Stuartowie. Anglia, 1603–1714 - ebook

PRZEDMOWA

To książka Barry’ego, nawet jeśli nie ma go już wśród nas. Profesor Barry Coward zmarł w marcu 2011 roku, kilka tygodni po swoich siedemdziesiątych urodzinach. Chociaż wcześniej ukończył pracę nad znacznie zmienionym czwartym wydaniem _Stuartów_, nie dożył niestety chwili jej wydania. Książka, która ukazała się jesienią 2011 roku, zawierała wspomnienie ku czci Barry’ego. Dedykację tę pragniemy zachować w niniejszym wydaniu.

Chociaż z Barrym spotykałem się na gruncie zawodowym we wczesnych latach dziewięćdziesiątych XX wieku, lepiej poznałem go dopiero w drugiej połowie tamtego dziesięciolecia, a stało się to za sprawą dwóch wydarzeń. Po pierwsze, gdy profesor John Morrill wyraził życzenie ustąpienia z funkcji prezesa Towarzystwa Cromwellowskiego, jako ówczesny przewodniczący, rozpocząłem poszukiwania jego następcy i niezwłocznie zwróciłem się do Barry’ego w nadziei, że zgodzi się zostać naszym nowym prezesem. Wspólnie – on jako prezes, ja jako przewodniczący, przy pomocy innych – kierowaliśmy stowarzyszeniem i jego szeroko pojętą działalnością przez kolejnych dziesięć lat, aż do chwili, gdy i Barry zrezygnował ze swojej funkcji w 2009 roku. Po drugie, gdy wydawnictwo Routledge zwróciło się do mnie z propozycją redakcji planowanego wydania _English Historical Documents, 1603–1660_, natychmiast doszedłem do wniosku, że podjęcie się tego ogromnego i żmudnego zadania w pojedynkę jest czystym szaleństwem i poprosiłem Barry’ego o pomoc w charakterze współredaktora, na co on chętnie przystał. Zgodnie z przewidywaniami zadanie okazało się niezwykle czasochłonne i skomplikowane. Tak oto spędziliśmy dziesięć lat nad ogromnym dziełem, które ukazało się drukiem w 2010 roku. Praca ta czasem wiązała się z wyczerpującymi i frustrującymi momentami, a kiedy indziej sprawiała nam wiele radości i ekscytacji. Po latach tak bliskiej współpracy i badań zawiłej historii siedemnastowiecznej Anglii propozycja przygotowania nowego wydania _Stuartów_ jest dla mnie wielkim zaszczytem, tym bardziej że rodzina Barry’ego i wykonawcy jego ostatniej woli zaakceptowali wybór mojej osoby do tego zadania.

Przygotowując niniejsze wznowienie książki, brałem pod uwagę kilka istotnych czynników. Przede wszystkim to, że od czasu pierwszego wydania w 1980 roku i następnych poszerzonych edycji (z lat 1994, 2003 i 2011) _Stuartowie_ niezmiennie cieszą się opinią wybitnej, wręcz wyjątkowej jednotomowej historii tamtych czasów. Krytycy nieustannie chwalą jasność wywodu, wyważony sposób, w jaki autor prowadzi czytelnika przez niektóre niezwykle zawiłe i często kontrowersyjne spory historyczne, oraz podkreślają umiejętność takiego przedstawienia ukazywanych zagadnień, by studenci sami mogli wyrobić sobie zdanie na ich temat.

Po drugie, dzięki nowym wydaniom, autor i wydawcy sprawili, że tekst wciąż pozostaje aktualny. Szczególnie wiele znaczących zmian Barry wprowadził przy okazji czwartego wydania w latach 2009–2010. Nad wyraz istotne okazały się wreszcie recenzje i komentarze dotyczące tamtej edycji, a także opinie innych badaczy, których przy okazji prac nad niniejszym wydaniem poproszono o sprecyzowanie, które aspekty pracy wymagają jeszcze pewnego namysłu. Biorąc pod uwagę wszystkie powyższe kwestie, chociaż tekst czwartego wydania został znów gruntownie przestudiowany, liczba zmian w niniejszym tomie pozostaje dość skromna.

