie ustępował miejsca, jeżeli nie było jasnego rozkazu. A jeśli rozmówca podnosił głos, bez rozkazu ruszał do obrony, stawał na tylne łapy przed agresorem, a wtedy wielu osobom dorównywał wzrostem. Ząbki też robiły wrażenie. Był jednak niezwykle zdyscyplinowany, rozumiał nie tylko hasło, ale także spojrzenie, wyraz twarzy czy choćby pomruk niezadowolenia, toteż nigdy nie zapisał się w swojej historii jakimkolwiek skandalem.

Topniejące ślady

Odwieczny, jako się rzekło, dom, do którego Wacław wprowadził młodą małżonkę, nie był z modrzewia, choć tak być powinno. Jego dębowe belkowania kpiły sobie jednak z upływu czasu, bo kiedy w 1945 roku południowy szczyt tego zabytku został posiekany jak sito w wyniku działań frontu, który ruszył w styczniu z nadwiślańskich leży, nigdzie nie posypało się ze starego drewna próchno: rany straszyły ciemnymi otworami, ale kropli krwi dąb z siebie nie usączył. Co prawda podwaliny grzęzły coraz bardziej w ziemię, zwłaszcza od strony północno-wschodniej, toteż okno wychodzące z letniej kuchni na ogród było tak nisko, że mogłam przez nie wyglądać bez pomocy stołka. Strona południowa natomiast, otoczona ogródkiem kwietnym odgrodzonym od reszty zabudowań żywopłotem bzu i śnieguliczki, stała wysoko wsparta na wielkich głazach. Ganku, przez który wchodziło się niegdyś do przedpokoju i pokoi, nie pamiętam. Ojciec nie lubił dodatkowych kłopotów, więc rozebrał sfatygowanego staruszka, a miejsce, na którym stał ganek, wyłożył płaskimi kamieniami, w jakie morena denna zaopatrzyła obficie całą okolicę. W ten prosty sposób uzyskano schludne i estetyczne „wejście na pokoje”.

Do pomieszczeń kuchennych wejście było oddzielne.

Z dawnej rodzinnej świetności do moich czasów dotrwał już chyba tylko ten dom. Z pokolenia na pokolenie majątek dzielony pomiędzy dzieci, często z pominięciem wymaganych dziś zapisów formalnych, stopniowo malał. Nie będzie chyba błędem dodanie do tego obrazu jednej uwagi: otóż moi przodkowie, a kto wie czy nie przeszło to także na nasze pokolenie, nie troszczyli się nadmiernie o dobra doczesne. Kiedy się rozstrzygały, na przykład, istotne kwestie dotyczące przeliczania wartości hektarów w czasie komasacji gruntów, zarówno Wacław jak i Marcel nie uczestniczyli w pracach komisji, chociaż obecność właścicieli miała istotny wpływ na ostateczne ustalenia. Po latach słyszałam w rodzinie wzajemne wypominanie tego zaniedbania. Gdy próbowałam znaleźć wyjaśnienie tej karygodnej, moim zdaniem, obojętności, zbywano to wścibstwo: — Marcel czekał na Wacusia, a Wacuś wolał towarzyszyć młodej żonce, niż wysiadywać z komisją zajmującą się komasacją gruntów... I tyle!

Rekordzistą w pojmowaniu zarówno odpowiedzialności jak i honoru okazał się jednak z całą pewnością mój stryjeczny dziadek Rafał, który gospodarował w sąsiedztwie Juliana, mojego dziadka na połowie majątku otrzymanego po rodzinnych podziałach. Ożenił się z panną spokrewnioną z rodziną Krasińskich, ale biedną. Urodzone z tego małżeństwa dwie córki edukowali starannie, co okazało się opatrznościowe w ich nieprzewidywalnych losach. Bo oto pewnego wieczoru uroczy i równie nieobliczalny ojciec obu panien przegrał w karty cały majątek do trzech sąsiadów: Długołęckiego, Obidzieńskiego i Nasierowskiego. Szczęśliwcy, zgodnie z przysługującym prawem, podzielili między siebie grunty, a dziadek miał tylko jedno honorowe wyjście — strzelić sobie w łeb.

