Biblioteki. Krucha historia ebook

Książka poświęcona pamięci

Felicity Bryan

(1945–2020)

Masz przed sobą krótkie dzieło traktująceo bibliotekach, czyli o książkach.

Jaki temat mógłby być bardziejzajmujący dla tych spośród nas, którzy nieustannie z nich korzystają?

Justus Lipsius,De Bibliothecis(1602)

PROLOG.Opiekunowie ruin

Dla holenderskiego uczonego Hugo Blotiusa stanowisko nadwornego bibliotekarza Maksymiliana II, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, które powierzono mu w 1575 roku, miało być godnym ukoronowaniem kariery. Kiedy jednak Blotius przybył do Wiednia, aby podjąć nowe obowiązki, zastał przygnębiający obraz zniszczenia. „Jakże zaniedbane i opuszczone wydawało się to miejsce” – napisał z żalem.

Wszędzie widać było pleśń i zgniliznę, szczątki moli książkowych i grube warstwy pajęczyn. Okien nie otwierano od miesięcy. Nie przenikał przez nie ani jeden promień słońca, aby oświetlić te nieszczęsne księgi, które z wolna marniały. A gdy wreszcie je otwarto, wypłynął z nich strumień stęchłego, niezdrowego powietrza1.

Była to nadworna biblioteka cesarza, Hoftbibliothek – zbiór 7379 tomów (pierwszym zadaniem Blotiusa było ich skatalogowanie). Nie mieściła się w pałacu cesarskim, ale na poddaszu klasztoru Franciszkanów, gdzie znalazł schronienie ów osierocony zbiór, najwyraźniej nieodgrywający żadnej roli w programie kulturalnym cesarza.

Blotius przybył do Wiednia ponad sto lat po wynalezieniu druku – cudu techniki, dzięki któremu radość posiadania książek stała się dostępna dla wielu tysięcy Europejczyków. A jednak pośród wspaniałego rozkwitu kultury literackiej jedna z największych europejskich bibliotek stała się zakurzonym mauzoleum. Nie był to przypadek odosobniony. Słynna biblioteka Macieja Korwina, króla Węgier, jeden z cudów epoki pierwszych wielkich księgozbiorów, uległa całkowitemu zniszczeniu. Bezcenne tomy Kosmy Medyceusza Starszego we Florencji zostały pochłonięte przez inne biblioteki. Wspaniała kolekcja Hernanda Kolumba, syna Krzysztofa Kolumba, miała konkurować z legendarną Biblioteką Aleksandryjską, ale ona też została spustoszona przez czas, potępienie świętej inkwizycji i grabieże króla Hiszpanii.

Biblioteka księcia Federica da Montefeltro, władcy Urbino, kolekcjonera tak wyrafinowanego, iż – jak powiadano – nie pozwolił żadnej drukowanej książce skazić swego wspaniałego zbioru manuskryptów, również popadła w zaniedbanie. Kiedy znany bibliotekoznawca, Gabriel Naudé, odwiedził tę bibliotekę w latach trzydziestych XVII wieku, zastał ją „w tak żałosnym stanie, iż czytelnicy nie mogli żywić nadziei, że cokolwiek w niej znajdą”. Naudé był wówczas wschodzącą gwiazdą, autorem jednego z pierwszych poradników dla kolekcjonerów książek, adresowanego do nabywców z najwyższych warstw społecznych, którzy mogli mu zaoferować intratną posadę architekta swoich księgozbiorów (co też chętnie czynili)2. Kwestią, której Naudé nie poruszał w swoich pracach, była niewygodna, ponadczasowa prawda dotycząca bibliotek: jeszcze nigdy w dziejach żadne społeczeństwo nie było zadowolone ze zbiorów odziedziczonych po poprzednich pokoleniach. W tej książce wielokrotnie spotkamy się nie tyle z bezmyślnym niszczeniem pięknych dzieł, nad którym tak często ubolewali autorzy wcześniejszych studiów historycznych, co raczej z zaniedbaniem i opuszczeniem, jakie staje się udziałem bibliotek, gdy książki i księgozbiory reprezentujące wartości i zainteresowania jednego pokolenia nie przemawiają do tego, które po nim następuje. Wiele zbiorów przez lata niszczało na opuszczonych strychach i w zrujnowanych budynkach, choć czasem było to preludium do ich odrodzenia w najbardziej nieoczekiwanych miejscach.

Jeżeli pozostawimy Naudégo błądzącego po omacku wśród wyblakłych wspaniałości włoskiego renesansu i przeskoczymy o czterysta lat do przodu, to przekonamy się, że niewiele się zmieniło – biblioteka nadal przechodzi egzystencjalny kryzys znaczenia, nawet jeśli dzisiaj księgozbiór liczący 7000 tomów wydaje się mniej imponującym osiągnięciem. W naszych czasach biblioteki publiczne borykają się z napiętymi budżetami i wysokimi kosztami utrzymania starych, niszczejących budynków, a jednocześnie usiłują sprostać wyzwaniom związanym z zapotrzebowaniem na nowe usługi i spadkiem zainteresowania dawnymi zbiorami. W trakcie badań prowadzonych na potrzeby tej książki byliśmy naocznymi świadkami walki o Durning Public Library w londyńskiej dzielnicy Kennington, którą samorząd okręgu Lambeth zamierzał przekształcić w zasób społeczności lokalnej (co w istocie oznaczało zaprzestanie finansowania biblioteki i powierzenie jej prowadzenia wolontariuszom). Te plany spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem grupy mieszkańców, którzy domagali się zachowania statusu biblioteki jako instytucji publicznej. Czy ich kampania była przejawem obywatelskiego altruizmu, który zasługuje na uznanie, czy raczej tęsknotą za światem, który przeminął i nigdy już nie wróci? Wykształcona i zamożna część naszego społeczeństwa uważa za rzecz oczywistą, że finansowanie sztuki oraz wspieranie czytelnictwa należą do podstawowych zadań władz publicznych. Tymczasem instytucja biblioteki publicznej – w znaczeniu księgozbioru finansowanego przez państwo, dostępnego bezpłatnie dla wszystkich, którzy chcieliby zeń skorzystać – narodziła się dopiero w połowie XIX wieku, a jej historia stanowi zaledwie drobny ułamek długich dziejów biblioteki. Jeśli z wielowiekowej historii bibliotek wypływa jakikolwiek wniosek, to chyba ten, że biblioteki istnieją tylko dopóty, dopóki ludzie uważają je za przydatne.

Innymi słowy, współczesne biblioteki muszą się przystosować, aby przetrwać – tak jak czyniły to w przeszłości. W ostatnich latach ta sztuka udała się we Francji, w której powstała sieć Médiathèques (co prawda przy dużym udziale finansowania publicznego). Biblioteki uniwersyteckie w odpowiedzi na zapotrzebowanie studentów stały się ośrodkami życia społecznego, a nie tylko miejscami pracy i nauki. Uroczysta cisza, dawniej tak charakterystyczna dla bibliotek, należy do przeszłości. Pod tym względem współczesne biblioteki wróciły do wcześniejszego modelu, zapoczątkowanego w epoce renesansu, kiedy to często bywały tętniącymi życiem przestrzeniami publicznymi, w których książki konkurowały o uwagę z obrazami, rzeźbami, monetami i rozmaitymi osobliwościami.

Historia bibliotek nie jest ani opowieścią o wielowiekowym, gładko postępującym rozwoju, ani też lamentem nad utraconymi księgozbiorami. Powtarzający się cykl tworzenia i rozproszenia, rozpadu i odbudowy okazuje się normą historyczną. Nawet wówczas, gdy biblioteki są cenione i hołubione, trzeba na bieżąco przeglądać ich zbiory i podejmować bolesne decyzje dotyczące tego, które tomy wciąż mają wartość, a których należy się pozbyć. Nader często biblioteki rozkwitały w rękach swoich pierwszych właścicieli, a później stopniowo marniały – wilgoć, kurz i mole z biegiem lat wyrządzają dużo większe szkody niż celowe akty zniszczenia. Ale podobnie jak rozwój i upadek są trwale wpisane w ten cykl, jego nieodłączną częścią jest również odrodzenie. W 1556 roku Uniwersytet Oksfordzki wyprzedał wszystkie meble biblioteczne po tym, jak jego księgozbiór został splądrowany i rozgrabiony. Pięćdziesiąt lat później sir Thomas Bodley założył w Oksfordzie nową bibliotekę uniwersytecką, która nie miała sobie równych przez kolejnych trzysta lat. Po pożarach, które nader często pustoszyły biblioteki, księgozbiory były odbudowywane – z coraz większą łatwością w każdym kolejnym pokoleniu, w miarę jak liczba książek dostępnych na rynku stopniowo się powiększała.

