Z dziejów gmin żydowskich w Łęczycy, Burzennie i Złoczewie ebook

Żydowska 3/5

Taki adres towarzyszył mi od pierwszych dni po urodzeniu na początku 1963 roku aż do wymeldowania na początku 2008 roku. Przez 45 lat byłem mieszkańcem ulicy Żydowskiej w Łęczycy. To najprawdopodobniej główne źródło zainteresowań historią żydowską, które zaowocowały publikacjami na łamach „Kwartalnika Historii Żydów”, „Słowa Żydowskiego”, „Notatek Płockich”, „Ziemi Łęczyckiej”, „Wędrownika”, „Gazety Kulturalnej”, „Posłańca Bernardyńskiego”, „Szkolnych Wieści” oraz na kartach książki Nekropolie Łęczycy.

Pod koniec lat 90. XX wieku kilkanaście miesięcy spędziłem na wertowaniu zawartości Akt Miasta Łęczycy w łęczyckim archiwum zbierając z rosyjskojęzycznych dokumentów dane na temat gminy żydowskiej w Łęczycy. Przy okazji przeprowadziłem kwerendę dla Agaty Tuszyńskiej poszukując dokumentów o jej łęczyckich przodkach z żydowskich rodów Hermanów, Przedborskich i Goldsteinów na potrzeby książki Rodzinna historia lęku. Po drodze ukończyłem kurs Historii i kultury Żydów polskich w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie oraz The International School of Holocaust Studies w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie.

Po przeprowadzeniu do Sieradza spędziłem w tamtejszym archiwum sporo czasu próbując kontynuować badania nad tematyką żydowską. W efekcie powstały skromne materiały o gminach w Złoczewie i w Burzeninie. Archiwum sieradzkie okazało się o wiele mnie zasobne od łęczyckiego.

Materiały badawcze publikowane w tej książce uzupełniłem tekstami prasowymi drukowanymi w „Słowie Żydowskim” — szkicem o dziejach ulicy Żydowskiej w Łęczycy i niewielkim artykułem o najwybitniejszym przedwojennym fotografie łęczyckim Abrahamie Koneckim. To zarysy projektowanych większych materiałów, które zaistniały jedynie w formie w zasadzie publicystycznej. Pozostawiłem je, nieznacznie jedynie zmienione w stosunku do publikowanych w „Słowie Żydowskim” tekstów, jako świadectwo minionego czasu i przyczynek dla innych badaczy.

Materiał o gminie żydowskiej w Łęczycy był publikowany w kwartalniku „Notatki Płockie” wydawanym przez Towarzystwo Naukowe Płockie a następnie w rozbudowanym kształcie w „Kwartalniku Historii Żydów”. W obecnej wersji uzupełniłem go o podrozdział o łęczyckim kirkucie, który w wieększości pochodzi z książki Nekropolie Łęczycy nagrodzonejZłotym EkslibrisemBiblioteki Wojewódzkiej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi.Artykuły o gminach w Złoczewie i w Burzeninie drukowałem na łamach sieradzkiego dwumiesięcznika oświatowego „Szkolne Wieści” wydawanego przez Wojewódzki Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Sieradzu.

Z dziejów Gminy Żydowskiej w Łęczycy w latach 1869—1914

Historia Łęczycy do II wojny światowej, to dzieje wielokulturowego ośrodka miejskiego o randze województwa a następnie powiatu. Do XIX wieku wielokulturowość wynikała przede wszystkim z istnienia obok siebie przenikających się, choć nie podlegających integracji społeczności polskiej i żydowskiej, a od XIX wieku także społeczności niemieckiej i rosyjskiej.

Rola Łęczycy od momentu likwidacji województwa stopniowo malała, ale nie oznacza to, że dzieje miasta w okresie zaborów to okres martwoty. Łęczyca w XIX i w XX wieku żyła swoistym dla własnej skali i rangi życiem lokalnym. Nie odgrywała już znaczącej roli na miarę kraju, ale była małą ojczyzną zróżnicowanej, ale również częściowo już zintegrowanej społeczności.

