Claudius Bombarnac ebook

Strona tytułowa

Juliusz Verne

Claudius Bombarnac

Z notesu reportera

Przełożył i przypisami opatrzył Janusz Pultyn

Strona redakcyjna

Dwudziesta piąta publikacja elektroniczna wydawnictwa JAMAKASZ

Tytuły oryginału francuskiego: Claudius Bombarnac.

Carnet d’un reporter

© Copyright for the Polish translation by Janusz Pultyn, 2016

57 ilustracji, w tym 6 kolorowych i dwie mapki: Léon Benett

(zaczerpnięte z XIX-wiecznego wydania francuskiego)

Redakcja i korekta: Marzena Kwietniewska-Talarczyk

Konwersja do formatów cyfrowych: Mateusz Nizianty

Patron serii „Biblioteka Andrzeja”:

Polskie Towarzystwo Juliusza Verne’a 

Wydanie I 

© Wydawca: JAMAKASZ

Ruda Śląska 2016

ISBN 978-83-64701-62-7

Wstęp

Drugą połowę „setki” wydań „Biblioteka Andrzeja” rozpoczynam od opublikowania powieści Claudius Bombarnac, do tej pory nieprzetłumaczonej na język polski. Tym razem zabiorę Szanownych Czytelników, razem z Claudiusem Bombarnakiem, korespondentem gazety „XX Wiek”, na kontynent azjatycki. Odbędziemy podróż pociągiem linii transazjatyckiej od granic Europy do stolicy Chin, Pekinu. Czy będzie to wyprawa – jak można by się po twórcy tylu wspaniałych utworów spodziewać – pełna przygód i różnych niespodziewanych wydarzeń? Przekonamy się o tym wraz z kolejnymi przewracanymi kartkami. Mogę jednak uchylić rąbka tajemnicy i powiedzieć, że tak istotnie będzie, ale też – jako że jest to, jak zostało zaznaczone na początku powieści, podróż reporterska – dostaniemy wielką dawkę, znacznie większą niż w innych powieściach Juliusza Verne’a, wiadomości o mijanych krainach, miastach, infrastrukturze, faunie i zwyczajach panujących w południowej części wielkiego kontynentu.

Trudno byłoby nam przebrnąć przez cały galimatias wielkiej liczby mało znanych nam nazw, gdyby nie zgrabne tłumaczenie Janusza Pultyna, miłośnika kultury i historii Azji, oraz ogromna liczba przypisów, jaką sporządził, które pozwolą nam zrozumieć minioną już epokę i wszelkie zawiłości, z jakimi zapewne borykał się Verne, pisząc ten utwór, gdyż opierał się jedynie na relacjach znanych podróżników.

We Francji powieść po raz pierwszy ukazała się w odcinkach w czasopiśmie „Le Soleil” i była zamieszczana od numeru 284 z dnia 10 października 1892 roku do numeru 342 z 7 grudnia 1892 roku.

Następnie jako książka w formacie 8°, z 55 ilustracjami Léona Benetta, w tym kilkoma kolorowymi i dwoma mapkami, pojawiła się na półkach księgarskich w listopadzie 1892 roku. W tym samym miesiącu wydana została w podwójnym, dwudziestym ósmym tomie dzieł Julka, razem z powieścią Zamek w Karpatach.

30 stycznia 1893 roku ukazała się także w małym formacie 18° z kilkoma ilustracjami Léona Benetta. To dość szczególna sytuacja, gdyż powieści Verne’a ukazywały się zwykle najpierw w małym formacie, a dopiero później w większym.

Polskie tłumaczenie oparte zostało na jednotomowym wydaniu z listopada 1892 roku i zawiera wszystkie ilustracje Léona Benetta oraz dwie mapki.

Mam nadzieję, że Czytelnikom spodoba się ta powieść, mimo ogromnej liczby różnego rodzaju obco brzmiących nazw. Życzę wszystkim przyjemnej lektury.

Rozdział I

Claudius Bombarnac1 reporter „XX Wieku”2.

Tyflis3. Zakaukazie4.

Taki adres widniał na depeszy5, którą zastałem trzynastego maja po przybyciu do Tyflisu.

A oto tekst tej depeszy:

Przerwawszy wszystkie sprawy z dniem piętnastego bieżącego miesiąca, Claudius Bombarnac znajdzie się w porcie Uzun Ada6 na wschodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Stamtąd pojedzie pociągiem bezpośrednim linii transazjatyckiej7 między granicą Europy a stolicą Cesarstwa Niebiańskiego8. Ma przekazywać wrażenia w postaci kroniki9, przeprowadzać wywiady ze spotykanymi po drodze ważnymi osobami, opisywać najdrobniejsze wydarzenia w listach lub telegramach zgodnie z wymogami dobrego reportażu.

„XX Wiek” liczy na pełną zapału i inteligencji działalność swego korespondenta, któremu otwiera nieograniczony kredyt.

Tego właśnie ranka przybyłem do Tyflisu, mając zamiar spędzić tam trzy tygodnie, a potem zwiedzać prowincje Gruzji z korzyścią dla mojego dziennika i, jak miałem nadzieję, dla jego czytelników.

Oto niespodzianka, zwykły los wędrownego reportera!

W owym czasie koleje rosyjskie połączono z linią gruzińską10 Poti11-Tyflis-Baku12. Po długiej i ciekawej podróży przez prowincje Rosji południowej, przekroczyłem Kaukaz i liczyłem na odpoczynek w stolicy Zakaukazia… A teraz władcze kierownictwo „XX Wieku” pozwoliło mi na zaledwie pół dnia postoju w tym mieście! Ledwo wylądowałem, a musiałem wyjechać, nie mając nawet czasu na otwarcie walizki! Czego chcieć? Trzeba być zadowolonym z wymogów reportażu, z jakże współczesnych konieczności wywiadów!