Jest to zatem opowieść pełna niespodziewanych zwrotów akcji. Czym jest biblioteka? Każde pokolenie musi znaleźć własną odpowiedź na to pytanie. Niektóre z bibliotek opisanych w tej książce to zwyczajne, prywatne zbiory, odzwierciedlające indywidualny gust swoich twórców, podczas gdy inne są wielkimi przedsięwzięciami, pomnikami dumy narodowej, a nawet wyrazem dążenia do aleksandryjskiego celu zgromadzenia sumy ludzkiej wiedzy. Niektóre mieściły się w bogato zdobionych pałacach, podczas gdy inne – na przykład księgozbiór Erazma z Rotterdamu – nie miały stałego lokum, lecz wędrowały od domu do domu śladem swoich właścicieli. Podobnie jak same książki podążały krętymi ścieżkami, trafiając do kolejnych księgozbiorów za sprawą wojen, przewrotów społecznych albo lepkich palców bibliofilów, ewolucja biblioteki nie przebiegała liniowo.

Wędrówki książek

Po wspaniałościach wielkiej Biblioteki Aleksandryjskiej, która stała się inspiracją dla kolejnych pokoleń kolekcjonerów, ubogi wkład Cesarstwa Rzymskiego w historię biblioteki wydaje się dość zaskakujący – tak jakby ten wojowniczy naród rozumiał sens budowy akweduktów, ale nie pojmował, do czego służy biblioteka. Wiele wspaniałych księgozbiorów przybyło do Rzymu w wozach należących do zwycięskich generałów – w ten sposób trafiła do tego miasta wielka kolekcja greckiego filozofa Arystotelesa. Obcesowe podejście Rzymian do własności intelektualnej znalazło wielu naśladowców. W pierwszej dekadzie XIX wieku Napoleon zatrudnił francuskiego pisarza Stendhala, aby przeszukał zbiory biblioteczne we Włoszech i w Niemczech i wybrał z nich najcenniejsze dzieła w imieniu francuskiej Biblioteki Narodowej3. Dwieście lat wcześniej, podczas wojny trzydziestoletniej, Szwedzi stworzyli skuteczną procedurę biurokratyczną, aby przywłaszczyć sobie biblioteki zdobytych miast niemieckich. Wiele z tych tomów nadal pozostaje w bibliotece uniwersyteckiej w Uppsali. Tymczasem zgodnie z postanowieniem kongresu wiedeńskiego francuska Bibliothèque Nationale została zobowiązana do zwrotu trofeów Napoleona, co spotkało się z niemałym oburzeniem z powodu ogromnej kwoty, jaką Francuzi przeznaczyli na ponowne oprawienie tych tomów4.

Największą zasługą Rzymu, którego biblioteki nie przetrwały upadku cesarstwa zachodniego, była stopniowa rezygnacja ze zwojów papirusu na rzecz pergaminu. Pergamin, wyrabiany ze skór zwierzęcych, był materiałem dużo bardziej odpornym. To na arkuszach pergaminu rzymska wiedza przetrwała kolejnych tysiąc lat w klasztorach chrześcijańskiego Zachodu. Tysiącletnia supremacja rękopisów zaowocowała powstaniem jednych z najpiękniejszych dzieł kultury średniowiecznej. Dzisiaj owe ręcznie pisane księgi są najcenniejszymi skarbami bibliotek, w których znalazły schronienie5. W XIV wieku dzieła klasztornych skrybów oraz iluminatorów cieszyły się coraz większym zainteresowaniem na świeckim rynku pięknych książek, które stały się kolejnym sposobem, w jaki przedstawiciele europejskich elit mogli demonstrować swoje wyrafinowanie kulturalne.

Muzułmańscy kalifowie z Bagdadu, Damaszku, Kordoby i Kairu również budowali biblioteki, słynące w całym świecie islamskim ze swoich imponujących rozmiarów. Kalifowie zatrudniali najlepszych kaligrafów i zapraszali do siebie uczonych, którzy wzbogacali ich dwory swoimi talentami retorycznymi. W Persji, Indiach i Chinach kolekcjonowanie przepięknych manuskryptów, wyróżniających się eleganckimi zdobieniami, żywymi barwami i mistrzowską kaligrafią, było ulubioną rozrywką książąt i cesarzy.

Kiedy więc w połowie XV wieku Johannes Gutenberg oraz inni wynalazcy zaczęli eksperymentować z mechanicznym procesem produkcji książek, aby zaspokoić rosnące zapotrzebowanie kościołów, uczonych i kolekcjonerów, musieli pokonać niemałe przeszkody. Drukowane książki Gutenberga olśniewały pierwsze pokolenie czytelników zaawansowaniem technicznym, ale przekonanie wytrawnych kolekcjonerów, że nieefektowne, czarno-białe teksty mogą godnie zastąpić ich przepięknie iluminowane rękopisy, okazało się niezwykle trudne. Nie było też oczywiste, jak można wprowadzić tysiące drukowanych książek do obrotu w całej Europie, co przyprawiało wynalazców druku o dotkliwy ból głowy. Kiedy jednak te początkowe problemy zostały rozwiązane, książka drukowana stworzyła możliwość budowania księgozbiorów dostępnych dla coraz większej liczby potencjalnych czytelników, a jednocześnie zmniejszyła atrakcyjność kolekcjonowania książek jako demonstracji arystokratycznego wyrafinowania.

Druk okazał się ważnym rozwidleniem dróg pod jeszcze jednym względem. Otóż rozmiłowane w manuskryptach kultury Afryki, Bliskiego Wschodu i Azji nie poszły w ślady Europy – nie zachłysnęły się możliwością masowej produkcji książek drukowanych. W Imperium Osmańskim zupełnie zrezygnowano z druku. Nieszczęsny wenecjanin, który przedstawił Wysokiej Porcie pierwszy drukowany egzemplarz Koranu, został oskarżony o bluźnierstwo. W Chinach pomimo wczesnych eksperymentów z drzeworytnictwem nie przyjęły się metalowe czcionki – przede wszystkim z przyczyn technicznych. Te kultury pozostały wierne drzeworytom i manuskryptom, ale podzieliły się z Zachodem innym zdumiewającym wynalazkiem – papierem. Papier, wytwarzany z kawałków tkanin, był nośnikiem dużo tańszym niż pergamin i okazał się doskonałym towarzyszem prasy drukarskiej. Jednakże bez niemal nieograniczonych możliwości powielania, jakie zapewniała technika drukarska, poza Europą i jej koloniami kolekcjonowanie książek pozostało w dużej mierze przywilejem elit. Przez kolejne trzy stulecia imponujący rozwój bibliotek – publicznych i prywatnych – które służyły coraz szerszym kręgom czytelników, był zjawiskiem ograniczonym do Europy i jej światowej diaspory.

Wzrost liczby właścicieli książek łączył się ze stopniowym upowszechnianiem się umiejętności czytania i pisania. Początkowo była to kwestia konieczności zawodowej, oczywista wśród przedstawicieli profesji wymagających umiejętności czytania: kupców, urzędników, prawników, lekarzy i księży. Tym nowym, ambitnym grupom zawodowym druk zapewnił możliwość posiadania i kolekcjonowania książek. W krótkim czasie ich członkowie zgromadzili księgozbiory liczące po kilkaset pozycji, o czym w erze rękopisów mogli marzyć jedynie przedstawiciele najwyższych warstw społecznych. Demokratyzacja luksusu, dzięki której coś, co dawniej było nader rzadkie i cenne, staje się dobrem szeroko dostępnym, jest zjawiskiem powtarzającym się we wszystkich epokach w historii ludzkości, które często wywierało negatywny wpływ na kolekcjonowanie książek. Arystokrata nie mógł oczekiwać, że jego trzystutomowa kolekcja będzie wzbudzała równie wielki podziw, jak wcześniej, skoro miejscowy kupiec bławatny mógł się pochwalić równie imponującym księgozbiorem. Lepiej kupić rzeźbę, obraz albo lwa. Cesarz Maksymilian II zesłał swoje książki na strych, kiedy przestały być symbolem wyjątkowości i luksusu.

