Nie pozwolę ci zniknąć ebook

Copyright © Grzegorz Zalewski, Warszawa 2021

Redakcja:

Małgorzata Wiśniowska-Deluga, Krzysztof Środa

Korekta:

Klaudia Kaczmarczyk-Szymańska

Skład:

Maga Siarkiewicz

Projekt okładki:

Darek Pepłoński

Zdjęcie na okładce:

Grzegorz Zalewski

Linia sp. z o.o.

Seria: Biała Plama

www.bialaplama.pl

ISBN (e-book): 978-83-66667-10-5

Istnieje mnóstwo książek dotyczących straty, smutku, żałoby, żalu. Część z nich stała się klasykami, inne po prostu się pojawiają, po czym znikają i robią miejsce kolejnym. Wszystkie mają wspólną cechę – zostały napisane przez ludzi, którzy doświadczyli żalu po odejściu kogoś ukochanego. Każda z tych książek okazywała się niesłychanie osobista. Nawet jeśli pisane były wspólnie z psychologami, terapeutami czy też z wielu odmiennych perspektyw, wszystkie bazowały na jednostkowych przeżyciach. Te zaś w wielu przypadkach wyglądały podobnie, a jednak były odmienne, mimo że psychologia próbuje systematyzować i zbiorczo traktować zachowania i reakcje ludzi. W książkach często pojawia się stwierdzenie płynące z ust specjalistów – nie ma jednego sposobu na przeżywanie żałoby. W zasadzie masz prawo do wszystkiego. Do każdej reakcji, do każdego zachowania. Wydaje się to oczywiste, ale choć pozwala nam się na znacznie więcej, jesteśmy mimo wszystko ograniczeni warunkami kulturowymi, społecznymi czy zawodowymi. Zwłaszcza w pierwszym okresie żałoby. Problem polega jednak na tym, że dla osób z zewnątrz określenie „pierwszy okres” oznacza co najwyżej kilka miesięcy. Dla tych, którzy znaleźli się w kręgu śmierci, ten pierwszy okres może się nigdy nie skończyć.

Po lekturze każdej z tych książek, zwłaszcza jeśli były wyłącznie zapisem emocji i doświadczeń, a nie próbą wyjaśnienia mechanizmów żałoby, zastanawiałem się, czy można je w pełni zrozumieć, jeśli nie ma się za sobą takiego doświadczenia. Oczywiście one mogą być mniej lub bardziej przejmujące. Wzbudzać empatię w stosunku do autora lub autorki, ale w gruncie rzeczy stan, w którym znajduje się osoba po śmierci kogoś bliskiego, wydaje się trudny do wyobrażenia. Bliższy jest, gdy go doświadczymy i przeżyjemy. „Przeżyć śmierć” – w tym zwrocie można odczytać przewrotną esencję żałoby. Przeżywamy akt czyjejś śmierci.

Nie umiem odpowiedzieć na pytanie, czy osoby, które nie znalazły się w takiej sytuacji, są w stanie sobie wyobrazić, z czym wiąże się to wszystko. Nigdy wcześniej nie próbowałem stawiać się w roli kogoś, kto stracił bliskich, wiedząc, że wykracza to poza moje doświadczenie. Nie próbowałem mówić, że nie wiem, jak bym zareagował, właśnie dlatego, że nie wiedziałem.

Co więcej, często okazuje się, że nie ma znaczenia, kogo straciliśmy. To zupełnie nie podlega wartościowaniu. Być może to jeden z niewielu momentów w życiu, gdy rozumiemy, że nie ma znaczenia, czy ktoś może mieć lepiej, czy gorzej, być w mniejszym lub większym smutku. Każdy ból będzie odmienny i każdy może być bezgraniczny. Choć jedni będą rozpaczać, inni zamkną się w sobie, a jeszcze inni będą zachowywali się tak, jak gdyby nic się nie stało. Przynajmniej w obecności innych osób. Czy można wartościować, jaka i czyja śmierć jest ważniejsza i bardziej dojmująca? Syna, córki, brata, siostry, rodzica, dziadka, przyjaciela. Dziecka, które żyło 5 dni, 10 miesięcy czy 30 lat. Kogoś, kto odszedł powoli, w wyniku długotrwałej choroby, czy nagle, bez uprzedzenia. W wyniku nieszczęśliwego wypadku, czy dlatego że sam odebrał sobie życie. Nie ma to najmniejszego znaczenia. Nieadekwatne i nie na miejscu zdają się próby porównywania: „Wy chociaż przeżyliście z waszym synem 26 lat, a oni tylko 5”. Żadna miara nie ma w tej sytuacji najmniejszego sensu.