Byłem dokładnie przygotowany, bogato zaopatrzony w wiadomości geograficzne i etnologiczne dotyczące okręgu zakaukaskiego. Dopiero co dowiedziałem się więc, że futrzana czapa w kształcie turbanu, który wkładają górale i Kozacy, nazywa się „papacha”13, a surdut zwężony w talii, z przymocowanymi na połach ładownicami jest nazywany „czerkieską”14 przez jednych i „beszmetem”15 przez drugich! Mogę zatem twierdzić, że Gruzini i Ormianie noszą na głowie czapkę16 w kształcie głowy cukru17, a kupcy odziewają się w „tułup”18, rodzaj pelisy19 z runa barana, że Kurdowie20 i Persowie noszą ponadto „burki”21, płaszcze z włochatej tkaniny, nieprzemakalnej dzięki sposobowi jej wyprawiania!

A nakrycia głowy pięknych Gruzinek, „tassakravi”22, złożone z lekkiej szarfy, wełnianej woalki i muślinu23, owijające tak śliczne lica, oraz ich suknie o jaskrawych barwach, z rękawami mocno rozciętymi, wiązane w talii spodnie pod nimi, ich wierzchni strój zimowy24 z aksamitu ozdobiony futrem i złotym szamerunkiem25, mantyla26 letnia z białej bawełny, „czadr”27, stroje ściśnięte mocno w łokciach – wszystkie owe szaty tak starannie opisane w moim notesie reportera, co z nimi teraz zrobię?

Dowiedzcie się zatem, że narodowe orkiestry grają na „surmach”28, fletach o ostrych dźwiękach, „salamurich”29, będących piskliwymi klarnetami, mandolinach o miedzianych strunach trącanych piórkiem, „czianurich”30, czyli skrzypkach, na których gra się pionowo, „diplipito”31, rodzaju cymbałów, brzmiących jak grad szklanych dzwonków!

Dowiedzcie się zatem, że „szaszka”32 jest szablą wiszącą na rapciach33 zdobionych ćwiekami i srebrnymi haftami, że „kindżał”34 lub „kandżar”35 jest sztyletem zatykanym za pas, że uzbrojenie żołnierzy z Kaukazu składa się z długiej strzelby o lufie ze stali damasceńskiej36, z pierścieniami z cyzelowanego metalu łączącymi ją z łożem!

Dowiedzcie się więc, że „tarantas”37 to rodzaj powozu spoczywającego na pięciu kawałkach drewna38, bardzo elastycznego, tkwiących pomiędzy szeroko rozstawionymi i średniej wysokości kołami, że pojazdem tym powozi „jamszczyk”39, siedzący na koźle z przodu, trzymający lejce trójki koni, z dołączanym drugim pocztylionem40, „falètre”41, kiedy potrzeba wziąć czwartego konia od „smotritiela”42, który jest poczmistrzem traktów kaukaskich!

Dowiedzcie się zatem, że wiorsta43 wynosi kilometr i sześćdziesiąt siedem metrów, że różne ludy koczownicze guberni Zakaukazia dzielą się na następujące rodziny: Kałmucy44, pochodzący od Eleuthów45, piętnaście tysięcy, Kirgizi46, pochodzenia muzułmańskiego, osiem tysięcy; Tatarzy kundrowscy, jedenaście tysięcy; Tatarzy sartowscy47, sto dwadzieścia; Nogajowie48, osiem tysięcy pięćset; Turkmeni49, prawie cztery tysiące!

Gdy tak dokładnie „wykułem” więc moją Gruzję, oto ukaz50 każe mi ją zostawić! I nie miałem nawet czasu odwiedzić górę Ararat51, miejsce, w którym się zatrzymała, po czterdziestu dniach potopu, arka Noego, prymitywna barka słynnego patriarchy! Muszę się też wyrzec wydania moich wrażeń z podróży po Zakaukaziu, stracić relację liczącą tysiąc wierszy co najmniej, w których mógłbym pomieścić trzydzieści dwa tysiące słów naszego języka, obecnie rozpoznanych przez Akademię Francuską52…!

Trudna sytuacja, ale nie można się jej sprzeciwiać.

A przede wszystkim, o której odchodzi z Tyflisu pociąg nad Morze Kaspijskie?

Dworzec w Tyflisie jest miejscem połączenia trzech linii dróg żelaznych: zachodniej, kończącej się w Poti nad Morzem Czarnym, porcie, gdzie wysiadają pasażerowie przybywający z Europy; wschodniej, docierającej do Baku, gdzie na statek wsiadają pasażerowie chcący pokonać Morze Kaspijskie; wreszcie linia, którą Rosjanie przeprowadzili na długości stu sześćdziesięciu czterech kilometrów, między Przedkaukaziem53 a Zakaukaziem, z Władykaukazu54 do Tyflisu, przez Przełęcz Archocką55, o wysokości czterech tysięcy pięciuset stóp56, która to linia wiąże stolicę gruzińską z kolejami południowej Rosji57.

Udałem się na dworzec biegiem i wpadłem do sali odjazdów.

– O której godzinie odjeżdża pociąg do Baku? – zapytałem.

– Jedzie pan do Baku? – odparł pracownik.

I rzucił mi z okienka spojrzenie bardziej wojskowe niż cywilne, które pada niezmiennie spod daszka rosyjskiego kaszkietu58.

