W krainie sanacyjnych absurdów. Podróż pierwsza - ebook

„Hej, tam w War­sza­wie jest pan mi­ni­ster
siwy i taki miły,
przez okno rzu­ca spoj­rze­nia by­stre,
bo chce, by dla cie­bie były
zimą so­pel­ki, śnie­gi i lody:
wszyst­kie zi­mo­we wy­go­dy.
Je­że­li tedy san­ki usły­szysz
i dzwon­ki ich ta­jem­ni­cze,
wiedz: to mi­ni­ster w sku­pio­nej ci­szy
na­ci­snął taki gu­zi­czek,
że san­ki dzwo­nią i gwiazd­ki lśnią
nad mia­stem i nad wsią”.
Kon­stan­ty Il­de­fons Gał­czyń­ski
(frag­ment wier­sza Zima z wy­pi­sów szkol­nych z 1936 roku)Wstęp, czyli… „nie chcem, ale muszem”

Wła­śnie po­sta­wi­łem ostat­nią krop­kę w ostat­nim, szes­na­stym roz­dzia­le. Od­czu­wam ra­dość, ale jed­no­cze­śnie i zmę­cze­nie. Nie ma co ukry­wać – pi­sa­nie ksią­żek to nie tyl­ko pa­sjo­nu­ją­ca przy­go­da in­te­lek­tu­al­na; to rów­nież wy­czer­pu­ją­ce za­ję­cie. Moja ra­dość co­raz bar­dziej bled­nie, przy­ga­sa, a zmę­cze­nie za­czy­na cią­żyć młyń­skim ka­mie­niem, gdy uświa­da­miam so­bie, że prze­cież trze­ba jesz­cze na­pi­sać wstęp. A ja… nie lu­bię pi­sać wstę­pów; nie lu­bię, i już! Pew­nie dla­te­go za­czy­nam kom­bi­no­wać, jak­by tu się „wy­mik­so­wać” od tej „przy­jem­no­ści” i już w du­chu ukła­dam so­bie li­stę ar­gu­men­tów „na nie”: „Sta­ry, a kto dziś czy­ta wstę­py?! Lu­dzi, któ­rzy bio­rą w księ­gar­ni książ­kę do ręki przy­cią­ga ty­tuł, «krzy­kli­wa» okład­ka i na­zwi­sko au­to­ra. Na­stęp­nie po­ten­cjal­ni czy­tel­ni­cy spraw­dza­ją cenę, wer­tu­ją książ­kę w po­szu­ki­wa­niu ilu­stra­cji przy­ku­wa­ją­cych wzrok, wo­dzą pal­cem po spi­sie tre­ści, lecz, na miły Bóg, nie czy­ta­ją wstę­pów!”. Za­raz po­tem na­cho­dzą mnie wąt­pli­wo­ści: „Prze­cież wstę­pu nie trze­ba czy­tać w księ­gar­ni. Moż­na spo­koj­nie za­po­znać się z jego tre­ścią w za­ci­szu do­mo­wym. W tego typu pu­bli­ka­cjach, jak W sa­na­cyj­nej kra­inie ab­sur­dów, wstęp jest po­trzeb­ny. A czy go ktoś bę­dzie czy­tał, czy nie… – to już nie pro­blem au­to­ra”.

Koń­czę z ham­le­ty­zo­wa­niem, po­dej­mu­ję osta­tecz­ną de­cy­zję („Pi­szę wstęp!”) i co­raz bar­dziej prze­ko­nu­ję się do mą­dro­ści za­war­tej w… jed­nym z wa­łę­si­zmów: „Nie chcem, ale mu­szem”. „No więc cóż z tego” – stro­fu­ję sie­bie w my­ślach – „że po­sta­wi­łeś ostat­nią krop­kę w ostat­nim, szes­na­stym roz­dzia­le, sko­ro nie zro­bi­łeś jesz­cze cze­goś, co sta­ro­żyt­ni Rzy­mia­nie okre­śla­li jako: Ul­ti­mam ma­num im­po­ne­re”. W do­słow­nym tłu­ma­cze­niu ów zwrot zna­czył: „Przy­ło­żyć ostat­nią rękę”. Wo­bec tego „nie chcem, ale mu­szem przy­ło­żyć rękę po raz ostat­ni”, czy­li mu­szę wpro­wa­dzić do mo­je­go dzie­ła – przed wy­pusz­cze­niem go w świat – osta­nie po­praw­ki: coś trze­ba wy­ciąć, coś po­pra­wić, a coś do­pi­sać. Czu­ję roz­pie­ra­ją­cą mnie dumę, po­nie­waż do­ko­na­łem twór­czej syn­te­zy: uda­ło mi się po­łą­czyć wodę (wa­łę­sizm) z ogniem (rzym­ską sen­ten­cją).