Druk i władza

Opór wobec demokratyzacji luksusu i wtargnięcia kolekcjonerów z niższych sfer do wytwornego świata książek utrzymywał się przez trzy stulecia. Pragnienie gromadzenia wiedzy konkurowało z dążeniem do kontrolowania dostępu do niej lub wykorzystywania jej do „ulepszania” czytelników. Oczywistym przejawem tej niechęci było krytykowanie gustów literackich nowych czytelników – od szesnastowiecznej wojny o literaturę rycerską, przez krytykę powieści, po ganienie kobiecych gustów literackich, a zwłaszcza książek autorstwa kobiet. Sir Thomas Bodley, zasłużenie ceniony za wielkie dzieło, jakim była odbudowa biblioteki Uniwersytetu w Oksfordzie, uparcie twierdził, że nie będzie tolerował w tym zbiorze „bałamutnych książek i czczej pisaniny”, jak nazywał utwory wydane w języku angielskim, a nie po łacinie. Kiedy Uniwersytet Oksfordzki otrzymał w darze egzemplarz słynnego Pierwszego Folio (pierwszego wydanego zbioru) dramatów Szekspira, kilkadziesiąt lat później postanowił go sprzedać. W 1905 roku rząd brytyjski za horrendalną kwotę odkupił dla uniwersytetu egzemplarz tego wydania, żeby nie trafił w ręce amerykańskiego kolekcjonera, Henry’ego Folgera6.

W każdym kolejnym stuleciu do grona właścicieli książek dołączali nowi czytelnicy i za każdym razem wybuchały podobne spory, czyniąc z biblioteki arenę polityczną. Czy w nowych, dziewiętnastowiecznych bibliotekach publicznych należy udostępniać czytelnikom wszystkie książki, jakich sobie zażyczą, czy tylko te, które sprawią, że staną się lepsi i bardziej kulturalni? Echa tego zaciekłego sporu rozbrzmiewały jeszcze w wieku XX – w listach lektur „zalecanych”, opracowywanych dla amerykańskich bibliotek publicznych; w uprzedzeniach wobec beletrystyki, tolerowanej wyłącznie w nadziei, że może skłonić czytelników do sięgnięcia po bardziej wymagającą literaturę (tak się nie stało); oraz w potępieniu pewnych gatunków literackich, takich jak romans. W pierwszej połowie XX wieku na angielskiej prowincji biblioteka Boots Booklovers zapewniała schronienie szanowanym kobietom, które pożądały takich grzesznych przyjemności. Jeszcze w roku 1969 były dyrektor działu usług bibliotecznych w londyńskiej dzielnicy Haringey pisał z ubolewaniem: „Nic nie jest bardziej zabójcze dla bibliotek publicznych niż uleganie gustom miłośników «lekkiej» prozy”7.

W XV stuleciu wrogość wobec dewaluacji „waluty”, którą wcześniej uważano za elitarną – książek – bardzo skomplikowała historię bibliotek. Pierwszą konsekwencją faktu, że królowie i książęta na pewien czas zrezygnowali z budowania bibliotek, były poważne problemy zbiorów instytucjonalnych. Pierwsze wielkie biblioteki instytucjonalne, takie jak Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie, często opierały się na darowiźnie hojnego kolekcjonera, albo też – w wypadku bibliotek uniwersyteckich – na wielu mniejszych darowiznach. Biblioteki instytucjonalne sprzed XIX wieku nie dysponowały budżetem na zakup nowych książek, więc darowizny były podstawą ich rozwoju (nawet jeśli oznaczało to otrzymywanie wielu egzemplarzy tych samych podniszczonych dzieł klasyków).

Losy tych zbiorów pokazują, że historia bibliotek nie jest opowieścią o nieprzerwanym postępie. W ciągu dwóch stuleci po wynalezieniu druku większość księgozbiorów instytucjonalnych podupadła. Na uniwersytetach rezygnacja ze średniowiecznych programów nauczania sprawiła, że duża część starych tomów stała się niepotrzebna. Konflikty czasów reformacji oraz podział europejskich bibliotek na dwa skłócone obozy – protestancki i katolicki – doprowadziły do brutalnej rewizji dotychczasowych zbiorów pod kątem treści heretyckich. Nagłe zamknięcie angielskich bibliotek uniwersyteckich było posunięciem drastycznym i rzadko spotykanym – w innych miejscach instytucjonalne księgozbiory po prostu stopniowo niszczały. W 1603 roku biblioteka uniwersytecka w Kopenhadze liczyła zaledwie 700 tomów, a nowe biblioteki holenderskie – z wyjątkiem biblioteki Uniwersytetu w Lejdzie – radziły sobie niewiele lepiej. Prywatne księgozbiory, zgromadzone przez profesorów, nierzadko były trzy- lub czterokrotnie większe niż kolekcje bibliotek uniwersyteckich, co stanowiło odwrócenie ról, jakie dzisiaj trudno sobie wyobrazić8.

Przez większą część XVI i XVII stulecia historia bibliotek postępowała naprzód głównie dzięki prywatnym kolekcjonerom. Książki stały się łatwiej dostępne, a zarazem nieodzowne w życiu zawodowym prawników, lekarzy i duchownych. W połowie XVII wieku wielu z nich mogło się pochwalić księgozbiorami liczącymi ponad tysiąc tomów. W odróżnieniu od renesansowych łowców ksiąg z epoki rękopisów, którzy prowadzili swe poszukiwania w oddalonych od cywilizacji klasztorach, późniejsi kolekcjonerzy znajdowali książki bez większego trudu. Ich korespondencja pełna jest wzmianek o książkach – pożyczali je sobie, dzielili się wiadomościami o nowych tytułach, przesyłali innym własne publikacje (wielu z nich było zarazem autorami) albo polecali sobie książki napisane przez znajomych. W tamtych czasach książki ceniono nie tylko jako źródło wiedzy, lecz także jako wartościowy towar. Dzięki nowinkom rynkowym, takim jak aukcje książek, kolekcjonerzy mogli kupować kolejne tomy, mając pewność, że po ich śmierci rodzina będzie mogła spieniężyć ich zbiory i uzyskać za nie kwotę odpowiadającą ich rzeczywistej wartości. W rezultacie powstało swoiste koło sukcesu: kolekcjonerzy mogli oddawać się swojej pasji, a jednocześnie gromadzić cenne dobra z myślą o swoich spadkobiercach.

Do tej pory historie bibliotek koncentrowały się na wielkich księgozbiorach, zwłaszcza tych, które powstały przed wiekami i przetrwały do naszych czasów, oparłszy się niszczącemu działaniu czasu. Nietrudno zrozumieć dlaczego – te księgozbiory są fascynującą megafauną świata bibliotek. Często mieszczą się w zabytkowych lub nadzwyczaj efektownych budynkach. Któż mógłby się oprzeć perle osiemnastowiecznego austriackiego baroku – kwintesencji świątyni wiedzy? Te budynki jednak były nie tyle świątyniami wiedzy, ile raczej swoistą deklaracją – czy to dumy obywatelskiej i wartości wyznawanych przez nową elitę (biblioteki publiczne w Bostonie i w Nowym Jorku), czy to żarliwej wiary i misji ewangelizacyjnej (siedemnasto- i osiemnastowieczne biblioteki jezuickie). Inne biblioteki upamiętniały sukcesy królewskich faworytów, wyniesionych na szczyty władzy (Bibliothèque Mazarine w Paryżu), albo narzucenie zachodniej kultury krajom pozaeuropejskim (dawna Imperial Library w Kalkucie, która dziś nosi nazwę Biblioteki Narodowej Indii).

Biblioteka była więc symbolem władzy, deklaracją wartości wyznawanych przez naród bądź przez klasę panującą. Kiedy owa władza była kwestionowana, te monumentalne gmachy dotkliwie odczuwały skutki rewolty kulturowej czy intelektualnej. Podczas wojny chłopskiej w Niemczech w latach 1524–1525 siejące zniszczenie zastępy chłopskie uczyniły z bibliotek klasztornych jeden z celów swoich ataków, aby dać wyraz nienawiści do swych panów – majętnych duchownych, którzy bardziej dbali o swoje kosztowności i dochody niż o ludzi odrabiających dla nich pańszczyznę. Czterysta lat później, podczas wojen i niepokojów XX wieku, biblioteki nadal są narażone na ataki wymierzone w ich kapitał kulturowy. Biblioteka publiczna w Dżafnie w Sri Lance była jedną z największych bibliotek Azji – skarbnicą dzieł literatury tamilskiej. Nocą 31 maja 1981 roku została zrównana z ziemią przez bojówki syngaleskie w jednym z najbardziej znanych aktów masowego niszczenia książek z pobudek etnicznych w XX stuleciu9. Podobny dramat rozegrał się w 1992 roku w Sarajewie, kiedy to bośniacka Biblioteka Narodowa została celowo zaatakowana przez oblegających miasto Serbów. Cały zbiór, obejmujący półtora miliona książek i rękopisów, spłonął w pożarze.