– Sądzę – powiedziałem, może trochę za ostro – że jazda do Baku nie jest zakazana…?

– Nie jest – odrzekł mi oschle – pod warunkiem, że posiada się paszport jak należy.

– Mam paszport jak należy – rzuciłem temu srogiemu urzędnikowi, który jak wszyscy w Świętej Rusi59 wydawał mi się odpowiednikiem żandarma.

Potem powtórzyłem pytanie, o której odchodzi pociąg do Baku.

– O szóstej wieczorem.

– A przyjeżdża…?

– Następnego dnia o siódmej rano.

– W porę, aby wsiąść na statek do Uzun Ady…?

– W porę.

I człowiek z okienka na mój ukłon odpowiedział skinięciem głowy o mechanicznej dokładności.

Sprawa paszportu nie musiała mnie martwić; konsul Francji zdołał mnie wyposażyć w zapisy wymagane przez władze rosyjskie.

O szóstej wieczorem, a jest już dziewiąta rano! Ba! Skoro niektóre trasy opisane w przewodnikach pozwalają zwiedzić Paryż w dwa dni, Rzym w trzy, a Londyn w cztery, byłoby bardzo dziwne, gdyby nie udało mi się zwiedzić Tyflisu w pół dnia, a zamierzam zmierzyć się z nim „twarzą w twarz”! Do diabła, jest się reporterem albo nie jest!

Nie trzeba mówić, że gazeta wysłała mnie do Rosji, bo mówię po rosyjsku, angielsku i niemiecku. Wymaganie od redaktora znajomości kilku tysięcy języków używanych do wyrażania myśli w pięciu częściach świata byłoby przesadą. Zresztą, z tymi trzema mowami, w połączeniu z francuską, można zajechać daleko na dwóch kontynentach. Co prawda przydałby się turecki, z którego znam tylko kilka wyrażeń, i chiński, z którego nie rozumiem ani słowa. Nie obawiam się jednak, że będę musiał rozdziawiać jak głupi usta w Turkiestanie60 i Cesarstwie Niebiańskim. Tłumaczy nie zabraknie po drodze, i nie zamierzam stracić ani jednego szczegółu z mojej podróży Wielką Transazjatycką Linią Kolejową. Umiem patrzeć i będę patrzył. Dlaczego mam się krygować? Należę do tych, którzy sądzą, że wszystko nadaje się do opisania, że Ziemię, Księżyc, niebo, wszechświat stworzono tylko po to, aby zapewniać tematy do artykułów w gazetach, a moje pióro nie będzie w drodze próżnować.

Przed zwiedzaniem Tyflisu zakończmy temat paszportu. Na szczęście nie chodziło o uzyskanie „podorożnoj”61, niezbędnej kiedyś wszystkim podróżującym po Rosji. Było tak w epoce gońców, koni pocztowych, a dzięki swej mocy owo zezwolenie urzędowe usuwało wszystkie trudności, zapewniało najszybsze zaprzęgi na zmianę, największą życzliwość poczmistrzów, największą prędkość transportu, tak bardzo, że polecany podróżny mógł przebyć w osiem dni i pięć godzin dwa tysiące siedemset wiorst dzielących Tyflis od Petersburga62. Jakże jednak trudno było zdobyć ów dokument!

Dzisiaj wystarcza zwyczajne zezwolenie na przejazd – zezwolenie zaświadczające w pewnym stopniu, że nie jesteśmy mordercami ani skazańcami politycznymi, że jesteśmy tymi, których w kraju cywilizowanym zwą ludźmi uczciwymi. Dzięki pomocy, jakiej udzielił mi nasz konsul w Tyflisie, szybko spełniłem wszystkie wymogi stawiane przez władze moskiewskie.

Wymagało to straty dwóch godzin i dwóch rubli. Potem poświęciłem się cały, oczami, uszami, nogami, zwiedzaniu gruzińskiej stolicy, nie biorąc przewodnika – przerażają mnie. Co prawda, byłbym zdolny oprowadzać każdego obcego przez labirynty tej stolicy, tak szczegółowo zbadanej wcześniej lekturą. To wrodzony dar.

Oto, co rozpoznałem, gdy chodziłem zdając się na przypadek: najpierw „dumę”63, czyli ratusz, w którym urzęduje „gołowa”64, będący burmistrzem. Gdybyście uczynili zaszczyt towarzyszenia mi, zaprowadziłbym was na promenadę Krasnaja Gora65 na lewym brzegu Kury66, miejscowe Pola Elizejskie67 – na coś jakby Tivoli68 w Kopenhadze, czy targ na bulwarze Belleville69, z jego „kaczeliami”70, cudownymi huśtawkami, których umiejętnie połączone wahania powodują chorobę morską. A wszędzie, pośród plątaniny bud cyrkowych, widać kobiety w świątecznych ubraniach, chodzące z odkrytymi twarzami, a zatem Gruzinki lub Ormianki, które są wyznania chrześcijańskiego.

Natomiast mężczyźni to Apollini Belwederscy71, mniej skromnie ubrani, mający wygląd książąt, i zastanawiałem się, czy wszyscy nimi nie są. Istotnie, czy nie mają takiego pochodzenia…? Genealogią zajmę się jednak później. Idźmy dalej wyciągniętym krokiem. Stracona minuta to dziesięć wierszy reportażu mniej, a dziesięć wierszy reportażu, to… Zależy to od hojności gazety i jej zarządu.