* * *

Co skło­ni­ło mnie do tego, by po raz trze­ci w cią­gu ostat­nich trzech lat za­ostrzyć pió­ro, a w za­sa­dzie do­kład­niej rzecz uj­mu­jąc – od­ku­rzyć kla­wia­tu­rę lap­to­pa? Są­dzę, że nie­ba­ga­tel­ną rolę ode­gra­ło tu życz­li­we za­in­te­re­so­wa­nie Czar­ną księ­gą sa­na­cji (PRO­HI­BI­TA, 2017 r.) za­rów­no ze stro­ny pu­bli­cy­stów (np. Sta­ni­sła­wa Mi­chal­kie­wi­cza, Jana Piń­skie­go), jak i - co było dla mnie kom­plet­nym za­sko­cze­niem, gdyż książ­ka nie mia­ła cha­rak­te­ru pu­bli­ka­cji po­pu­lar­no­nau­ko­wej czy na­uko­wej – świa­ta na­uki (np. opi­nia dra Woj­cie­cha J. Mu­szyń­skie­go, re­dak­to­ra na­czel­ne­go cza­so­pi­sma „Glau­ko­pis”). Oczy­wi­ście ta­kie opi­nie są wy­jąt­kiem, po­nie­waż więk­szość na­szych pu­bli­cy­stów, ko­ry­fe­uszy, lu­mi­na­rzy bie­rze udział w nie­usta­ją­cym, per­ma­nent­nym fe­sti­wa­lu (szcze­gól­nie przy­bie­ra­ją­cym na sile wła­śnie te­raz, w set­ną rocz­ni­cę od­zy­ska­nia nie­pod­le­gło­ści) pia­nia hym­nów po­chwal­nych na cześć sa­na­cji. Jed­ni ro­bią to, po­nie­waż fak­tycz­nie wie­rzą w za­le­ty sa­na­cyj­nych rzą­dów. Dru­dzy zaś – a pew­nie tych jest wię­cej – wy­chwa­la­ją i będą wy­chwa­lać Pił­sud­skie­go i sa­na­cję w oba­wie przed utra­tą sta­no­wisk, uczel­nia­nych sy­ne­kur, re­dak­tor­skich stoł­ków, rzą­do­wych do­ta­cji czy unij­nych gran­tów na ba­da­nia. I jed­ni i dru­dzy są im­pre­gno­wa­ni na fak­ty, na praw­dę; i jed­ni i dru­dzy będą piać te swo­je hym­ny po­chwal­ne – o „roz­wo­ju mo­to­ry­za­cji w la­tach 30.”, o „dy­na­micz­nym roz­wo­ju go­spo­dar­ki za sa­na­cji”, o „ge­nial­nym Pił­sud­skim” – aż do za­chryp­nię­cia. W efek­cie za­le­wa „nam Pol­skę nowy po­top, nie szwedz­ki wpraw­dzie, lecz ro­dzi­my, fra­ze­su, sza­blo­nu, go­ło­sło­wia, sło­wo­lej­stwa, ba­na­łu, glajch­szal­tun­gu my­ślo­we­go. Leje się tego czło­wie­ko­wi ze­wsząd, lep­ko, cuch­ną­co, po­wy­żej uszu i za koł­nierz. Toną nam w tym po­to­pie spra­wy wiel­kie, za­gad­nie­nia hi­sto­rycz­nej ska­li, w prze­ło­mo­wych na­praw­dę la­tach”. Któż na­pi­sał te sło­wa? Kto miał od­wa­gę? Może to któ­ryś z na­szych od­waż­nych „nie­za­leż­nych pu­bli­cy­stów” czy hi­sto­ry­ków ży­ją­cych na pań­stwo­wym gar­nusz­ku? A skąd! Au­to­rem tych słów był zna­ko­mi­ty przed­wo­jen­ny pu­bli­cy­sta, Ksa­we­ry Pru­szyń­ski (Za­goń­czyk pu­bli­cy­sty­ki pol­skiej „Ilu­stro­wa­ny Ku­rier Co­dzien­ny”, nr 7 z 7 stycz­nia 1939 r.). Na­pi­sał je jesz­cze w trak­cie trwa­nia kar­na­wa­łu mo­car­stwo­wej Pol­ski, na osiem mie­się­cy przed jej upad­kiem…