Niebezpieczeństwa współczesności

W latach 1800–1914 liczba ludności Europy powiększyła się ze 180 do 460 milionów. W Stanach Zjednoczonych nastąpił jeszcze bardziej spektakularny wzrost – z 5 do 106 milionów. Siłą napędową tych zmian była imigracja, dzięki której nowa gospodarka przemysłowa zyskiwała siłę roboczą. Integracja nowych obywateli w społeczeństwie wymagała przede wszystkim zapewnienia im edukacji, co skutkowało zgodnymi dążeniami do wprowadzenia obowiązku szkolnego, przynajmniej w pierwszych latach nauki. Na początku XX wieku w społeczeństwach zachodnich niemal wszyscy obywatele – kobiety i mężczyźni – umieli czytać i pisać. To z kolei dało początek dość radykalnej idei zbudowania sieci bezpłatnych bibliotek publicznych, które miały zaspokajać potrzeby czytelnicze szerokich rzesz obywateli.

Urzeczywistnienie tej śmiałej wizji zajęło sporo czasu. W Stanach Zjednoczonych pionierami w tej dziedzinie były gęsto zaludnione stany Nowej Anglii. W Wielkiej Brytanii momentem przełomowym było uchwalenie w 1850 roku Ustawy o bibliotekach publicznych, która upoważniała władze lokalne do zakładania bibliotek w poszczególnych okręgach. Efekty tych działań na pierwszy rzut oka były imponujące. Do 1914 roku w Wielkiej Brytanii na mocy wspomnianej ustawy powstało ponad 5000 placówek bibliotecznych, które łącznie udostępniały czytelnikom od 30 do 40 milionów tomów rocznie. W roku 1903 Stany Zjednoczone mogły się pochwalić co najmniej 4500 bibliotekami publicznymi, które dysponowały zbiorem około 55 milionów książek. W 1933 w Niemczech było ponad 9000 bibliotek publicznych, a łączna liczba książek dostępnych w amerykańskich bibliotekach przekroczyła 140 milionów10.

Za tymi imponującymi liczbami kryją się zmagania dużo trudniejsze, niż można by przypuszczać na podstawie tego gwałtownego wzrostu. W uprzemysłowionym świecie XIX wieku, w którym wielu ludzi nadal żyło w biedzie i cierpiało z powodu fatalnych warunków mieszkaniowych i zatrważających warunków pracy, nie wszyscy uważali, że środki publiczne powinny być przeznaczane na finansowanie bibliotek. W Wielkiej Brytanii, w której utworzenie lokalnej rady do spraw bibliotek wiązało się z wprowadzeniem specjalnego podatku, początkowo ten proces przebiegał bardzo powoli. Nawet kiedy zaproponowano wysokość podatku bibliotecznego, agresywna wroga kampania – często finansowana przez potężne lobby piwowarskie – nierzadko sprawiała, że całe przedsięwzięcie kończyło się fiaskiem. Gdyby nie pomoc amerykańskiego przemysłowca szkockiego pochodzenia, Andrew Carnegiego – po obu stronach Atlantyku – rozwój sieci bibliotek z pewnością nie byłby tak szybki. Owe indywidualne pasje i obsesje, a także wielkie przemiany globalne, determinowały historię bibliotek.

Społeczności, rzecz jasna, były dumne ze swoich nowych bibliotek i często zapewniały im doskonałą lokalizację w centrum miasta. Kiedy jednak wstęga została przecięta, a orkiestra przestała grać, trzeba było odpowiedzieć na poważne pytania. Komu ma służyć nowo otwarta biblioteka? Czy dzieci powinny mieć do niej wstęp? A co z tymi, którzy szukają w bibliotece jedynie ciepłego kąta, gdzie mogliby w spokoju przejrzeć gazetę? Sprawę dodatkowo komplikował fakt, że ani Andrew Carnegie, który ufundował wielką liczbę bibliotek w Ameryce i w Wielkiej Brytanii, ani brytyjska Ustawa o bibliotekach publicznych nie określiła zasad zakupu nowych książek. Takie decyzje pozostawały w gestii komisji do spraw bibliotek, na ogół zdominowanych przez tych samych miejscowych prominentów, którzy wcześniej kontrolowali bardziej ekskluzywne biblioteki członkowskie.

Decyzje podejmowane przez owych strażników, dotyczące dostępu do bibliotek oraz ich zasobów, wywołały nowe wojny kulturowe. Rewolucje techniczne w dziewiętnastowiecznym przemyśle drukarskim znacznie powiększyły rozmaitość lektur, jakie można było oddać w ręce neofitów czytelnictwa. Wydawcy zaczęli publikować literaturę przeznaczoną na ten nowy rynek świeżo upieczonych czytelników – książki, które nie miały wychowywać ani edukować, lecz po prostu bawić. A jeśli historie o przygodach, awanturach i bandytach, nieaspirujące do miana wartościowej literatury, boleśnie ugodziły w tradycyjny rynek księgarski, to wydawcy sami byli sobie winni. Za sprawą ich cichego porozumienia z bibliotekami komercyjnymi, zwłaszcza z imperium bibliotecznym Edwarda Mudiego, ceny nowych książek były zbyt wysokie, a co za tym idzie – nikt poza przedstawicielami zamożnej klasy średniej nie miał dostępu do nowej beletrystyki.

Rycina 1. Wyśmiewanie plebejskich gustów czytelniczych było wszechobecne w historii bibliotek. Jak to ilustruje karykatura Tales of Wonder! (1802) autorstwa Jamesa Gillraya, obiektem drwin często bywały gusty czytelnicze kobiet oraz ich zamiłowanie do lekkiej beletrystyki, której aż do XX stulecia większość bibliotekarzy nie traktowała poważnie.

Bibliotekarze i przedstawiciele elity czytelniczej wrzucali do jednego worka popularne opowiadania publikowane w formie gazetowej (story papers) i tanie wydawnictwa broszurowe (yellowbacks), uznając je za bezwartościowe szmiry. Niełatwo było jednak ustalić, co dokładnie mieści się w tym worku. Historie o rzezimieszkach z przestępczego półświatka bez wątpienia nie miały wartości literackiej, ale thrillery detektywistyczne stawały się jedną z pereł dziewiętnastowiecznej prozy. Liderzy branży bibliotecznej starali się przeprowadzić bibliotekarzy przez te niespokojne wody, publikując listy zaakceptowanych tytułów. Niektóre utwory, takie jak Szkarłatne godło odwagi Stephena Crane’a, w pierwszej chwili wydawały się zbyt niebezpieczne i dopiero po jakimś czasie trafiały do kanonu zalecanych lektur.

Krytycy nowego grona czytelników zyskali niespodziewanych sojuszników wśród elity literackiej XX wieku. Aldous Huxley, George Moorei D.H. Lawrence potępiali gusty literackie pospólstwa11. Szczególnie D.H. Lawrence (który naczytał się za dużo Nietzschego) – podobnie jak T.S. Eliot – był przeciwnikiem powszechnej edukacji: „Zamknijmy wszystkie szkoły. (…) Ogromna większość ludzkości nie powinna się uczyć czytać ani pisać”12. Jak na ironię. Lawrence pierwszy raz natknął się na Nietzschego w Croydoin Public Library – jednej z wielu placówek bibliotecznych powołanych do życia w celu udostępniania wiedzy masowemu odbiorcy.

Pogarda dla nowych czytelników nie oddawała sprawiedliwości poważnemu zainteresowaniu literaturą przynajmniej części tych odbiorców. Kiedy dziennikarz i publicysta Henry Mayhew przyjrzał się londyńskim straganom z książkami w połowie XIX wieku, odkrył, że wśród ich stałej klienteli było wielu robotników, którzy chętnie kupowali klasyczne dzieła literatury angielskiej – powieści Goldsmitha, Fieldinga i Sir Waltera Scotta, dramaty Szekspira oraz poezje Pope’a, Burnsa i Byrona13. Dickens rozumiał nastroje owego wciąż rosnącego rynku i dzięki temu zarobił krocie, a wydawcy czerpali ogromne zyski ze sprzedaży tanich przedruków klasycznych utworów, nieobjętych prawami autorskimi.

Tej grupie czytelników nie brakowało ambicji ani możliwości intelektualnych, ale czasu. Pozwala to zrozumieć, dlaczego dziewiętnastowieczne przepisy, które skróciły dzień pracy, przyczyniły się do ożywienia ruchu bibliotecznego, a także dlaczego biblioteki były szczególnie chętnie odwiedzane podczas wojen i kryzysów gospodarczych. Wojna odbierała ludziom inne rozrywki, co skutkowało zwiększonym zapotrzebowaniem na książki – zarówno wśród żołnierzy, jak i na froncie domowym. Z jednej strony biblioteki nader często znajdowały się na linii frontu wojen przemysłowych XX wieku, z drugiej zaś wojna zaszczepiła w ludziach nawyk czytania – surowiec, bez którego żadna biblioteka nie mogłaby przetrwać.