Szybko do wielkiego karawanseraju72. Zatrzymują się tam karawany przybywające z wszystkich miejsc azjatyckiego kontynentu. I oto nadciąga jedna, złożona z kupców ormiańskich. Wyrusza też inna, w której są handlarze z Persji i rosyjskiego Turkiestanu. Chciałbym przyjechać z jedną, wyjechać z drugą. Było to niemożliwe, czego żałowałem. Od zbudowania transazjatyckich kolei żelaznych rzadko już spotyka się te niekończące się i malownicze orszaki jeźdźców, pieszych, koni, wielbłądów, osłów, wozów. Trudno! Nie obawiam się, że moja podróż przez środkową Azję okaże się nieciekawa. Reporter „XX Wieku” będzie umiał uczynić ją interesującą.

A teraz oto bazary z tysiącami towarów z Persji, Chin, Turcji, Syberii, Mongolii. Mnóstwo tam tkanin z Teheranu73, Szirazu74, Kandaharu75 czy Kabulu76, kobierców z cudownych włókien i barw, jedwabi… które nie dorównują jednak pochodzącym z warsztatów Lyonu77.

Czy je kupię…? Nie! Obciążać się tobołami w drodze przez Morze Kaspijskie do Cesarstwa Niebiańskiego…? Nigdy! Walizeczka w ręce i torba przez ramię z ubraniami na podróż wystarczą. Bielizna…? Zdobędę ją po drodze – po angielsku.

Zatrzymajmy się przy słynnych łaźniach Tyflisu, zasilanych wodami źródlanymi, które mogą osiągać temperaturę sześćdziesięciu stopni Celsjusza. Stosuje się tam najnowsze osiągnięcia masażu, rozluźniania kręgosłupa, naciągania kończyn. Przypominam sobie, co powiedział nasz wielki Dumas78, którego wędrówki nie były zawsze pozbawione wypadków; wymyślał je w razie potrzeby ten genialny prekursor reportażu na pełną parę. Nie miałem jednak czasu ani na masaż, ani na rozluźnianie, ani na rozciąganie.

O! „Hôtel de France”. Gdzie nie ma „Hôtel de France”? Wchodzę, każę podać sobie śniadanie – śniadanie gruzińskie, uzupełnione pewnym winem z Kachetii79, które podobno nigdy nie upija, jeśli tylko oprócz picia nie wącha się go zbytnio, korzystając z tych butli o szerokich wylewach, w które nos zagłębia się przed ustami. Tak przynajmniej chętnie czynią tubylcy Zakaukazia. Natomiast Rosjanom, przeważnie wstrzemięźliwym, wystarcza chyba herbata, choć z dodatkiem „wodki”, czyli doskonałej wódki moskiewskiej.

Ja, Francuz, a nawet Gaskończyk80, zadowoliłem się wypiciem karafki kachelskiego, jak pijamy nasze Château-Lafitte81, żałując jednocześnie, że słońce destyluje je jeszcze nad brzegami w Pauillac82. W istocie to wino kaukaskie, choć troszkę cierpkie, dobrze pasowało do gotowanego kurczaka, czyli „pilawu”83 – co pozwala znaleźć w nim szczególny smak.

Skończyłem i płacę. Wmieszajmy się w sześćdziesiąt tysięcy mieszkańców, których liczy obecnie gruzińska stolica. Zagubmy się w labiryncie jej ulic, pośród wielonarodowej ludności. Wielu tu Żydów zapinających swe chałaty z prawej na lewo, tak jak piszą – w przeciwieństwie do rasy aryjskiej84. Może synowie Izraela nie są panami tego kraju, inaczej niż w innych? Wynika to niewątpliwie stąd, że potrzeba sześciu Żydów, aby oszukać jednego Ormianina, jak mówi miejscowe przysłowie, a Ormianie są liczni w prowincjach zakaukaskich.

Przybywam na piaszczysty plac, gdzie leżą setkami wielbłądy o wydłużonych łbach i podwiniętych przednich nogach. Kiedyś były ich tysiące. Po stworzeniu jednak kolei transkaspijskiej, co nastąpiło kilka lat temu, liczba tych tragarzy z garbami spadła bardzo znacznie. Spróbujcie konkurować z lorami towarowymi lub wagonami pociągów ciężarowych, mając tylko te proste zwierzęta juczne!

Kierując się pochyleniem ulic, dotarłem do nabrzeży nad Kurą, która dzieli miasto na dwie nierówne części. Z każdej strony wznoszą się domy wspinające się lub schodzące, piętrzące się, narastające, nakładające się na siebie, wystające nad dachami sąsiadów. Na brzegach rzeki dzielnice są bardzo handlowe. Wielki w nich ruch sprzedawców wina, z bukłakami85 wydętymi jak balony, i handlarzy wody, z naczyniami z bawolej skóry przymocowanymi do tub przypominających trąby słoni.

Potem błąkam się na los szczęście. Errare humanum est86, mawiali chętnie koledzy z Bordeaux87, kiedy wałęsali się po nabrzeżach Garonny88.

– Proszę pana – zagadnął mnie mały Żyd, wskazując pewien dom, który wydał mi się zupełnie zwyczajny – czy jest pan cudzoziemcem…?

– Oczywiście.

– Mijając więc ten dom, niech pan stanie na chwilę, aby go podziwiać…

– A co jest w nim do podziwiania…?

– Mieszka w nim słynny tenor Satar, który wyciąga z piersi górne fa89. I mu za to płacą!

Wyraziłem życzenie, aby ten szanowny patriarcha wyciągał górne sol, jeszcze lepiej płatne, i wspiąłem się na wzgórze na prawym brzegu Kury, żeby mieć stamtąd widok ogólny.