Najsłabiej znane są dzieje ludności żydowskiej w okresie zaborów. Tylko nieliczne informacje przewijają się w ogólnych opracowaniach czy prasie naukowej i popularnonaukowej.

Brak natomiast całościowego obrazu żydowskiej społeczności Łęczycy. Przeszkodą są z pewnością źródła, które, choć w łęczyckim archiwum niezwykle bogate, to dla okresu obejmującego przedstawiany materiał badawczy, są prawie wyłącznie w języku rosyjskim i niemal wszystkie pisane ręcznie, często w sposób niemal nieczytelny.

Celem przedstawianego materiału jest uzupełnienie dotychczasowej luki w dziejach Łęczycy i historii Żydów polskich. Podstawą opracowania są niemal wyłącznie archiwalia stanowiące Akta Miasta Łęczycy z lat 1869—1914 przechowywane w łęczyckim archiwum. Jest to obszerny zespół akt prowadzonych w języku rosyjskim składający się m.in. z kilkudziesięciu poszytów dokumentów łęczyckiego Dozoru Bóżniczego, zawierających bezcenne dane o Gminie Żydowskiej Łęczycy.

Ludność miasta

Ludność żydowska zamieszkiwała Łęczycę z całą pewnością już w czasach Kazimierza Wielkiego, o czym świadczy przywilej dla Żydów Wielkopolskich wydany przez Kazimierza Jagiellończyka w 1453 r., a będący potwierdzeniem przywileju generalnego wydanego w 1357 r. przez Kazimierza Wielkiego Żydom „z ziem Wielkiej Polski”, czyli także z woj. łęczyckiego. Z lat 1479 i 1487 pochodzą pierwsze wzmianki o pogłównym płaconym przez Żydów łęczyckich i kłodawskich. Na liście skupisk żydowskich opodatkowanych w 1507 r. w związku z koronacją Zygmunta I znajduje się jedno osiedle żydowskie w woj. łęczyckim, którym jest gmina w Łęczycy1.

Spis dokonany w 1800 r. przez A.C. von Holschego wymienia 2116 mieszkańców Łęczycy. Z tego 1029 osób było Żydami. Rozwój przemysłu włókienniczego doprowadził do gwałtownego skoku. Podczas gdy w 1810 r. miasto liczyło około 2000 mieszkańców, to liczba ta podniosła się do 3291 osób w 1822 r. i 4225 w 1828 r. W roku 1860 wszystkich mieszkańców było 5488, z czego 2369 Żydów. Panująca w 1866 r. epidemia cholery spowodowała znaczne straty ludności. Zmarły 193 osoby, w tym 110 Żydów.

W 1884 r. Łęczycę zamieszkiwało 8034 mieszkańców. Około 3650 z nich było narodowości żydowskiej. Źródło podaje także liczbę duchownych różnych wyznań mieszkających w tym okresie w mieście. Przy ludności żydowskiej jest podanych czterech duchownych (być może oprócz rabina policzono także mełameda, kantora czy rzezaka). W spisie duchownych żydowskich znalazło się również 12 kobiet. Chodzi być może o członków rodzin i służbę wspomnianych funkcyjnych osób Gminy.

Liczba Żydów wzrosła w 1910 r. do 6050 osób. Polaków w tym czasie w mieście mieszkało około 3300. Należy zaznaczyć, że duża liczba żydowskich mieszkańców z tego roku spowodowana jest zaliczeniem ludności zameldowanej tymczasowo. Stałej ludności żydowskiej było około 4250 osób, a tymczasowej z obywatelstwem rosyjskim blisko 1800 osób2.