Kiedy zdecydowałem się na napisanie tej książki, moją pierwszą myślą było uchylenie drzwi do nowego świata. Świata osób w żałobie, z których wiele potrzebuje uwagi, wsparcia i zrozumienia. Będzie to bardzo trudne, bo trwanie w żałobie w pewnych aspektach wydaje mi się swoistą grą, w której nie ma jasnych reguł. Nie wiemy, jak zareagujemy na przejawy wsparcia, pocieszenia czy chęci odwrócenia uwagi od najczarniejszych myśli. Jednego dnia niewinny żart może być odebrany z ulgą, drugiego wywoła wściekłość. Ale też nie chciałem, by była to jedna z tych indywidualnych historii, która pełni rolę terapeutyczną dla autora, u czytelników zaś wywołuje wzruszenie lub wzruszenie ramion. Pamiątką z tego trudnego czasu są moje notatki i zapiski. Nie muszę się nimi dzielić. Ważniejsze było dla mnie znalezienie sposobu, by inni mogli skorzystać w przyszłości z mojego doświadczenia. Przy czym nie roszczę sobie żadnych praw do sugerowania jakichkolwiek rozwiązań. Nie jestem terapeutą, nie aspiruję do bycia guru, coachem czy influencerem. Jedyne prawo, jakie posiadam, to doświadczenie świata, do którego nikt dobrowolnie nie chce wejść. Skoro już się w nim znalazłem, chcę pokazać, jak jest po tej drugiej stronie. Bo ten świat jest niesłychanie rozległy. Wszechobecny kult młodości, afirmacji życia i zabawy sprawia, że na tę ogromną przestrzeń zamykamy oczy i uszy. Lepiej nie myśleć o przykrych rzeczach, nie pogrążać się w nostalgii i smutkach, tak jest wygodniej. Wygodnie, dopóki ów istniejący wciąż obok nas świat się o nas nie upomni. Staramy się chronić dzieci i siebie samych przed doświadczeniem śmierci. Doświadczeniem powszechnym i nieuchronnym. Caitlin Doughty, pisząc o swojej pracy w przemyśle pogrzebowym, precyzyjnie wyraziła to słowami: „Nasi pradziadowie słyszeli, że dzieci znajduje się w krzakach jagód albo w kapuście; nasze dzieci słyszą za to, że zmarli zmienili się w kwiatki albo odpoczywają we wspaniałych ogrodach”[1].

Zostałem wepchnięty w świat żałoby z zaskoczenia i niespodziewanie. Wiele tygodni po śmierci mojego syna uderzyło mnie, jak wielu ludzi ma przejmujące doświadczenia życiowe, które trzeba zaakceptować, by móc dalej funkcjonować. Tylko oni sami wiedzą, jak ogromne są koszty istnienia w tej rzeczywistości, kiedy jest się równocześnie w swoim własnym mentalnym podziemiu, prawdziwym świecie mroku.

W wielu przypadkach czujemy się samotni. Na początku, bo ludzie dookoła starają się omijać osoby w żałobie, by czymś nie urazić, bo nie wiedzą, jak się zachować. W późniejszych miesiącach samotność wynika z niezrozumienia przez innych faktu, że upływ czasu wcale nie goi ran. A my, wciąż zbyt wrażliwi, nie wiemy, jak powiedzieć: „Nie umiemy wrócić do rzeczywistości »sprzed«”.

Pandemia pokrzyżowała mi plany. Umówione rozmowy z innymi osobami i próba szerszego ujęcia tematu nie powiodły się. Próbowałem jeszcze inicjować rozmowy on-line, ale ostatecznie zostało wyłącznie moje własne, osobiste doświadczenie.