Kie­dy po­wie­dzia­łem jed­nej zna­jo­mej jaki ty­tuł bę­dzie no­si­ła moja nowa książ­ka, usły­sza­łem w od­po­wie­dzi: „O, to świet­nie, bo bę­dzie moż­na się po­śmiać z ja­kichś biu­ro­kra­tycz­nych ab­sur­dów”. Mu­szę przy­znać, że skrzy­wi­łem się w tym mo­men­cie, i to z dwóch po­wo­dów. Po pierw­sze dla­te­go, że ab­sur­dy nie­ko­niecz­nie mu­szą być śmiesz­ne, choć fak­tycz­nie na ogół ko­ja­rzą się z czymś, co może wy­wo­łać uśmiech na twa­rzy – przy­naj­mniej uśmiech nie­do­wie­rza­nia.

Po dru­gie, ab­sur­dy nie po­win­ny być utoż­sa­mia­ne tyl­ko i wy­łącz­nie z biu­ro­kra­cją. Moim skrom­nym zda­niem, ab­surd jest jed­ną z pod­sta­wo­wych, kon­sty­tu­tyw­nych cech każ­dej so­cja­li­stycz­nej dyk­ta­tu­ry – a taką wszak była sa­na­cja – i jest jej im­ma­nent­ną czę­ścią. Stąd też moje pró­by (uda­ne, czy też nie­uda­ne – nie mnie o tym są­dzić) po­rów­na­nia pod pew­ny­mi wzglę­da­mi Pol­skiej Rzecz­po­spo­li­tej Lu­do­wej z sa­na­cyj­ną II RP.

Książ­ka skła­da się z szes­na­stu roz­dzia­łów, za­wie­ra­ją­cych ma­te­riał pra­wie tyl­ko i wy­łącz­nie pre­mie­ro­wy. Na­pi­sa­łem „pra­wie”, po­nie­waż dwa roz­dzia­ły opu­bli­ko­wa­łem w 2015 i w 2016 roku na go­ścin­nych ła­mach „Naj­wyż­sze­go CZA­SU!”, przy czym na po­trze­by książ­ki znacz­nie je roz­sze­rzy­łem – je­den z czte­rech do sied­miu stron ma­szy­no­pi­su, a dru­gi z sze­ściu do czter­na­stu stron. W każ­dym roz­dzia­le opi­sa­łem ja­kiś kon­kret­ny ab­surd, po­czy­na­jąc od spraw przy­ziem­nych, pro­za­icz­nych – jak np. pe­ry­pe­tie z „do­peł­nie­niem obo­wiąz­ku mel­dun­ko­we­go” czy wy­ra­bia­niem pasz­por­tu – po­przez sza­leń­stwa dzia­łal­no­ści es­te­ty­za­cyj­nej, a koń­cząc na kom­plet­nych ku­rio­zach w ro­dza­ju pró­by „zna­cjo­na­li­zo­wa­nia”… pu­stel­ni­ka!

Za­bie­ra­jąc się do na­pi­sa­nia W sa­na­cyj­nej kra­inie ab­sur­dów mia­łem do roz­strzy­gnię­cia pe­wien istot­ny dy­le­mat: czy za­mie­ścić w swo­jej no­wej książ­ce więk­szą, czy mniej­szą por­cję cy­ta­tów ze źró­deł z epo­ki? In­ny­mi sło­wy, za­sta­na­wia­łem się, jak ste­ro­wać nawą po­mię­dzy Scyl­lą mo­je­go ga­dul­stwa, a Ha­ryb­dą cy­to­ma­nii. Nie mo­gąc się zde­cy­do­wać, po­sta­no­wi­łem za­py­tać się zna­jo­mych, któ­rym po­roz­da­wa­łem eg­zem­pla­rze au­tor­skie Jak sa­na­cja bu­do­wa­ła so­cja­lizm oraz Czar­nej księ­gi sa­na­cji – i tym sa­mym uszczę­śli­wi­łem ich na siłę lek­tu­rą mo­ich „wie­ko­pom­nych dzieł” – co oni są­dzą na ten te­mat. A oni, jak je­den mąż od­po­wie­dzie­li: „Sta­ry, im wię­cej ta­kich cy­ta­tów ze źró­deł z epo­ki, tym le­piej. Mamy wów­czas ta­kie wra­że­nie, jak­by­śmy prze­no­si­li się do lat 20. i 30. ze­szłe­go wie­ku, jak­by­śmy «do­ty­ka­li» tam­tych cza­sów”. No, je­śli taki był wy­nik son­da­żu – a prze­cież mą­drzy lu­dzie po­wia­da­ją, że Vox po­pu­li, vox Dei – to nie po­zo­sta­wa­ło mi nic in­ne­go, jak tyl­ko ostroż­nie wziąć kurs na Ha­ryb­dę cy­to­ma­nii.