Okazuje się, że historia biblioteki jest pełna takich paradoksów, płonnych nadziei i mozolnej walki o czytelników. Dziś rozmawiamy o jej przetrwaniu, chociaż śmierć biblioteki zapowiadano niemal równie często, jak śmierć samej książki. Kiedy jednak wiosną 2020 wszystkie biblioteki musiały zamknąć podwoje z powodu pandemii COVID-19, poczucie straty okazało się nader dotkliwe. Nie powinniśmy romantyzować bibliotek, podobnie jak nie czynili tego ich właściciele. Przez sporą część swojej długiej historii biblioteki były przede wszystkim dobrem intelektualnym i finansowym. Tylko najwięksi bogacze mogli sobie pozwolić na traktowanie bibliotek jak kosztownych zabawek, by w ten sposób zaimponować swoim przyjaciołom, nieznajomym i (przy okazji) potomkom. Nie dajmy się zwieść fizycznym pozostałościom tych kolekcji tworzonych na pokaz. Nie pozwólmy, aby efektowna fasada przesłoniła nam istotę rzeczy – niezliczone księgozbiory zgromadzone w prywatnych domach miały równie wielki udział w podtrzymywaniu tętniącej życiem kultury książek, jak biblioteki instytucjonalne. Zapewne nadal tak będzie, jak się wielokrotnie przekonaliśmy w okresach straty i cierpienia. To dlatego biblioteki zawsze odradzały się z ruin w nieustannym cyklu zniszczenia i wielkości. Pragnienie pozostawienia własnego śladu w społeczeństwie jest częścią naszej natury. Nie możemy jednak być pewni, czy to, co zachowamy dla potomnych, będzie równie cenne w oczach tych, którzy przyjdą po nas.

ROZDZIAŁ PIERWSZY.W labiryncie zwojów

Szesnastego października 2002 roku imponująca plejada dostojników z różnych stron świata zjechała do Aleksandrii w Egipcie na uroczyste otwarcie jednej z najbardziej niezwykłych inwestycji kulturalnych naszych czasów – nowej biblioteki, wzniesionej na nabrzeżu, mającej przywrócić do życia jeden z cudów starożytności. Początki tego przedsięwzięcia sięgały wizyty prezydenta Stanów Zjednoczonych, Richarda Nixona, w Egipcie w roku 1974, podczas której ten urodzony pod złą gwiazdą przywódca zapytał, czy mógłby obejrzeć miejsce, w którym znajdowała się legendarna Biblioteka Aleksandryjska. Jego prośba wprawiła gospodarzy w konsternację, ponieważ nikt nie wiedział, gdzie to jest. Nie tylko budynki i niezliczone zwoje, lecz także samo miejsce, w którym wznosiła się starożytna biblioteka, zniknęło w otchłani dziejów.

Nixon ustąpił ze stanowiska dwa miesiące później, ale miejscowi akademicy zwietrzyli okazję. Sfrustrowani spadkiem znaczenia Aleksandrii na rzecz Kairu w rezultacie panarabizmu i antykolonializmu prezydenta Gamala Abdela Nasera, dostrzegli szansę na wskrzeszenie wyjątkowej ikony kulturowej, a wraz z nim – przywrócenie poczesnego miejsca Aleksandrii w świecie naukowym. Odwołanie się do uniwersalnych wartości cywilizacyjnych, które uosabiała ta antyczna biblioteka, zapewniło śmiałemu przedsięwzięciu wsparcie UNESCO, czego wyrazem była uroczysta deklaracja asuańska z 1990 roku, zobowiązująca rządy państw europejskich, Stanów Zjednoczonych i krajów arabskich do zbudowania nowej biblioteki – pomnika „poszukiwań wiedzy uniwersalnej”. Rządy Arabii Saudyjskiej i krajów Zatoki Perskiej obiecały przekazać na ten cel niemałe sumy, ale największą hojnością wykazał się Saddam Husajn. Jego dotacja w wysokości 21 milionów dolarów zapewniła Irakowi honorowe miejsce podczas uroczystości otwarcia biblioteki w 2002 roku1.

W obliczu tak wielkiego międzynarodowego entuzjazmu pytanie o sens budowania biblioteki w podupadłym egipskim mieście portowym, które wcale nie potrzebowało takiej placówki, wydawało się niestosowne, choć bez wątpienia niebotyczną kwotę 110 milionów dolarów można było spożytkować inaczej – w sposób, który przyczyniłby się do poprawy jakości życia mieszkańców Egiptu. W ciągu dwunastu lat, jakie upłynęły od deklaracji asuańskiej do uroczystego otwarcia biblioteki, nie brakowało krytyków „nowej piramidy Mubaraka”, jak na ironię, wznoszonej w kraju odznaczającym się wysokim poziomem analfabetyzmu i znanym z łamania prawa do wolności intelektualnej. Duża część obiecanej pomocy przybrała postać podarowanych książek, a wśród nich – pół miliona egzemplarzy w języku francuskim, z których wielu trzeba było się pozbyć, gdyż okazały się bezużyteczne. Decyzja Uniwersytetu Aleksandryjskiego, który sprzedał dużą część swojego księgozbioru w oczekiwaniu na nowe skarby, okazała się pochopna.

W ciągu dwudziestu lat działalności nowa Biblioteka Aleksandryjska borykała się z niewystarczającym budżetem zakupowym, zniechęceniem personelu i oskarżeniami o korupcję, nie wspominając o zawirowaniach podczas Arabskiej Wiosny i po jej zakończeniu. Niezależnie od tego, czy uznamy nową Bibliotekę Aleksandryjską za donkiszotowski pomnik polityki międzynarodowej dyplomacji kulturowej, czy raczej za wizjonerskie ukoronowanie wyjątkowego eksperymentu w dziejach ludzkiej wiedzy, bez wątpienia jest ona świadectwem doniosłej roli starożytnej Biblioteki Aleksandryjskiej w historii bibliotek. Biblioteka ta – na poły baśniowa, na poły historyczna – była symbolem aspiracji intelektualnych od początku dziejów kolekcjonowania książek. W czasach świetności Cesarstwa Rzymskiego, kiedy biblioteki Wiecznego Miasta doszczętnie spłonęły w wielkim pożarze, cesarz Domicjan wysłał swoich skrybów do Aleksandrii, aby odtworzyli jego księgozbiór. Kiedy zaś Hernando Kolumb postanowił utworzyć bibliotekę zawierającą całą ludzką wiedzę dostępną w XVI stuleciu, inspirował się, jak sam twierdził, Biblioteką Aleksandryjską2. Wybitni uczeni renesansu przywoływali Aleksandrię równie często, jak współcześni potentaci ery cyfrowej. W tym sensie twórcy Amazona, Google i Wikipedii mogą się uważać za spadkobierców Aleksandrii.

Cywilizacja zachodnia w tak wielkim stopniu opiera się na inspiracjach i osiągnięciach starożytnej Grecji i Rzymu, iż trudno się dziwić, że właśnie tam poszukujemy wzorców gmachów bibliotecznych oraz korzeni naszej kultury kolekcjonowania. Do pewnego stopnia jest to zrozumiałe. Grecy pragnęli uwiecznić osiągnięcia intelektualne epoki Arystotelesa i wynaleźli metody ich utrwalenia, a Rzymianie z właściwą sobie bezwzględną skutecznością przywłaszczyli sobie tę spuściznę kulturową. Ale nawet Rzymianie ze swoimi, zdawałoby się, nieograniczonymi zasobami umożliwiającymi realizację rozmaitych przedsięwzięć infrastrukturalnych, borykali się z problemami, które rzucały cień na historię kolekcjonowania książek przez kolejne dwa tysiąclecia, takimi jak pozyskiwanie wiarygodnych tekstów i zasady określające, kto będzie miał do nich dostęp; najlepsze sposoby przechowywania wiedzy; a przede wszystkim pytanie, jak tworzyć trwałe zbiory, które będzie można przekazywać z pokolenia na pokolenie. Te wyzwania okazały się niezwykle trudne nawet dla najzdolniejszych architektów cywilizacji. Późniejsi uczeni przejęli od starożytnych Greków i Rzymian inspirującą wizję wiedzy jako źródła siły i potencjału kolekcjonowania, a także odebrali bolesną lekcję dotyczącą tego, z jaką łatwością próby urzeczywistnienia owej wizji mogą obrócić się w proch.