Nie lubię pisać z przerwami. Gdy tak robię, mam przekonanie, że moje myśli nie są spójne. Przy okazji tej książki nie dało się inaczej. W pierwszych miesiącach żałoby robiłem mnóstwo notatek, zapisywałem myśli rozpaczy, pomysły. Zacząłem czytać książki i artykuły o żałobie, zarówno popularnonaukowe, jak i beletrystykę. Zastanawiałem się, jak połączyć wszystkie nitki. Na początku nie chciałem, by było to wyznanie zbyt osobiste, a tym samym nudne dla czytelnika, który nie musi chcieć poznawać moich emocji i myśli. Z czasem jednak coraz bardziej skłaniałem się do tego, by jednak zawrzeć jak najwięcej elementów prywatnych. Bo te są po prostu prawdziwe. Kilkukrotnie w trakcie pisania robiłem dłuższe przerwy. Najdłuższa była ta już po uporządkowaniu rozdziałów i ukończeniu pierwszej wersji. Odnosiłem wrażenie, że nie czuję już emocji, które towarzyszyły tym pierwszym impulsom. Zastanawiałem się, czy na pewno taka książka jest komukolwiek potrzebna. Z pomocą przyszły mi dwie kobiety – redaktorka Małgorzata Wiśniowska-Deluga oraz MJ, którą pozwolę sobie nazwać redaktorką empatyczną, bo taką zdawała się pełnić rolę, zwracając uwagę na ważne według niej elementy. Obie podkreśliły, że moje przeżycia mężczyzny i ojca różnią się od tego, w jaki sposób żałobę przeżywają i opowiadają o niej kobiety, matki. Obie podkreśliły, jak ważne będzie pokazanie ogromu emocji przeżywanych w zupełnie inny, niezrozumiały dla nich sposób, a wyrażanych tak, że wiele kobiet ma często żal do swoich partnerów o pozorny brak uczuć.

Tamtego sobotniego wieczora, 2 listopada, gdy wychodził z naszego domu, przytuliłem go na pożegnanie. Dzień później wiedziałem już, że to był ostatni, pożegnalny uścisk. Ten gest miał, jak się z czasem zaczęło okazywać, dodatkowe znaczenie. Być może to tylko moja interpretacja, być może nastąpił jakiś przełom czy otwarcie. Nie ma znaczenia.

To był dla nas wszystkich trudny emocjonalnie dzień. Byliśmy przytłoczeni smutkiem naszego syna. Widzieliśmy, że dzieje się coś niedobrego. Podczas kolacji i późniejszej rozmowy siedział milcząco przy stole, z głową w rękach, od czasu do czasu nią kiwając. Nawet nie pamiętam, by odpowiadał. Namawialiśmy go, żeby został na noc, ale uparcie odmawiał. Uszanowaliśmy tę jego decyzję, choć było wyjątkowo trudno. Mieliśmy nawet wrażenie, że jesteśmy zbyt natarczywi. Zbyt przekraczający granice. Do głowy nam nie przyszło, że jest aż tak źle. Że już od jakiegoś czasu planował odejście, że być może zbierał wówczas siły. On wiedział, że to ostatnia nasza kolacja. My nie. Ale nawet gdybyśmy to wiedzieli, czy użylibyśmy siły, żeby go zatrzymać? Teraz to wyłącznie dywagacje wzbudzające mniejsze lub większe poczucie winy i żalu.

To pożegnanie było wyjątkowe, choć mam świadomość, że po czasie bardzo łatwo jest nadawać wydarzeniom szczególne znaczenie czy symbolikę. Cóż takiego się stało? Uścisk na pożegnanie czy przywitanie nie jest przecież niczym nadzwyczajnym. A jednak w moim wypadku był.

Próbuję wygrzebać z pamięci momenty, w których w ten sposób witaliśmy się lub żegnali. Mocnym, serdecznym uściskiem. W jego dorosłym życiu, gdy nie był już dzieckiem, ani nastolatkiem, w życiu całkowicie samodzielnym. Nieco wyższy ode mnie, postawny. Nie przypominam sobie takich sytuacji. Owszem, żółwik, uścisk dłoni, czasem poklepałem go po ramieniu. Nie przepadam aż tak bardzo za tego rodzaju wyrazami bliskości. Można nawet uznać, że bywam sztywniakiem. Dzieje się tak zwłaszcza w stosunku do obcych. Czuję często dystans i unikam uścisków czy przytulania, paraliżuje mnie, gdy ktoś nadmiernie przekracza tę granicę. Choć bliższym znajomym się poddaję, to raczej nie odwzajemniam serdeczności. Czy też może nie odwzajemniałem, bo o tej zmianie chcę napisać.

Ulisses w naszych rodzinnych relacjach uścisk miał zarezerwowany przede wszystkim dla mamy. Przy każdej wizycie serdecznie się z nią witał i żegnał. Zniknął zupełnie ten zbuntowany kiedyś, wciąż najeżony nastolatek. Jako młody mężczyzna stał się dla niej, i z pewnością dla wielu innych osób, wyjątkowo ciepły. Fakt, że wówczas tak mocno go objąłem, był nietypowy. Ale wcale nie zapowiadał tego, co wydarzyło się zaledwie kilka godzin później.