Rabini

Najstarsza informacja o rabinie Łęczycy, wymieniająca go z imienia, pochodzi z 1540 r., kiedy to przełożonym łęczyckiej gminy, czyli rabinem Łęczycy i obejmującej województwo łęczyckie gminy został Szymon Juda. Jego kandydaturę przedstawił Zygmuntowi Staremu wojewoda łęczycki Andrzej z Oporowa, a król wydał akt mianowania1.

Na początku XVII w. przypuszczalnie pełnił funkcję rabina w Łęczycy Izrael Samuel Kalahora, syn krakowskiego lekarza Salomona, będącego nadwornym medykiem królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Po Izraelu Kalahorze urząd rabina w Łęczycy przejął jego syn Salomon Kalahora, zięć poznańskiego lekarza Jehudy de Lima. Obaj rabini byli Żydami sefardyjskimi2.

W kwietniu 1639 r. znaleziono martwego chłopczyka w okolicach Piątku. Jest to bardzo znane wydarzenie w historii miasta. O mord oskarżono łęczyckich Żydów, a w lochu osadzono wówczas m.in. rabina łęczyckiego Izaaka i szkolnika Majera. Szkolnik został skazany na śmierć, rabina zaś prawdopodobnie uwolniono3.

W II poł. XVII w. przewodniczącym Sądu Rabinackiego w Łęczycy był Abraham Herc4.

Natomiast dokument z 1821 r. wymienia, jako rabina Łęczycy, Chaima Urbacha5. Prawdopodobnie chodzi o rabina Chaima Auerbacha, który w niektórych dokumentach podpisuje się jako Urbach. W tym okresie był on z całą pewnością rabinem Łęczycy. Chaim ben Izaak Auerbach pochodzący ze słynnej rodziny rabinów niemieckich rozgałęzionej na wiele krajów Europy żył w latach 1755—1840. W latach 1818—1840 był rabinem Łęczycy. Po śmierci tego wybitnego pisarza religijnego funkcję rabina Łęczycy powierzono jego synowi Izaakowi Itzikowi ben Chaimowi Auerbachowi6.

W 1847 r. rabinem Łęczycy był krótko Beniamin Szapselowicz Korngold, który zmarł po trzech miesiącach sprawowania urzędu w październiku 1847 r. mając 45 lat7. W lutym 1853 r. rabinem został przybyły z Łukowa Szlama Lejb Morgenstern8. Z powodu choroby wzroku władze gubernialne zwolniły go z funkcji we wrześniu 1862 r. Morgenstern mimo to nadal sprawował urząd w Łęczycy. Podczas wyborów nowego Dozoru Bóżniczego w lutym 1864 r. stwierdzono nieobecność rabina spowodowaną chorobą i podkreślono, że jest ślepy i zniedołężniały. Sugerowano jego zmianę. Prawdopodobnie po tych wydarzeniach tymczasowo wyznaczono osoby mające pełnić obowiązki za niewidomego rabina. Trudno określić, kiedy zastąpiły ociemniałego rabina owe osoby określane jako duchowne. W każdym razie do lutego 1867 r. funkcję tę sprawowali Icek Czyżewski i Abram Kleczewski za 96 rubli srebrem, a od lutego 1867 r., gdy Czyżewski wyprowadził się z miasta, przejął ją Abram Kleczewski9.