Aleksandria

Grecy nie byli pierwszymi, którzy tworzyli biblioteki. Władcy imperium asyryjskiego w Mezopotamii (na terenie dzisiejszego Iraku) gromadzili duże zbiory dokumentów, starannie zapisanych pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Takie wypalone gliniane tabliczki były nadzwyczaj trwałe dzięki odporności na niszczące działanie wilgoci i ognia; zajmowały jednak bardzo dużo miejsca i były zbyt ciężkie, aby można je było z łatwością przenieść w inne miejsce. Te biblioteki klinowe mieściły się w pałacach królewskich albo w świątyniach, a dostęp do nich mieli wyłącznie właściciele – członkowie rodzin królewskich – oraz uczeni. Nie były otwarte dla szerszej publiczności, o czym jasno mówi inskrypcja wyryta na końcu jednego z takich tekstów: „Człowiek biegły (ten, który posiadł wiedzę) może pokazać to dzieło komuś równie uczonemu, ale nie wolno mu go pokazywać niewtajemniczonym”3. Tak czy inaczej, w społeczeństwach, w których umiejętnością czytania i pisania mogli się pochwalić jedynie przedstawiciele klasy rządzącej, wysocy urzędnicy i duchowni, tylko nieliczni mieli dostęp do owych pierwszych pomników kultury pisanej.

Niektóre z tych elitarnych bibliotek były dość duże. Odnaleziono zbiory liczące po 700 czy 800 egzemplarzy, a w bibliotekach królewskich w Niniwie przechowywano 35 000 glinianych tabliczek. Wszystkie te biblioteki zostały zniszczone, kiedy Babilończycy podbili imperium asyryjskie w latach 614–612 p.n.e. Księgozbiory babilońskie zanikały stopniowo, wypierane przez bardziej praktyczne pismo alfabetyczne i nowe nośniki, bardziej poręczne niż gliniane tabliczki: pergamin i papirus. Odkrycie cibory papirusowej i jej przydatności jako nośnika pisma umożliwiło przełożenie rozkwitającej kultury greckiej z formy ustnej na pisaną. Roślina ta występowała obficie w delcie Nilu, a techniki krojenia miąższu łodyg w cienkie paski i wytwarzania z nich arkuszy były łatwe do opanowania. Papirus stał się głównym nośnikiem pisma w starożytnym świecie, trafił bowiem z Egiptu do Grecji, a później do Rzymu. To on umożliwił niezwykły eksperyment w dziedzinie gromadzenia wiedzy, który zaowocował powstaniem Biblioteki Aleksandryjskiej.

W IV wieku p.n.e. społeczeństwo greckie było w dużej mierze piśmienne, przynajmniej w kręgach elit4. Kwitnący handel książkami sprawił, że wybitne dzieła literatury oraz teksty nauczane w szkołach stały się dość łatwo dostępne, a ci, którzy potrzebowali książek (w tych czasach – zwojów papirusu) do celów zawodowych, mogli je znaleźć bez większego trudu. Arystofanes wyśmiewał Eurypidesa jako wędrownego pisarza, który „wyciska [swoje dramaty] z ksiąg”5. W 338 roku p.n.e. władze Aten, zaniepokojone rozpowszechnieniem marnych kopii sztuk dramatycznych, utworzyły oficjalne archiwum autentycznych, oryginalnych tekstów. Arystoteles, który był nauczycielem Aleksandra Wielkiego i wzbudził w młodym wojowniku miłość do książek, sam zgromadził ich pokaźną kolekcję. Jego księgi ostatecznie trafiły do Rzymu, kiedy w 84 roku p.n.e. zwycięski generał Sulla wywiózł je z podbitych Aten. Wcześniej jednak ów niezwykły księgozbiór stał się inspiracją dla twórców nowej biblioteki w Aleksandrii.

Założenie greckiego miasta na północnym wybrzeżu Egiptu odgrywało ważną rolę w ekspansywnych planach imperialnych Aleksandra Wielkiego, choć on sam nie doczekał powstania wspaniałego portu morskiego i tamtejszej biblioteki. Było to osiągnięcie dwóch pierwszych królów z dynastii Ptolemeuszy, założonej przez Ptolemeusza I Sotera, któremu przypadł w udziale Egipt, kiedy imperium Aleksandra zostało rozdzielone pomiędzy jego wodzów. Biblioteka Aleksandryjska była przede wszystkim ośrodkiem naukowym – szybko rosnący zbiór tekstów pełnił funkcję archiwum badawczego. Uczonym, którzy zdecydowali się dołączyć do społeczności akademickiej w Egipcie, oferowano korzyści, o jakich inni nie mogli marzyć: dożywotnie stanowisko, wysokie wynagrodzenie, zwolnienie z podatku oraz darmowe mieszkanie i wyżywienie. Wśród uczonych, których skusiły te zachęty, znaleźli się Euklides, Strabon i Archimedes. Na podstawie tych nazwisk możemy wnioskować, że Ptolemeusze wyposażyli swoją bibliotekę nie tylko w klasyczne utwory literackie, lecz także w poważne dzieła z dziedziny matematyki, geografii, fizyki i medycyny. Ich kolekcja rosła w oszałamiającym tempie. Agenci przemierzali terytoria greckie i kupowali księgi na skalę przemysłową. Zwoje zdobywano również w mniej godziwy sposób – siłą zabierano je ze statków, które wpływały do portu w Aleksandrii, aby je skopiować. Kapitanowie wielu żaglowców musieli wyruszyć w dalszą drogę, zanim zwrócono im oryginały6.

Nigdy się nie dowiemy, ile ksiąg zgromadzono w Aleksandrii. Według badaczy mogło to być od 200000 do nawet pół miliona zwojów. Którąkolwiek z tych liczb wybierzemy, bez wątpienia był to księgozbiór większy niż jakikolwiek inny zgromadzony do XIX wieku. Kolekcja tej wielkości wymagała przemyślanej organizacji. Zwoje przechowywano we wnękach, w których można je było układać w uporządkowany sposób. Sama wielkość biblioteki wymagała systematycznego katalogowania, a zwoje przechowywano w wielu salach. Były uporządkowane nie tylko alfabetycznie, lecz także – przypuszczalnie – według gatunku, co stało się główną zasadą klasyfikacji we wszystkich późniejszych bibliotekach instytucjonalnych. Ważną cechą Biblioteki Aleksandryjskiej była wysoka klasa uczonych zatrudnionych w roli bibliotekarzy. Jeden z nich, Kallimach z Cyreny, opracował pierwszy słownik bibliograficzny autorów. Podobnie jak wiele innych dzieł związanych z Aleksandrią, on również się nie zachował. Uczeni aleksandryjscy wykorzystali też istnienie licznych duplikatów, aby odnaleźć oryginalne wydania najważniejszych tekstów. Te poszukiwania wznowiono w epoce renesansu po wydobyciu klasycznych dzieł z bibliotek klasztornych7. W Aleksandrii (podobnie jak w czasach renesansu) to przedsięwzięcie przyczyniło się do rozwoju ważnego gatunku literackiego – komentarza naukowego.

W okresie dominacji Rzymu w starożytnym świecie Akademia Aleksandryjska straciła na znaczeniu. Los bogatych zbiorów tamtejszej biblioteki pozostaje jedną z największych zagadek w długiej historii bibliotek. W Żywotach sławnych mężów Plutarch przedstawił zniszczenie Biblioteki Aleksandryjskiej jako tragiczny skutek uboczny kampanii wojennej Juliusza Cezara, mającej zapewnić władzę nad Egiptem jego kochance, Kleopatrze. Kiedy Cezar rozkazał spalić egipską flotę, pożar rozprzestrzenił się na magazyn portowy i strawił wielką liczbę książek. Prawdopodobnie były to nowe nabytki biblioteki, oczekujące na skatalogowanie, a nie główny księgozbiór – jak już wiemy, cesarz Domicjan korzystał ze zbiorów aleksandryjskich, aby odtworzyć rzymskie biblioteki utracone w pożarze w 79 roku n.e. Według bardziej prawdopodobnego wyjaśnienia biblioteka została zniszczona podczas egipskiej kampanii wojennej cesarza Aureliana w 272 roku n.e., kiedy to zrównano z ziemią dzielnicę pałacową Aleksandrii. Kontrowersyjna teza Edwarda Gibbona, osiemnastowiecznego angielskiego historyka i zdeklarowanego antyklerykała, który za zniszczenie biblioteki obwiniał chrześcijańskiego cesarza Teodozjusza i jego kampanię przeciwko pogańskim budowlom w 391 roku n.e., wydaje się nietrafna – podobnie jak pogląd, że jej zbiory zostały zniszczone na rozkaz kalifa Umara po podboju Egiptu przez Arabów w VII wieku8.

Tak naprawdę żadne z tych wyjaśnień może nie być prawdziwe. Poważną wadą papirusu, który poza tym doskonale się nadawał do przechowywania wiedzy, był brak odporności na wilgoć. Nawet w starannie konserwowanych zbiorach teksty trzeba było przepisywać po upływie jednego czy dwóch pokoleń. Sama wielkość Biblioteki Aleksandryjskiej stała na przeszkodzie jej przetrwaniu. Podobnie jak w wypadku wielu innych bibliotek, które napotkamy na stronach tej książki, zaniedbanie było dużo potężniejszym wrogiem niż wojny i zła wola.