Nasz ostatni uścisk był z mojej perspektywy czymś zupełnie innym niż dotychczas. Nazwałbym go raczej objęciem. Mocnym, serdecznym, mającym przekazać wsparcie i siłę. Nie mogę sobie przypomnieć, czy go odwzajemnił, czy tylko biernie się poddał. Powiedziałem, że rano zadzwonię. Wcześniej nie zdarzało mi się zbyt często w ten sposób przytulać. Ani jego, ani innych ludzi. Na ogół poddawałem się uściskom jak kłoda drewna. Krępowały mnie mimo swej serdeczności, a nawet wtedy, gdy były jedynie konwenansem. Stałem jak sparaliżowany, nie potrafiąc odwzajemnić tego prostego i na ogół bardzo naturalnego gestu. Czasem było mi łatwiej, czasem trudniej. Intymny dotyk ze strony całkiem obcych osób wzbudzał moją niechęć. Wydaje mi się, że niektórzy to wyczuwali i w porę rezygnowali z takich gestów, ale zdarzało się, że ktoś nie wyczuwał mojego dyskomfortu. Chcąc okazać serdeczność, robili to nieumiejętnie i z naruszaniem granic. Być może w takich sytuacjach powinno się dać jakoś delikatnie do zrozumienia, że ma się dość, ale ja najczęściej stałem jak skamieniały i czekałem na zakończenie obcego mi rytuału.

Przypomniałem sobie to uczucie dyskomfortu, gdy podczas uroczystości pożegnalnej kolejne osoby podchodziły z kondolencjami i część z nich wyrażała je również tym prostym, choć bardzo trudnym gestem. Pamiętam bardzo mgliście całą sytuację i sam nie wiem już, czy to moja postawa i zachowanie wyzwalały w innych tę potrzebę, ale było tych uścisków wyjątkowo dużo. Tym razem jednak nastąpiła ważna zmiana. Przede wszystkim czułem potrzebę nie tylko przyjęcia tego symbolicznego gestu, ale również aktywnie go odwzajemniałem. Raz na jakiś czas trafiała się jednak osoba, która zachowywała się tak, jak ja sam dotychczas. Zazwyczaj był to mężczyzna, najczęściej ktoś, kogo w ogóle nie znałem. Być może jakiś znajomy Agi, a może kolega Ulissesa albo ktoś, kto w ogóle go nie znał, ale przyszedł z rodziną czy ze znajomymi i nie wiedząc, jak się zachować, stanął w kolejce wraz z innymi. Niestety nie udało mu się wymamrotać zdawkowo formułki współczucia, bo wpadał w moje ramiona. I wtedy to czułem. Ten dyskomfort, jakbym obejmował posąg, a nie żywego człowieka. Mam tylko nadzieję, że szybko to rozpoznawałem i rozluźniałem uścisk, żeby nie stawiać tych osób w sytuacji, którą doskonale rozumiałem. Rozumiałem w momentach świadomości, bo to, co działo się podczas pogrzebu, odbywało się poza wszelkim czasem i poza pełną świadomością.

To była zmiana. Nie wierząc w żadne znaki, sygnały, przeczucia i symbole, lubię myśleć, że tym naszym ostatnim pożegnaniem przekazał mi swą umiejętność. Sam mocno introwertyczny, czasami zbyt sztywny i niedopuszczający do siebie, umiał to robić, przynajmniej gdy obserwowałem jego powitania lub pożegnania z mamą. Było w tym tyle serdeczności i opiekuńczości. Cała jego sylwetka, ruch ramion, powolny, zagarniający. Wiele osób po prostu chciałoby się wtulić w takie ramiona. Schronić w nich. Miał sylwetkę pływaka. Szeroką klatkę piersiową, rozbudowane ramiona. We wczesnej młodości pływał, zdobywając nawet jakieś nagrody. W późniejszych latach pogłębiające się problemy z zatokami uniemożliwiły mu to.