W raporcie naczelnika powiatu łęczyckiego z 1 grudnia 1869 r. znajduje się informacja o braku rabina w Łęczycy. Urząd Gubernialny w Warszawie zwolnił z tej funkcji dotychczasowego rabina Szlamę Lajba Morgensterna, który w dokumentach jest określany jako „sljepyj”. W 1868 nazywany jest natomiast „byłym rabinem”. Nie wiadomo dokładnie, kiedy pozbawiono go funkcji. Formalnie w 1862 r., ale faktycznie musiało stać się to później. Po odwołaniu go w jego zastępstwie powierzono obowiązki rabina wspomnianemu Czyżewskiemu, a następnie Abramowi Kleczewskiemu, spełniającemu czasowo warunki. Pomocnikiem Kleczewskiego (podrabinem) był Icek Gilewski (?)10. Raport stwierdza, że Gmina żydowska nie była w stanie znaleźć w tym okresie innej osoby do pełnienia funkcji rabina. Rabin Szlama Lejb Morgenstern, którego pomocnikiem (podrabinem) od marca 1862 r. był Natan Majer Morgenstern, z jakichś powodów wszedł w konflikt z Magistratem. Prawdopodobnie nie uznał odwołania i nominacji Czyżewskiego, a następnie Kleczewskiego i tytułował się nadal rabinem, co musiało stwarzać niemałe komplikacje. Gmina Żydowska określiła swoje zobowiązania wobec Morgensterna we wrześniu 1868 r. na 2000 rubli. Aby go spłacić wzięła pożyczkę z Banku Polskiego w wysokości 600 rubli i wystąpiła do Magistratu Łęczycy o dalszych 1400 rubli. Magistrat przychylił się do tej prośby, ale nakazał, aby po otrzymaniu należności rabin Morgenstern opuścił Łęczycę. Rabin na piśmie odpowiedział władzom miasta, że mieszkanie w innej miejscowości będzie miał dopiero od początku 1869 r., więc do tego czasu będzie nadal zajmował pomieszczenia w domu bóżniczym. Dokumenty określają w tym czasie Morgensterna byłym rabinem11.

W grudniu 1869 r. Gmina zaproponowała stanowisko rabina Majerowi Lajbusiowi Malbimowi. Malbim był poprzednio rabinem w Kępnie i w gubernialnym Chersoniu, co podano w oficjalnym raporcie władz, pomijając wiele miast europejskich, gdzie również był rabinem. Uprawnienia rabinackie uzyskał 12 czerwca 1840 r. w regencji poznańskiej. Majer Lejb ben Jehiel Michael Malbim (1809—1879) był znamienitym pisarzem religijnym i kaznodzieją prawdopodobnie żonatym z córką rabina Łęczycy Chaima Auerbacha (Urbacha)12. Malbimowi zaproponowano dochód w wysokości 1650 rubli rocznie, co jest niemałą sumą na owe czasy, ale określa jednocześnie jego pozycję. Wybór Malbima związany był prawdopodobnie z jego kolejnym małżeństwem, tym razem z córką Fajwela Opoczyńskiego z Łęczycy. Było to jego drugie małżeństwo w Łęczycy. Akt wyboru na rabina Łęczycy podpisali w imieniu Gminy żydowskiej: Hersz Kowalewski, Mordka Cygler, Szlama Piątkowski, Lajbuś Wilk, Icek Goldmann, Mosiek Krośniewicki, Abram Dawid Chabański, Izrael Wilk, Abram Goldman, L. Puterkowski lub Petrykowski oraz członkowie Dozoru Bóżniczego — M.D. Landau i Opoczyński, być może ów Fajwel13. Rabin Malbim występuje w dokumentach jeszcze w 1872 r., lecz nie wiadomo dokładnie, do kiedy pełnił swoją funkcję. Można w przybliżeniu założyć, że do lata 1872 r., gdyż we wrześniu 1872 r. określano Malbima byłym rabinem.

W lipcu 1871 r. rabin Malbim wynajął „służbowe” mieszkanie przy ul. Bóżniczej 35 (Mała Synagoga) Chaimowi Goldbergowi. Umowa miała obowiązywać do lipca 1874 r. „Pół domu Bóżnicy Małej mieszczący w sobie 3 stancyi piwnicze i 3 stancyi na parterze, używanie całego podworza i tam stojącej komory dla drzewa kócką zwaney” Malbim wypuścił „za rubli srebrnych 40 rocznie”. W umowie stwierdzono, że mieszkanie znajduje się w „nienależytym stanie”. Goldberg zobowiązał się do wykonania reperacji na własny koszt bez pretensji do osoby rabina.

W lutym 1872