Na wierzchołku wzgórza, na placyku, gdzie ktoś deklamował śpiewnie i z szerokimi gestami wiersz Sadiego90, zachwycającego perskiego poety, pochłonęło mnie podziwianie zakaukaskiej stolicy. Co robiłem tu, zamierzałem za piętnaście dni robić w Pekinie. W oczekiwaniu jednak na pagody91 i yameny92 Cesarstwa Niebiańskiego obejmowałem oto spojrzeniem Tyflis: ukazywał mi mury warowni, dzwonniczki świątyń należących do różnych wyznań, kościół biskupi93 z podwójnym krzyżem, domy o budowie rosyjskiej, perskiej i ormiańskiej, mało dachów, za to liczne tarasy; mało ozdobnych fasad, za to liczne balkony i werandy przylepione do pięter; wreszcie dwie bardzo odrębne strefy, dolna, która pozostaje gruzińska, górna, bardziej nowoczesna, przecięta długim bulwarem94 obsadzonym pięknymi drzewami, między którymi rysuje się pałac księcia Bariatinskiego95… Wszystko o zarysach nieprawidłowych, kapryśnych, nieprzewidzianych, o cudownej nieregularności, zapewnionej przez horyzont stanowiący wspaniałą ramę złożoną z gór.

Jest prawie piąta. Nie mam czasu na potoki popłatnych zdań opisowych. Szybko zejdźmy na dworzec.

Napływa tam rzeka ludzi, Ormian, Gruzinów, Mingrelów96, Tatarów, Kurdów, Izraelitów, Rosjan znad Morza Kaspijskiego, jedni kupują bilety – o kolorycie orientalny! – bezpośrednio do Baku, inni do stacji po drodze.

Tym razem byłem całkowicie w porządku. Ani pracownik o twarzy żandarma, ani prawdziwi żandarmi nie mogli stawiać przeszkód mojemu wyjazdowi.

Sprzedano mi bilet pierwszej klasy, ważny aż do Baku. Zszedłem na peron z dostępem do wagonów. Zgodnie ze swym zwyczajem usiadłem w kącie dość wygodnego przedziału. Kilku podróżnych wsiadło po mnie, podczas gdy wielonarodowa ludność oblegała wagony drugiej i trzeciej klasy. Po wizycie biletera zamknięto drzwiczki. Ostatni gwizd oznajmił, że pociąg rusza w drogę…

Nagle rozległ się krzyk – krzyk gniewu pomieszanego z rozpaczą, i wychwyciłem te słowa wypowiedziane po niemiecku:

– Stać! Stać!

Opuściłem szybę i wyjrzałem.

Gruby mężczyzna z walizką w dłoni, kaszkietem na głowie, o nogach zaplątanych w fałdy obszernej opończy, biegł do utraty tchu. Był spóźniony.

Kolejarze chcieli go powstrzymać… Spróbujcie przeszkodzić, proszę bardzo, bombie pędzącej po swej trajektorii. Raz jeszcze prawo uległo sile.

Bomba teutońska97 zakreśliła krzywą bardzo udatnie obliczoną i wpadła do przedziału sąsiadującego z moim, przez drzwiczki98, które otworzył jakiś życzliwy podróżny.

Pociąg szarpnął w tej chwili, koła lokomotywy poślizgnęły się na szynach, potem prędkość zaczęła narastać…

Wyruszyliśmy.

Rozdział II

Wyruszyliśmy z trzema minutami spóźnienia; trzeba być dokładnym. Niedokładny reporter jest jak geometra zaniedbujący prowadzenia obliczeń aż do dziesiątego miejsca po przecinku. To trzyminutowe opóźnienie pozwoliło Niemcowi zostać naszym towarzyszem podróży. Myślę, że ten jegomość dostarczy mi tematu, ale to tylko przeczucie.

W maju na tej szerokości geograficznej o szóstej wieczorem jest jeszcze jasno. Zdobyłem rozkład jazdy i go przestudiowałem. Dołączona mapa pokazuje, stacja po stacji, trasę kolei z Tyflisu do Baku. Brak wiedzy, jaki kierunek wybiera lokomotywa, czy pociąg wspina się na północny wschód, czy zjeżdża na południowy wschód, byłby dla mnie nieznośny, tym bardziej że nastanie noc i nie będę mógł niczego dostrzec, nie mając zupełnie umiejętności nocnego widzenia, jak sowy, puchacze, puszczyki i koty dachowce.

Przewodnik powiadomił mnie najpierw, że droga żelazna biegnie prawie wzdłuż przejezdnej drogi łączącej Tyflis z Morzem Kaspijskim, mijając Naftługi99, Poily100, Jelizawietpol101, Karascal102, Aljat103, Baku, przecinając dolinę Kury. Na kolei nie dopuszcza się „odchyleń biegu”. Powinna zatem w miarę możliwości podążać linią prostą. Tak właśnie czyni linia transgruzińska.

Wśród stacji, które łączy, jest jedna, którą chciałbym zwiedzić dla przyjemności, Jelizawietpol. Przed depeszą z „XX Wieku” snułem plany zatrzymania się tam na tydzień. Czytałem opisy miasta tak pociągające, a postój – pięć minut – jest między drugą a trzecią nad ranem! Zamiast miasta błyszczącego w promieniach słońca tylko niewyraźne skupisko, ledwo widoczne w bladym świetle księżyca!