Podczas pożegnania podchodziły kolejne osoby. Wiele z nich obejmowało mnie, wiele obejmowałem sam, w zupełnie inny sposób, niż zwykle to robiłem. Dawało mi to ogromną ulgę. Było potrzebne i ważne. Już po wszystkim czułem się jak Małgorzata Nikołajewna na balu stu królów zorganizowanym przez Bułhakowskiego Wolanda. Zmęczony, przytłoczony emocjami każdego, kto podszedł, żeby pobyć z nami. Przekazać swój smutek, dać sygnał. Bo choć sam byłem w środku swoich własnych emocji, to miałem wrażenie, jakbym z każdym uściskiem brał na siebie cząstki cierpienia i przeżyć tych wszystkich osób, które przyszły wraz z nami go pożegnać.

Dwudziestego ósmego listopada zapisałem w notatniku: „Uściski – ile nagle siły i wsparcia dają mi uściski. Takie mocne. Takie, których nigdy nie lubiłem”. Uświadomiłem sobie to, gdy podczas kolejnych spotkań obejmowałem w ten sposób znajomych. Tym razem to ja robiłem pierwszy krok. Tym razem było to naturalne i wypływało z ogromnej potrzeby. Przy czym zawsze miałem wrażenie, że druga strona to rozumie. Mnie zaś dawało to ogromnie dużo siły i radości. Choć może „radość” nie jest tu najlepszym słowem. Zarezerwowana jest do innych wydarzeń, z zupełnie innym tłem. Nie mniej bliskość z innymi osobami przynosiła ukojenie i spokój. Teraz obejmowanie innych miało sens. Nie było rytualnym i pustym gestem na powitanie. Nie było niekomfortowe. Nie było zbędne.

Jedno niepotrzebne zdarzenie zmieniło cały, choć ten niewielki, prywatny świat. Nie tylko najbliższych osób. Zmiany zaczęły docierać również w obszary, gdzie zwykle nie są dopuszczane. W imię profesjonalizmu próbujemy je ukryć. Pod warstwą makijażu, uśmiechów, powagi. W biurach, na korytarzach nie ma na nie odpowiedniego miejsca. W świecie garsonek, garniturów, klientów, faktur, umów i wspólnych przedsięwzięć biznesowych nie ma przestrzeni dla prywatnych emocji i wrażliwości. A może powinna być? Może profesjonalizm nie oznacza wyzbycia się człowieczeństwa? Po trzecim listopada zobaczyłem świat, który wcześniej był starannie ukryty. Choć nie do końca. Wiemy przecież o jego istnieniu. O osobistych tragediach dotykających ludzi wokół nas – znajomych, współpracowników, kontrahentów. Czasem przejmujemy się bardziej, czasem mniej. Może nawet zdobywamy się na okazanie współczucia. W mniej lub bardziej formalny sposób. Próbujemy nawet na chwilę się zatrzymać, innym razem ukrywamy zakłopotanie, przechodząc jak najszybciej do spraw zawodowych. Jeśli osoba dotknięta stratą rozmawia z nami tak jak dotychczas – choć może jest nieco bardziej zamyślona – zakładamy, że wszystko jest w porządku. Tragedia tragedią, ale życie wciąż płynie i trwa dalej.

Dwa miesiące po listopadowych wydarzeniach znalazłem się w sytuacji biznesowej. Podpisujemy umowy, rozmawiamy o wspólnych projektach, uśmiechamy się. Na koniec rozmowy pada pytanie: „Jak się pan czuje, panie Grzegorzu?”. Te słowa stają się zaklęciem, niczym „Sezamie, otwórz się”. I otwiera się sezam prywatnego smutku, niemal natychmiast. Po krótkotrwałym zawieszeniu i pierwszej odpowiedzi „Jakoś się trzymam”. Bo faktycznie jakoś się trzymam. Może nawet lepiej, niż bym sądził. A może wcale nie lepiej. Może tylko zupełnie inaczej. W końcu zanim spotkamy się oko w oko z takim zdarzeniem, mamy tylko mgliste wyobrażenie, jak byśmy się czuli. Wyobrażenie, nie mające nic wspólnego z rzeczywistością.

Zaczynam więc w tym miejscu, gdzie rozmawia się profesjonalnie o biznesach, projektach i współpracach, opowiadać półgłosem. I nagle, niczym reakcja łańcuchowa, niczym klocek domina potrącony przez inny, otwiera się drugi sezam – mojej rozmówczyni. Dowiaduję się o jej bolesnych przeżyciach związanych z rodziną. Jest w tym udręka matki obawiającej się o przyszłość syna. Niewiele młodszego od tego, który odszedł i którego wcale nie znała. Wie tylko, że był/jest moim synem. I pada jeszcze jedno wyznanie: „Gdy zmarła mama, było mi tak ciężko. Zwłaszcza w pracy. Czułam się tak bardzo samotna”.