Tak jak uprze­dza­łem Czy­tel­ni­ków we wstę­pach do swo­ich dwóch osta­ta­nich ksią­żek, tak czy­nię to i te­raz: pi­sa­łem z pa­sją pu­bli­cy­sty, su­biek­tyw­nie, nie szczę­dząc ocen; mó­wiąc wprost: nie si­li­łem się na obiek­ty­wizm. Mój de­kla­ro­wa­ny su­biek­ty­wizm jest o wie­le bar­dziej uczci­wym sta­no­wi­skiem od pod­kre­śla­ne­go przez zde­cy­do­wa­ną więk­szość lu­mi­na­rzy pol­skiej hi­sto­rio­gra­fii i pu­bli­cy­stów obiek­ty­wi­zmu, przyj­mu­ją­ce­go ka­ry­ka­tu­ral­ną po­stać – se­tek pu­bli­ka­cji i ty­się­cy ar­ty­ku­łów, wbrew fak­tom, wy­chwa­la­ją­cych pod nie­bio­sa sa­na­cję. Nie je­stem na­ukow­cem i nie czu­ję się nim, to­też nie szpi­ko­wa­łem stron roz­bu­do­wa­ny­mi przy­pi­sa­mi (choć w tek­ście z re­gu­ły po­da­wa­łem źró­dło cy­ta­tu, a wła­ści­wie jego uprosz­czo­ny za­pis); zresz­tą, umów­my się, że Czy­tel­ni­kom (może poza garst­ką na­ukow­ców) nie są one do ni­cze­go po­trzeb­ne, a prze­szka­dza­ją tyl­ko w płyn­nej lek­tu­rze. Jed­nak na koń­cu książ­ki za­mie­ści­łem bi­blio­gra­fię – li­stę po­zy­cji, z któ­rych ko­rzy­sta­łem w trak­cie pi­sa­nia. Zro­bi­łem to przede wszyst­kim z my­ślą o Czy­tel­ni­kach pra­gną­cych po­sze­rzyć swo­ja wie­dzę o sa­na­cyj­nej Pol­sce.

W przed­ostat­nim aka­pi­cie pra­gnę zło­żyć ser­decz­ne po­dzię­ko­wa­nia Panu Da­riu­szo­wi Osta­po­wi­czo­wi za udo­stęp­nie­nie kil­ku waż­nych opra­co­wań, oraz za to, że z cier­pli­wo­ścią peł­nił rolę – jak na wy­bor­ne­go sty­li­stę przy­sta­ło – jed­no­oso­bo­wej po­rad­ni ję­zy­ko­wej. Tak, Dar­ku, wiem – zwrot „peł­nić rolę” to ru­sy­cyzm, ale tak mi się ja­koś „wy­mksnę­ło”… Dzię­ku­ję rów­nież Panu Bru­no­no­wi Ró­życ­kie­mu za sło­wa życz­li­wej za­chę­ty do wy­sił­ku, tak prze­cież waż­ne dla au­to­ra w trak­cie trud­ne­go pro­ce­su twór­cze­go. Do po­dzię­ko­wań dla obu Pa­nów za­łą­czam moc­ny uścisk dło­ni.

A te­raz, dro­gi Czy­tel­ni­ku, po­staw na sto­li­ku swo­ją ulu­bio­ną fi­li­żan­kę z go­rą­cą, aro­ma­tycz­ną kawą, wy­god­nie roz­siądź się w fo­te­lu i po­zwól się za­pro­wa­dzić do sa­na­cyj­nej kra­iny ab­sur­dów. Jak to moż­li­we? Po pro­stu prze­wróć na­stęp­ną stro­nę, a ja będę Two­im usłuż­nym ci­ce­ro­ne. Nie mu­sisz wca­le wy­ra­biać pasz­por­tu; nie mu­sisz sta­rać się o wizę; nie mu­sisz się oba­wiać groź­nych, nie­sym­pa­tycz­nych cel­ni­ków, ani uciąż­li­wych for­mal­no­ści mel­dun­ko­wych. Czas więc w dro­gę!

Ży­czę przy­jem­nej i po­ży­tecz­nej lek­tu­ry.

Au­tor