Rzym

Wkład starożytnego Rzymu w podwaliny zachodniej cywilizacji – drogi, akwedukty, usługi pocztowe, systemy administracyjne i kodeksy prawne – jest tak ogromny, że w naturalny sposób spodziewamy się, iż odegrał on równie ważną rolę w rozwoju biblioteki instytucjonalnej. Tymczasem na tym polu Rzym wypada znacznie poniżej oczekiwań. Zarządzanie rozległym imperium bez wątpienia generowało ogromne bogactwo i wymagało zbiurokratyzowania administracji. Dynamiczny rynek książki umożliwiał tworzenie imponujących kolekcji. Politycy, pisarze i filozofowie gromadzili wspaniałe księgozbiory, często w każdej ze swoich licznych rezydencji. Mimo to Rzym nie mógł się poszczycić niczym, co zasługiwałoby na miano biblioteki publicznej.

Największe i najbardziej znane biblioteki Rzymu zostały założone przez cesarzy, począwszy od Oktawiana Augusta. To przedsięwzięcie opierało się na idei, która narodziła się w głowie Juliusza Cezara, ale przez jego śmierć z rąk zabójców nie mogła się urzeczywistnić – był to zamiar uwzględnienia bibliotek w planie „upiększenia i rozbudowy” Wiecznego Miasta (to wyrażenie pokazuje, jaki był prawdziwy cel gromadzenia tych zbiorów). Cesarz Oktawian August umieścił księgozbiory w świątyni Apolla, zapoczątkowując przy tym popularną praktykę tworzenia osobnych zbiorów tekstów greckich i łacińskich. Większość bibliotek cesarskich, takich jak księgozbiory Oktawiana, mieściła się w pałacach lub świątyniach. Nader rzadko przeznaczano na ten cel odrębny budynek.

Idea tworzenia takich bibliotek ekscytowała rzymskich poetów, którzy wynosili pod niebiosa Gajusza Azyniusza Polliona, przyjaciela Juliusza Cezara, który miał urzeczywistnić jego plany. Według Pliniusza Starszego Azyniusz był „pierwszym, który uczynił ludzki geniusz dobrem publicznym”. Tę myśl powtórzył Swetoniusz, kiedy opisał bibliotekę jako „otwartą dla publiczności”9. Powinniśmy jednak zachować ostrożność w interpretacji tych słów. Rzymscy pisarze – od Cycerona do Pliniusza – niemal z definicji należeli do elity, a „publiczność”, jaką mieli na myśli, składała się z ludzi im podobnych. Kiedy Pliniusz Młodszy pod koniec obfitującej w sukcesy kariery politycznej założył bibliotekę w swoim rodzinnym Comum (obecnie Como), jej otwarciu nie towarzyszyły igrzyska ani pojedynki gladiatorów, które przyciągnęłyby zwyczajnych mieszkańców miasta. Pliniusz wygłosił swoją mowę inauguracyjną dla dużo bardziej wyrafinowanej publiczności w budynku rady miejskiej. Biblioteka była przede wszystkim pomnikiem swojego twórcy. Mieszkańcy Comum mieli ją podziwiać, mijając jej wytworną fasadę, i za każdym razem wspominać błyskotliwą karierę najwybitniejszego syna swojego miasta. Jak się przekonamy, podobny cel przyświecał wielu hojnym dziewiętnastowiecznym filantropom w Stanach Zjednoczonych, kiedy zakładali biblioteki publiczne w swoich rodzinnych miastach (często ozdobione klasycznymi kolumnami w stylu rzymskim)10.

Mimo to cesarskie biblioteki były ważnymi instytucjami publicznymi. Stanowiły miejsca spotkań prominentnych obywateli, których często zabawiano poetyckimi recytacjami. Poprzez dobór tekstów odgrywały też istotną rolę w kształtowaniu kanonu podziwianych autorów. Najwybitniejsi z nich mogli się doczekać swojego popiersia w gmachu biblioteki. Ci, których pominięto, głowili się nad tym, jak wprowadzić swoje arcydzieła do księgozbioru. Cesarze ochoczo zakazywali rozpowszechniania książek, które nie zyskały ich aprobaty, albo takich, które przedstawiały ich w niezbyt pochlebnym świetle, jak to uczynił Oktawian August w wypadku trzech juweniliów autorstwa swego poprzednika, Juliusza Cezara. Drastycznym przykładem takich praktyk jest historia cesarza Domicjana, który rozkazał nie tylko stracić autora i sprzedawcę pewnego obraźliwego utworu, lecz także ukrzyżować nieszczęsnych skrybów – niewolników, którzy utwór ten przepisywali11.

W wydarzeniach organizowanych w cesarskich bibliotekach uczestniczyło wiele osób spoza wąskiego kręgu tych, którzy potrzebowali dostępu do przechowywanych tam tekstów. Czynni użytkownicy bibliotek ograniczali się do niewielkiej grupy urzędników cesarskich, faworyzowanych poetów, prawników i przedstawicieli klasy rządzącej. Biblioteka, podobnie jak dostęp do rezydencji cesarskich, była ważnym elementem rzymskiego systemu mecenatu, a przykład, jaki w tej dziedzinie dawali cesarze, był naśladowany przez wodzów, takich jak Sulla, który z kolejnych kampanii wojennych przywoził cenne księgozbiory. Wspaniała biblioteka Lukullusa, łup zdobyty podczas wojny z Mitrydatesem, zaczęła przyciągać greckich uczonych zamieszkałych w Cesarstwie Rzymskim. Nawet Cyceron, który zgromadził pokaźny księgozbiór w każdej ze swych rezydencji, chętnie odwiedzał bibliotekę Lukullusa, aby korzystać z tekstów, których brakowało w jego kolekcji12. Dzięki otwarciu swoich księgozbiorów dla odwiedzających ambitne osobistości życia publicznego mogły ugruntować swoją reputację ludzi światłych i oczytanych, a jednocześnie zyskać grono oddanych zwolenników. Mężowie stanu i generałowie nie zawsze mogli się pochwalić gruntowną znajomością swoich książek. Seneka uważał bibliotekę za nieodzowny element stylowego domu, a zarazem narzekał na ogromną liczbę nieprzeczytanych książek, jaką pociągało za sobą tego rodzaju kolekcjonerstwo. Jak kąśliwie zauważył Lukian z Samosat, w II wieku n.e. wielu polityków kupowało księgozbiory tylko po to, aby zdobyć przychylność cesarza Marka Aureliusza, znanego z zamiłowania do książek13.

Unikanie żałoby

W starożytnym Rzymie książki służyły wielu celom, nie zawsze związanymz czytaniem. Mimo to powiększające się bogactwo wiedzy przeniknęło przez kręgi czytelników i dotarło na półki wielu prywatnych bibliotek. Świadczą o tym nie tylko księgozbiory wybitnych uczonych, takich jak Cyceron, Pliniusz czy znakomity rzymski lekarz greckiego pochodzenia, Galen, lecz także niezwykle bogata biblioteka wydobyta z ruin prywatnej rezydencji w Herkulanum, pogrzebanej po wybuchu Wezuwiusza w 79 roku n.e. W tej okazałej willi archeolodzy odkryli niewielki magazyn, a w nim 1700 zwojów. Nie były to dokumenty administracyjne ani rejestry nieruchomości, ale dzieła poświęcone filozofii epikurejskiej14. Na podstawie dowodów poszlakowych ustalono, że ów zbiór pierwotnie należał do Lucjusza Kalpurniusza Pizona, teścia Juliusza Cezara i patrona Filodemosa z Gadary, filozofa i pisarza, którego dzieła były licznie reprezentowane w odnalezionym księgozbiorze. Większość zwojów miała ponad sto lat, kiedy willa została pogrzebana przez wybuch wulkanu. Pomieszczenie, w którym je przechowywano, było zbyt małe, aby mogło być czytelnią. Bez wątpienia niewolnik odpowiedzialny za troszczenie się o ten księgozbiór w razie potrzeby przenosił zwoje do innego, jasno oświetlonego pokoju.