Żonę pozostawił bez wyboru: żeby „nie pójść z torbami”, udała się po łaskawą pomoc do możnych kuzynów z Krasnego, a ci skierowali edukowane kuzynki na guwernerską służbę do hrabiów Platerów.

Słuchałam w osłupieniu tych opowiadań przy rodzinnych spotkaniach i próbowałam czasami zrozumieć to bezsensowne dla mnie postępowanie.

— Jak to możliwe? Tak na jedno słowo sąsiedzi, przyjaciele poczuli się właścicielami majątku?

— Tak rozumiano honor. Słowo było warte więcej niż niejeden dokument — dowiedziałam się wówczas od rodzinnej starszyzny. Szkoda, że ten stryjeczny dziadek nie miał równie wysokiego poczucia odpowiedzialności — dopowiadam dziś sobie sama. Słowo się rzekło, kobyłka u płotu — oto lapidarne objaśnienie ówczesnej mentalności.

U owych ciotek, zatrudnionych już u hr. Platerów w Warszawie, byłam raz jeden jako dziecko. Towarzyszyłam mamie w jednej z wypraw z Irenką, moją najstarszą siostrą, leczoną po nieszczęśliwym wypadku przez kilka lat w stolicy, co, niestety, nie zapobiegło trwałemu kalectwu. Po tej wizycie pozostało mi zadziwienie ciasnotą panującą w pokoju, w którym stryjeczna babka miała dokonać żywota. Nie przeczuwałam wtedy, że moje warszawskie M4 będzie kiedyś tylko o kilka metrów większe od tej hrabiowskiej służbówki.

Z jedną z córek Rafała, ciotką Wandą, która przeżyła siostrę i doczekała „wyzwolenia”, spotkałam się raz jeszcze w 1948 roku. Złożyła nieoczekiwaną wizytę mojej siostrze Hani, która mieszkała już wtedy w kawalerce na Marszałkowskiej. Ciotka próbowała nas nakłonić do podjęcia starań o wyegzekwowanie przegranych przez ojca hektarów od sąsiadów, którzy już wtedy byli pozbawieni przez nowe władze majątków.

Szczupła, prosto trzymająca się — jak przystało na guwernantkę hrabiów Platerów — pani w kapeluszu i ciemnym eleganckim płaszczu, nie bardzo kojarzyła rzeczywistość. Czy mogła pojąć, dlaczego mój ojciec tak skwapliwie „rozkułaczył” się, oddając co prędzej połowę schedy stryjowi Marcelemu, który w 1945 roku po zakończeniu działań wojennych i przeprowadzeniu reformy rolnej, obejmującej również dzierżawiony przez stryja majątek w Winnicy, powrócił do nas i pozostał na strzępach ojcowizny?

Przeprowadzka

Moja szkolna edukacja rozpoczęła się o dwa lata wcześniej od obowiązujących przepisów. Wysłano mnie do szkoły albo dlatego, że zapowiadałam się na genialne dziecko, albo w wyniku perswazji zaprzyjaźnionego z domem pana nauczyciela, który uważał pozostawianie mnie w domu za stratę czasu. Skrócono więc moje dzieciństwo i rozpoczęłam codzienne wędrówki za strugę Przewodówkę, gdzie pan Stawski w jednej izbie uczył dwie pierwsze klasy. Poradziłam z tym sobie nie najgorzej, a kiedy starsze siostry trzeba było wysłać na dalszą edukację do miasta, pojechałam i ja.

Genowefa z Tyszków — p.v. Milewska, s.v. Achałkacy — młodsza siostra mojej mamy.

Wuj Julian Tyszka — brat mojej mamy.

Bracia Flanczewscy — sąsiedzi z naprzeciwka

Krystyna Domagalska

Róża Domagalska — siostra Krystyny — z kolegą.

Fema Merecka

Posterunek policji w Przewodowie (pow. pułtuski). W środku wójt J. Szczepkowski, obok przodownik policji p. Łada — ojciec Danusi, która zmarła na tyfus w 1936 r.

Hania z domu Krajewska Gortatewicz — moja starsza siostra.

W czasie odwiedzin rodziców odpoczywałyśmy z Hanią nad stawem, z którego kilka lat wcześniej przenosiłyśmy wielką liczbę karasi i płoci do pobliskiej rzeki.Susza wówczas wyssała ze stawu wodę — pozostał tylko grząski szlam.