Skończywszy czytać przewodnik, przyjrzałem się moim towarzyszom podróży. Było nas czterech i zajmowaliśmy oczywiście cztery kąty przedziału. Siedziałem w jednym z nich, od okna, w kierunku jazdy. W dwóch przeciwnych kątach dwaj podróżni siedzieli naprzeciw siebie. Ledwo widoczni, z czapami nasuniętymi na oczy, otulali się swoimi okryciami – Gruzini, na ile mogłem się domyślać. Należeli jednak do szczególnej i uprzywilejowanej rasy śpiących w pociągu i nie obudzą się przed przyjazdem do Baku. Nic nie można było wyciągnąć od tych ludzi; wagon był dla nich nie pojazdem, lecz łóżkiem.

Przede mną typ odmienny, w którym nie było nic orientalnego: wiek od trzydziestu dwóch do trzydziestu pięciu lat, twarz z ryżawą bródką, spojrzenie bardzo bystre, nos jak u psa gończego, usta pragnące mówić, ręce człowieka rodzinnego, skore do wszelkich uścisków; mężczyzna wysoki, silny, szeroki w barach, mocnego torsu. Po sposobie, w jaki się umościł, postawiwszy sakwojaż104 i rozpiąwszy tartan105 o jasnych barwach, rozpoznałem „travellera”106 anglosaskiego, nawykłego do długich przejazdów, spędzającego więcej czasu na pokładach pociągów lub parowców, niż siedzącego w swoim „home”107, jeśli jakiś ma. Musiał podróżować w interesach. Zauważyłem, że nosił wiele biżuterii, pierścienie na palcach, spinkę w krawacie, guziki w mankietach z widokami fotograficznymi, krzykliwy breloczek na łańcuszku kamizelki. Choć nie miał kolczyków w uszach ani kółka w nosie, nie zdziwiłbym się, gdyby był Amerykaninem – powiem więcej, Jankesem108.

Mam swoje zadanie. Dowiadywanie się, kim są moi towarzysze podróży, dokąd i skąd jadą, czyż nie jest obowiązkiem reportera, wymagającym przeprowadzania wywiadów? Zacznę więc od mojego towarzysza z naprzeciwka. Jak sądzę, zadanie to nie będzie trudne. Nie zamierza on ani spać, ani podziwiać krajobrazu, który ostatnie promienie zachodzącego słońca jeszcze oświetlały. Jeśli się nie mylę, powinien równie mocno chcieć odpowiadać, jak ja chcę pytać – i wzajemnie.

Już miałem zacząć… Powstrzymała mnie pewna obawa. A jeśli ten Amerykanin – założę się, że nim jest – jest dziennikarzem piszącym do gazety „World”109 lub do „New York Heralda”110, z zadaniem dokonania przejazdu bezpośrednim pociągiem linii Wielka Transazjatycka! To by mnie rozwścieczyło! Lepszy każdy niźli rywal!

Moje wahanie się przedłużało. Wypytywać czy nie wypytywać? Zaraz zapadnie noc… Wreszcie gotów byłem otworzyć usta, kiedy uprzedził mnie mój towarzysz.

– Jest pan Francuzem? – zapytał mnie w moim rodzinnym języku.

– Tak, szanowny panie – odpowiedziałem mu w jego języku.

Bezsprzecznie mogliśmy się porozumieć.

Po przełamaniu lodów nadeszła pora na wymianę pytań. Znane jest przysłowie z Orientu: „Głupiec zadaje więcej pytań w godzinę niż mędrzec przez cały rok”.

Ponieważ jednak ani mój towarzysz, ani ja nie uważaliśmy się za mędrców, mogliśmy je zadawać, mieszając nasze języki.

– Wait a bit!111– powiedział mi Amerykanin.

Podkreślam po powiedzonko, gdyż będzie często wracało jak szarpnięcie liny, które powoduje skok huśtawki.

– Wait a bit! Założyłbym się dziesięć do jednego, że jest pan reporterem…?

– I wygrałby pan…! Tak… jestem reporterem, wysłanym przez „XX Wiek”, aby opisywać losy tej podróży.

– Jedzie pan aż do Pekinu…?

– Aż do Pekinu.

– Tak jak ja – powiedział Jankes.

Tego się właśnie obawiałem!

– Kolega…? – zapytałem, marszcząc brwi z lekkim niezadowoleniem.

– Nie… Proszę się uspokoić… Nie zajmujemy się tymi samymi interesami, panie…

– Claudius Bombarnac, z Bordeaux, wielce rad, że odbywa podróż z panem…

– Fulkiem Ephrinellem z firmy Strong Bulbul and Co.112 z Nowego Jorku, stan Nowy Jork, USA.

Oczywiście dodał USA.

Przedstawiliśmy się nawzajem. Ja dostarczam wiadomości, a on jest dostawcą… Czego…? Jeszcze się dowiem.

Rozmowa trwała. Fulk Ephrinell, jak się domyśliłem, podróżował prawie wszędzie – a nawet dalej, dodał. Znał obie Ameryki i niemal całą Europę. Po raz pierwszy jednak postawił nogę w Azji. Mówi… mówi… i ciągle to jego wait a bit, które rzuca z niewyczerpaną gadatliwością. Czyżby Hudson113 miał te same właściwości co Garonna, i dobrze oliwił języki114?

Słuchałem go przez prawie dwie godziny. Ledwo docierały do mnie nazwy stacji rzucane na każdym postoju: Naftługi, Poily i inne. Jakże chciałem oglądać pejzaże, miękko oświetlone księżycem i zapisać po drodze kilka wrażeń.

Na szczęście mój rozmówca przejechał już te wschodnie prowincje Gruzji. Wskazywał mi miejsca, miasteczka, rzeki, góry rysujące się na horyzoncie. Ledwo je dostrzegałem… Przeklęte koleje! Wyjeżdża się, przyjeżdża, nic nie widząc po drodze!