Stworzenie i utrzymanie tak dużej biblioteki z pewnością było kosztownym przedsięwzięciem. Chociaż książki były łatwo dostępne na rzymskich targowiskach, obawy o ich autentyczność skłaniały poważnych kolekcjonerów do zatrudniania własnych skrybów, którzy w ich imieniu przepisywali wiarygodne teksty. Dostęp do książek wymagał zmobilizowania wysoko postawionych przyjaciół. Na przykład Cyceron korzystał z biblioteki Attyka, wpływowego patrycjusza i wydawcy. Nawet jeśli dzięki takim koneksjom udało się pozyskać poszukiwany tekst, przepisanie go było kosztowne, gdyż trudno było znaleźć niewolników wyszkolonych w tej sztuce. Za cenę niewolnika potrafiącego przepisywać zarówno greckie, jak i łacińskie teksty można było kupić niewielką bibliotekę15. Z tego powodu, pominąwszy pokazowe kolekcje emerytowanych dowódców i główne biblioteki cesarskie, największe zbiory gromadzili przedstawiciele prestiżowych zawodów, tacy jak lekarz Galen czy prawnik Cyceron, a także mężczyźni łączący karierę w życiu publicznym z dociekaniami filozoficznymi, tacy jak Pliniusz Starszy i Pliniusz Młodszy16. Książki były nieodzowne w życiu tych ludzi. Księgozbiór Galena jest nam znany dzięki jego pełnemu żalu traktatowi, napisanemu w 192 roku n.e., po pożarze w Świątyni Pokoju, w której znajdowała się większość jego książek17. W tym dziele – pod wiele mówiącym tytułem O unikaniużałoby – Galen odtworzył proces budowania swojego księgozbioru: wyszukiwanie tekstów w niezliczonych rzymskich bibliotekach, sporządzanie ich kopii lub opracowywanie streszczeń i kompilacji utworów. Elastyczność kompilacji, możliwość tworzenia tekstów na zamówienie z fragmentów innych utworów, była jedną z najważniejszych cech odróżniających świat manuskryptów od epoki druku, w której porządek i charakter tekstu były ustalone, zanim trafił on do rąk nabywcy. Owej utraty autonomii w procesie tworzenia książek szczególnie żałowali kolekcjonerzy, kiedy druk zaczął wypierać rękopiśmiennictwo w XV stuleciu18.

Niektóre książki kupowano, inne otrzymywano w prezencie. Galen pozyskał część swojego księgozbioru w zamian za opasłe dzieła własnego autorstwa (które zajmowały aż 700 zwojów). Podobne doświadczenia były udziałem późniejszych kolekcjonerów – przedstawicieli poważanych zawodów, którzy pragnęli utworzyć bibliotekę w dowolnym momencie w historii pomiędzy XVI a XIX wiekiem19. Eksplorowanie wszelkich możliwych sposobów pozyskiwania książek – w tym celowe „zapominanie” o zwrocie książek pożyczonych od przyjaciół – pozwala nam zrozumieć, dlaczego tak wielu późniejszych kolekcjonerów: lekarzy, prawników, duchownych i wykładowców, zdołało zgromadzić imponujące księgozbiory, choć często dysponowało zaledwie ułamkiem środków finansowych, z jakich mógł czerpać ktoś taki, jak Galen.

Dorobek literacki Cesarstwa Rzymskiego, wraz ze spuścizną kulturową starożytnej Grecji, z pewnością ukształtowałby cywilizację zachodnią, gdyby tylko mógł przetrwać. Niestety żadna z bibliotek cesarskich i ani jeden ze wspaniałych prywatnych księgozbiorów nie oparły się niszczącemu działaniu czasu – z wyjątkiem wspomnianej wcześniej biblioteki w Herkulanum, zachowanej dzięki katastrofie, która zniszczyła zarówno ten nadmorski kurort, jak i pobliskie Pompeje. Ale pomimo tak skąpych danych historycznych i naszej ubogiej wiedzy o tym, jak Rzymianie czytali i przechowywali książki, ten wczesny okres rozwoju bibliotek ujawnia wiele spośród dylematów związanych z kolekcjonowaniem, które kształtowały świat biblioteczny w ciągu kolejnych dwóch tysiącleci20. Czym była biblioteka – czy książki były na pokaz, czy raczej służyły jako narzędzia pracy? Czy kolekcjonerzy powinni brać przykład z uniwersalnej biblioteki w Aleksandrii, czy raczej z tematycznych księgozbiorów Galena i Cycerona?

I najważniejsze – do kogo była adresowana biblioteka publiczna? Czy najważniejszym motywem, jakim kierowali się twórcy bibliotek, była chęć zapewnienia dostępności książek, czy raczej pragnienie zademonstrowania swojej przynależności do elity? Czy biblioteka powinna być miejscem gwarnym, czy raczej pogrążonym w ciszy – miejscem spotkań czy świątynią nauki? Wydaje się, że w rzymskich bibliotekach zwoje często przechowywano w osobnych pomieszczeniach przed udostępnieniem ich w gabinecie lub w galerii dla publiczności. W nielicznych zachowanych przekazach z tamtych czasów, dających nam wyobrażenie o sposobie działania bibliotek cesarskich, nie ma wzmianek o tym, że odwiedzającym zapewniano specjalne miejsce, aby mogli w spokoju studiować bogate zbiory. Rzymianie wprowadzili ważne innowacje w zakresie katalogowania zwojów. Sprzedawali książki na aukcjach, która to praktyka, ponownie odkryta w XVII wieku, całkowicie zmieniła proces tworzenia księgozbiorów. Borykali się również z problemem wspólnym dla wszystkich epok i okresów w historii kolekcjonowania książek: co zrobić z niepotrzebnymi tekstami? Czy należy je przechować dla przyszłych pokoleń jako pamiątki wcześniejszych epok historycznych, czy raczej wyrzucić, aby zrobić miejsce dla nowych książek? W epoce papirusu była to szczególnie pilna kwestia, gdyż zaniedbanie nieuchronnie prowadziło do zniszczenia. Papirus nie zapewniał kolekcjonerom luksusu, jakim cieszyli się w epoce papieru czy pergaminu – zwoje nie mogły przez setki lat leżeć odłogiem na półkach, lecz wymagały nieustannej konserwacji. Wreszcie, nawet ci, których rozkwit rynku książki napełniał radością, musieli zadawać sobie pytanie, jak kontrolować obieg informacji. Przekonaliśmy się, że Rzymianie podejmowali stanowcze, a czasem okrutne działania, aby usunąć z rynku buntownicze albo problematyczne dzieła. Nie trzeba było wynalezienia druku, aby przekonać władze o zagrożeniach, jakie mogą się wiązać z nieograniczonym dostępem do książek.

Rzymianie borykali się z tymi wszystkimi (i jeszcze innymi) problemami. Pomimo przepychu bibliotek cesarskich historia Cesarstwa Rzymskiego wskazuje na kolekcje prywatne jako naturalną siedzibę biblioteki i główny wektor dyskursu publicznego – w dużej mierze dlatego, że publiczność wpuszczana do rzekomo publicznych bibliotek była ograniczona do nader wąskiej grupy (i taka pozostała aż do końca XIX wieku). Księgozbiory zgromadzone w willach i miejskich rezydencjach Rzymu, rozsiane na terenie całego imperium, stanowią bardziej obiecujący drogowskaz do przyszłości kolekcjonowania książek niż biblioteki cesarskie, czy też – co trzeba podkreślić – na poły mityczny twór, jakim była Biblioteka Aleksandryjska.

Wreszcie, należy oddać hołd dwóm cichym bohaterom rzymskiego świata książek: skrybom – niewolnikom, którzy przepisywali teksty i w ten sposób zapewniali im przetrwanie – i Kościołowi chrześcijańskiemu, który, choć początkowo znienawidzony, przyczynił się do ocalenia rzymskiej kultury. W pierwszych wiekach po narodzinach chrześcijaństwa Rzymianie przywykli do widoku chrześcijan rozszarpywanych przez dzikie zwierzęta na arenie Koloseum; wielu innych wyznawców nowej wiary spotkała mniej spektakularna, lecz równie bolesna śmierć. Zakrawa więc na ironię, że ostatecznie przetrwanie owoców rzymskiej nauki było uzależnione od trwałości wiary chrześcijańskiej. Kiedy bowiem plemiona Wandali, Gotów i Ostrogotów ucztowały na szczątkach rzymskiej cywilizacji, kultura starożytnego Rzymu znalazła schronienie w instytucji będącej kwintesencją chrześcijaństwa – w klasztorze. Dzieła Cycerona i Seneki spoczęły pośród ksiąg chrześcijańskich, na jakiś czas bezpieczne od rabunków i zawieruch dziejowych, aby po setkach lat zająć należne im miejsce kamieni węgielnych kultury bibliotecznej, kiedy zostały odkryte na nowo w epoce renesansu. Jak się przekonamy, to tylko jeden z wielu przykładów kapryśnej fortuny, która sprawiła, że jedne dzieła przetrwały, ukryte w którymś z klasztorów na terenie dzisiejszej Bawarii, inne zaś przepadły na zawsze. Oto jaki los spotkał spuściznę intelektualną jednej z najwspanialszych ludzkich cywilizacji, kiedy fale historii zmiotły wspaniałości Rzymu z powierzchni ziemi.