Rzecz jasna, proces ten wiązał się z zachowaniem koniecznej równowagi. Chociaż zasadniczo obaj zgadzaliśmy się co do rozumienia oraz oceny kluczowych postaci i problemów epoki Stuartów, to jako historycy w dużej mierze skupialiśmy się na własnych celach badawczych i niekiedy dochodziliśmy do odmiennych wniosków, a podczas analizy z pewnością na co innego zwracaliśmy uwagę i inaczej rozkładaliśmy akcenty. Gdyby zlecono mi zadanie napisania „od początku” całościowej historii i syntezy epoki Stuartów, z pewnością stworzyłbym dzieło całkowicie odmienne, choć – i nie mam co do tego wątpliwości – niedorównujące w niczym wybitnej rozprawie Barry’ego. Stąd też w czasie pracy nad książką trzymałem się nadrzędnej zasady, by do minimum ograniczyć własne wtręty i oprzeć się pokusie zaprezentowania swojego – często odmiennego – zdania; by nie zakłócać elegancji stylu i osądu mojego kolegi. To, że Barry zdobył się na wprowadzenie tak poważnych zmian przy okazji czwartego wydania i że przygotowując się do tej pracy, tak wiele czytał, upewniło mnie co do słuszności wybranej strategii. Fakt, że biorąc pod uwagę wszystkie najważniejsze książki i artykuły opublikowane do 2010 roku, zdecydował się pozostać przy swoich wcześniejszych ocenach czy argumentach, uznałem za jego świadomą decyzję i postanowiłem ją uszanować. Dlatego też, jeśli konieczne było uaktualnienie stanu badań w tekście zasadniczym, skupiłem się jedynie na zaprezentowaniu znaczących odkryć i nowych interpretacji, jakie pojawiły się w publikacjach po roku 2010.

Gdzie zatem do tekstu wprowadzono zmiany? Jedną z podstawowych nowości w wydaniu czwartym były uzupełniające tekst zasadniczy, lecz od niego oddzielone ramki tekstowe, w których podano dodatkowe „informacje”, „historiografię”, „biogramy” osób czy „podsumowanie” określonej kwestii. Niektóre ramki zostały wycięte z wcześniej powstałego tekstu, inne zaś specjalnie dopisano. Nowy układ tekstu spotkał się z różnym odzewem – niektórzy przyjęli go entuzjastycznie, inni wyrazili dezaprobatę – i właśnie z uwagi na mieszane odczucia czytelników przy okazji nowego wydania postanowiliśmy je usunąć i powrócić do dawnego układu, w którym tekst ciągły dzieli się na wiele podrozdziałów i sekcji. Nie oznacza to jednak, że usunęliśmy teksty napisane czy zgromadzone w ramkach przez Barry’ego – który właśnie w ten sposób w czwartym wydaniu książki odnosił się do wyników najnowszych badań nad Stuartami – lecz wciągnęliśmy je w tekst główny.

Druga istotna zmiana pojawia się na początku książki. Barry rozpoczynał czwarte wydanie krótką przedmową, gdzie w kilku akapitach dokonywał pobieżnego przeglądu nowych tendencji w badaniach nad epoką Stuartów. Chociaż w opinii czytelników i recenzentów wprowadzenie było przydatne, często sugerowano, że szersze opracowanie nowych publikacji i trendów w badaniach historiograficznych, jakie Barry przedstawił przy okazji wydania trzeciego, było znacznie bardziej pomocne. Dlatego też niniejsza edycja zawiera ogólne, choć uaktualnione wprowadzenie historiograficzne, w którym nawiązujemy do metodologii zaprezentowanej przez Barry’ego w trzecim wydaniu.