– Nie! – zawołałem. – Czyż nie jest przyjemniejsza jazda pocztą, trojką115, tarantasem, z niespodziankami drogi, dziwacznymi karczmami, gadaniem na postojach, częstowaniem wódką przez jamszczyków… i częstymi spotkaniami z tymi uczciwymi rozbójnikami, których rasa już wymiera…

– Panie Bombarnac – zapytał mnie Fulk Ephrinell – czy poważnie żałuje pan tego wszystkiego?

– Bardzo poważnie – odparłem. – Przy wszystkich korzyściach prostych linii kolejowych, tracimy malowniczość linii krzywej lub łamanej dawnych traktów. I czyż, panie Ephrinell, lektura opowieści o podróżach po Zakaukaziu sprzed czterdziestu lat nie skłania pana, by ich żałować? Czy zobaczy się teraz którą z tych wsi zamieszkanych przez Kozaków116, jednocześnie żołnierzy i rolników? Czy weźmie się udział w jednej z rozrywek, która bawi turystę, w owej „dżygitówce”117 konnej, z jeźdźcami stojącymi na rumakach, rzucającymi szable, strzelającymi z pistoletów; i kto będzie pańską eskortą, jeśli nie jedzie się w towarzystwie wysokiego urzędnika moskiewskiego lub pułkownika ze stanicy118?

– Na pewno tracimy te piękne rzeczy – przyznał mój Jankes. – Dzięki jednak obręczom z żelaza, które w końcu owiną nasz glob jak beczkę cydru119 czy belę bawełny, w trzynaście dni dojedziemy z Tyflisu do Pekinu. Dlatego też, jeśli liczy pan na przygody… szuka rozrywek…

– Jak najbardziej, panie Ephrinell!

– To się pan łudzi, panie Bombarnac! Nic z tego nie czeka ani pana, ani mnie. Wait a bit! Obiecuję panu podróż bardzo monotonną, bardzo prozaiczną, domatorską, przyziemną, wreszcie bardzo płaską… płaską jak stepy Kara-kum120, które linia Wielka Transazjatycka przecina w Turkiestanie, i równiny pustyni Gobi121, które przecina w Chinach…

– Jeszcze zobaczymy – odparłem – bo podróżuję, aby dać przyjemność moim czytelnikom…

– Ja zaś podróżuję po prostu we własnych interesach.

Po tej odpowiedzi uznałem, że Fulk Ephrinell na pewno nie będzie dla mnie wymarzonym towarzyszem podróży. Ma towary do sprzedania, ja zaś nie muszę niczego kupować.

Przewiduję stąd, że z naszego spotkania nie narodzi się w czasie tej długiej drogi bliższa znajomość. Musi on być jednym z tych Jankesów, o których się mówi: kiedy trzyma dolara między zębami, nie można mu go wydrzeć… i nie wydrę z niego niczego wartościowego!

Choć jednak wiedziałem, że Ephrinell podróżuje w imieniu spółki Strong Bulbul and Co. z Nowego Jorku, to nic nie wiedziałem o tej spółce. Słuchając tego amerykańskiego pośrednika, ma się wrażenie, że firma Strong Bulbul and Co. powinna być znana całemu światu. Jakoś jednak nie znałem jej ja, reporter, uczeń Chincholle’a122, naszego mistrza we wszystkim! Mam braki, gdyż nigdy nie słyszałem o spółce Strong Bulbul and Co.

Zamierzałem właśnie zapytać o to Fulka Ephrinella, kiedy zwrócił się on do mnie:

– Czy odwiedził pan już Stany Zjednoczone Ameryki, panie Bombarnac?

– Nie, panie Ephrinell.

– Czy przyjedzie pan kiedyś do naszego kraju?

– Być może.

– Niech pan nie zapomni wtedy przebadać w Nowym Jorku spółki Strong Bulbul and Co.

– Przebadać…?

– To właściwe słowo.

– Dobrze! Nie omieszkam.

– Zobaczy pan, że to jedno z najwspanialszych przedsiębiorstw przemysłowych nowego kontynentu.

– Nie wątpię, ale czy mógłbym wiedzieć…?

– Wait a bit, panie Bombarnac! – odparł, ożywiając się, Fulk Ephrinell. – Proszę sobie wyobrazić olbrzymie zakłady, wielkie budynki do montażu i dopasowywania części, maszynę osiągającą tysiąc pięćset koni mocy, wentylatory o sześciuset obrotach na minutę, generatory pożerające sto ton węgla dziennie, kominy wysokości czterystu pięćdziesięciu stóp123, ogromne hangary gromadzące wyroby fabryczne, które wysyłamy do pięciu części świata, dyrektora naczelnego, dwóch jego zastępców, czterech sekretarzy, ośmiu podsekretarzy, personel liczący pięciuset urzędników i dziewięć tysięcy robotników, cały legion pośredników, jak pański sługa, którzy przemierzają Europę, Azję, Afrykę, Amerykę, Australazję124, wreszcie obroty, które przekraczają rocznie sto milionów dolarów! I wszystko to, panie Bombarnac, dla wyrabiania miliardów… tak! powiedziałem miliardów…

W tej chwili pociąg zaczął zmniejszać swą prędkość pod działaniem automatycznych cugli, a potem się zatrzymał.

– Jelizawietpol…! Jelizawietpol! – wołali konduktor i kolejarze na dworcu.