Oprócz generalnego odświeżenia i uaktualnienia całego tekstu wnikliwy czytelnik zauważy kilka innych elementów, które odróżniają tę książkę od wydania czwartego. Barry dokonał w nim znaczących skrótów oraz zmian w tekście dotyczącym gospodarki i społeczeństwa we wczesnym okresie Stuartów (rozdział pierwszy i drugi). Takie podejście zostało zasadniczo utrzymane, niemniej pozwoliłem sobie rozwinąć nieco informacje na temat podstawowych aspektów gospodarki, porządku społecznego oraz mobilności społecznej. W rozdziale drugim czytelnik znajdzie również opracowanie na temat urbanizacji oraz problematyki związanej z czarownictwem, ponieważ kwestie te stały się od 2010 roku przedmiotem licznych badań, które zaowocowały wieloma nowymi publikacjami. W ramach chronologicznie uporządkowanych rozdziałów stanowiących trzon niniejszego tomu dodano wiele nowych łączących akapitów w miejscach, w których – w moim przekonaniu – będzie to korzystne dla toku narracji z uwagi na nieco pełniejsze ujęcie przedmiotu dyskusji czy też w celu nieco mocniejszego ukierunkowania uwagi czytelnika. Dalszy odwrót od poglądów rewizjonistycznych, odnotowany już wcześniej przez Barry’ego, oraz nowe badania nad religią we wczesnym okresie Stuartów znajdują odzwierciedlenie w nielicznych zmianach wprowadzonych w rozdziale czwartym i piątym. Ja sam jako historyk w większym stopniu niż Barry koncentruję się na aspektach militarnych i chociaż nie zamierzam prezentować tu historii wojen, w odpowiednich fragmentach rozdziału szóstego nieco szerzej opisuję najważniejsze wydarzenia militarne, odnosząc się nie tylko do kampanii z lat 1642–1646 i 1648 w Anglii i Walii, lecz również do sporu na temat przyczyn zwycięstwa parlamentarzystów i klęski rojalistów w owej wojnie domowej. W rozdziale siódmym poświęcam nieco więcej miejsca kampaniom w Irlandii i Szkocji z lat 1649–1651, podobnie jak nowym pracom o znaczeniu armii Cromwella w okresie protektoratu oraz pod koniec lat pięćdziesiątych XVII wieku. Chociaż kwestie podboju kolonialnego, polityki zagranicznej i wojen zagranicznych w czasach panowania Stuartów zostały przyćmione przez bardziej doniosłe wydarzenia z wieków późniejszych, nie oznacza to, że Barry nie dostrzegał ich znaczenia dla rozwoju siedemnastowiecznego państwa. Niemniej we wszystkich rozdziałach, a zwłaszcza w dotyczących epoki po Restauracji Stuartów, zostały one rozbudowane tylko w niewielkim stopniu. Z powodów, które uznał za stosowne wyłożyć i z którymi się zgadzam, a wyrastających z coraz rzadziej spotykanego sposobu interpretacji wydarzeń w siedemnastowiecznej Anglii w duchu tak zwanej „kwestii brytyjskości”, Barry zawsze wyraźnie podkreślał, że książka dotyczy Anglii (i Walii) epoki Stuartów i nie przedstawia pełnej historii trzech królestw, nawet jeśli odnosi się do kluczowych wypadków w Szkocji i Irlandii, szczególnie tam, gdzie bezpośrednio wiążą się one z wydarzeniami w Anglii. W takim przypadku we wszystkich rozdziałach, zwłaszcza w tych obejmujących okres po Restauracji Stuartów, uzupełniłem nieco opis wydarzeń, przedstawiając również przebieg wypadków w Szkocji i Irlandii. W rozdziale jedenastym nieco więcej uwagi poświęciłem także roli i znaczeniu królowej Marii II.

Jako że struktura i zakres tekstu nie uległy zmianie, przypisy wprowadzone przez Barry’ego w wydaniu czwartym pozostały niezmienione mimo moich poprawek w wywodzie zasadniczym. Jednocześnie oparłem się pokusie uaktualnienia tekstu za sprawą odniesień do niedawno opublikowanych prac, przemyconych w istniejących i dodanych przypisach. Z drugiej strony Bibliografia sprawiała wrażenie nieco przestarzałej, mimo że przy okazji czwartego wydania dodano do niej dość aktualne prace. Dlatego też skorzystaliśmy teraz z wyjątkowej okazji, by gruntownie przejrzeć i uaktualnić tę część książki. Chociaż zasadniczy trzon i zawartość Bibliografii sporządzonej przez Barry’ego zostały zachowane, znacząco ją odświeżono, dodając wiele pozycji i podkreślając wagę starannie dobranych nowych prac i artykułów prasowych. Tablice, mapy, plany, ilustracje oraz podpisy przygotowane przez Barry’ego na potrzeby czwartego wydania zachowano, podobnie jak jego niezwykle pomocne kalendarium, zamieszczone w formie dodatku. _Stuartowie_ to książka Barry’ego i jako taka niech będzie wyrazem hołdu dla wspaniałego kolegi i wybitnego historyka.

_Peter Gaunt, maj 2016 roku_