Nasza rozmowa uległa przerwaniu. Opuściłem szybę z mojej strony i otworzyłem drzwiczki, bardzo chcąc rozprostować nogi. Fulk Ephrinell nie wysiadł.

I oto stąpam po bardzo dobrze oświetlonym peronie dworca. Kilkunastu podróżnych opuszcza nasz pociąg. Pięciu lub sześciu Gruzinów przeciska się na schodkach przedziałów. Dziesięć minut postoju w Jelizawietpolu, rozkład jazdy nie przyznaje więcej.

Z pierwszymi uderzeniami dzwonka125 wróciłem do naszego wagonu, wsiadłem i kiedy zamknąłem drzwiczki, zobaczyłem, że moje miejsce jest zajęte. Tak… naprzeciw Amerykanina siedziała podróżna z anglosaską swobodą, jak nieskończoność niemającą granic. Czy jest młoda? Czy stara? Czy jest ładna? Czy brzydka? Ciemność uniemożliwia mi ocenę. W każdym razie galanteria francuska nie pozwalała mi odzyskać kąta i usiadłem obok tej osoby, która nawet nie przeprosiła.

Natomiast Fulk Ephrinell zdawał się spać, dlatego musiałem zaczekać z dowiedzeniem się, co wyrabia miliardami owo przedsiębiorstwo Strong Bulbul and Co.

Pociąg ruszył. Zostawiliśmy w tyle Jelizawietpol. Co zobaczyłem z tego czarującego miasta o dwudziestu tysiącach mieszkańców, zbudowanego sto siedemdziesiąt kilometrów od Tyflisu, nad Gandżaczajem126, dopływem Kury, o którym wiadomości szczególnie dobrze „wykułem” przed przyjazdem tutaj…? Nic z jego ceglanych domów skrytych pod zielenią, nic z ciekawych ruin, ze wspaniałego meczetu wzniesionego na początku XVIII wieku127, ani z placu Majdan128. Z cudownych platanów129, tak poszukiwanych przez kruki i kosy, zapewniających znośną temperaturę w wielkie upały lata, z których zauważyłem ledwo wysokie konary, z jakimi igrały promienie księżyca. A na brzegu rzeczki, niosącej swe srebrzyste i szemrzące wody wzdłuż głównej ulicy, dostrzegłem jedynie kilka domów w ogródkach, podobnych do zameczków z blankami. W pamięci pozostanie mi tylko niewyraźna sylwetka, pochwycona w biegu między kłębami pary wyrzucanymi przez naszą lokomotywę. A dlaczego te budowle wyglądają na obronne? Ponieważ Jelizawietpol był miejscem walk, narażonym stale na częste napaści Lezginów130 z Szyrwanu131, a ci górale, jeśli wierzyć najlepiej poinformowanym historykom, pochodzą wprost od hord Attyli132.

Była prawie północ. Zmęczenie zachęcało mnie do snu, ale jako dobry reporter chciałem spać tylko jednym okiem i jednym uchem.

Zapadłem jednak w rodzaj uśpienia wywoływanego regularnym kołysaniem jadącego pociągu, przerywanego rozdzierającymi gwizdami, szczękiem hamulców przed zmniejszaniem prędkości, głośnym szumem, kiedy mijały się dwa pojazdy. Także nazwami stacji wywoływanymi podczas krótkich postojów, trzaskaniem drzwiczek otwieranych i zamykanych z metalicznym brzękiem.

Słyszałem więc, jak wywoływano stacje Geran, Warwara, Udżary133, Kurdamir, Klurdane, potem Karasu, Nawahi134… Podnoszę się, ale nie zajmując już kąta, który tak rycersko ustąpiłem, nie mogłem wyglądać przez okno.

Zastanawiam się też, co skrywa ta masa woalek, okryć, sukni, która zajmuje bezczelnie moje miejsce. Pytanie bez odpowiedzi. Czy podróżna ta będzie moją towarzyszką aż do końcowej stacji Wielkiej Transazjatyckiej? Czy wymienię z nią miłe słówka na ulicach Pekinu…? Potem moje myśli z towarzyszki wróciły do towarzysza, który chrapał w swoim kącie, dorównując wentylatorom spółki Strong Bulbul and Co. A ta ogromna fabryka co u diabła wyrabia? Mosty żelazne czy stalowe, lokomotywy, płyty pancerzy, kotły parowe, pompy kopalniane…? Wedle tego, co powiedział mi Amerykanin, owe cudowne zakłady Stanów Zjednoczonych Ameryki stają się rywalem fabryk w Creusot135, Cockerill136 lub Essen137. Chyba że to tylko bajeczka… choć nie wyglądał on na „zielonego”138, jak mówią w jego kraju – co oznacza, że nie jest wcale naiwnym człowiekiem ów Fulk Ephrinell.

Wydaje mi się jednak, że powoli zapadłem w kamienny sen. Odcięty od wpływów zewnętrznych, nie słyszałem już głośnego chrapania mego Jankesa. Pociąg dotarł do stacji Aljat, stanął na dziesięć minut i odjechał, a ja tego nie zauważyłem. Żałuję, gdyż Aljat to mały port, i mógłbym po raz pierwszy ujrzeć Morze Kaspijskie, dostrzec ziemie, które pustoszył Piotr Wielki139… Dwie kolumny tekstu historyczno-fantastycznego do napisania tam, łączącego Bouilleta140 i Larousse’a141… Choć nie widziałem wcale tego kraju ani jego stolicy, nie będzie trudno dać się ponieść wyobraźni…

– Baku! Baku…

To ta nazwa, powtarzana po zatrzymaniu się pociągu, mnie obudziła…

Jest siódma rano.