Nasz profesjonalizm i nasze poczucie zawodowstwa sprawia, że omijamy rafy smutku. Składamy kondolencje, wyrazy współczucia. Przez tydzień, może dłużej staramy się być delikatni, nie żartujemy, nie rozmawiamy o błahostkach w towarzystwie osoby doświadczającej żałoby. Ale nasz świat szybko wraca do normy. Ten okres szczególnego wyczulenia może być dłuższy w zależności od tego, jak ocenimy wagę straty. Śmierć matki jest ważna. Ojca równie ważna. Ale śmierć dziecka chyba ważniejsza. A małżonka? A najbliższego przyjaciela? Czy ma znaczenie, że dziecko miało rok, dziesięć lat, dwadzieścia sześć, a może nawet więcej. Czy ból jest skalowalny? Dopóki nas to nie dotknie, wydaje się nam, że jakoś da się to wszystko uporządkować według skali ważności. Próżny wysiłek. Dopiero gdy znajdziemy się po drugiej stronie, doświadczymy indywidualnej miary smutku, bólu, przerażenia. Każdy będzie miał własną skalę i wielu dotrze do jej maksymalnych wartości.

W tamtej chwili to nie był koniec naszej rozmowy. Wyszliśmy z salki konferencyjnej i moja rozmówczyni odprowadziła mnie do windy. Miała umówione kolejne spotkanie, jej goście już na nią czekali obok w korytarzu. Poczułem wówczas przemożną chęć okazania jej wsparcia i dania choć odrobiny siły. Zachowałem się wyjątkowo nieprofesjonalnie jak na standardy tego miejsca i otoczenia. Objąłem ramieniem i powiedziałem coś w rodzaju: „Proszę o siebie dbać”. Znacznie niższa ode mnie, dorosła kobieta skłoniła głowę jak mała dziewczynka na moim ramieniu. To była ważna chwila, choć później przez moment zastanawiałem się, czy nie postawiłem mojej rozmówczyni w niekomfortowej i zbyt emocjonalnej sytuacji. W końcu to wszystko odbyło się przy oczekujących na nią osobach. Ona zaś przeprosiła ich i szybkim krokiem poszła wzdłuż korytarza. Nie miałem pewności, czy ten gest z mojej strony nie rozkleił jej, a przede wszystkim, czy był na miejscu.

Po południu napisałem maila z przeprosinami, jeśli moje zachowanie ją krępowało. Odpisała, że nic się nie stało i wszystko jest w porządku.

Wówczas przyszła mi do głowy myśl, że chyba należałoby przedefiniować profesjonalizm. Ten, który utożsamiamy ze sztywnością, panowaniem nad emocjami, byciem opanowanym. Oczywiście nie chodzi o to, by w biurach i miejscach pracy nagle wszyscy rozmawiali ze sobą o trudnych sprawach. Raczej o to, by obie strony dawały sobie przyzwolenie na krótki oddech. Drobne momenty, w których ktoś powie parę słów wsparcia lub pozwoli na wyjście z ważnego spotkania, by ugasić emocje nieoczekiwanie rozpalone jakimś wspomnieniem. A wszystko po to, by nie wprawiać w zakłopotanie otoczenia, a przede wszystkim osoby pogrążonej w smutku.

W  serialuLucyfer pojawia się postać Elli Lopez. Ella pracuje jako koroner sądowy w Departamencie Policji w Los Angeles. Ma zwyczaj serdecznie przytulać osoby, które według niej tego potrzebują, a nawet wymagają. Z jej perspektywy oznacza to niemal każdą osobę borykającą się z mniejszymi lub większymi kłopotami. Ella Lopez przytula prawie wszystkich, w ten sposób wprowadzając wielu w głęboką konsternację. Pani koroner jednak absolutnie nie zwraca uwagi na krytyczne lub zdziwione spojrzenia ludzi dookoła. W filmie pozwala to stworzyć nieco komediowy charakter postaci. To właśnie ona przyszła mi niemal natychmiast do głowy w obliczu zmian, które we mnie następowały. Nie jestem tak naturalny i tak szczery w tym drobnym, lecz dla wielu ważnym geście, ale odnoszę wrażenie, że filmowa kreacja ma w sobie więcej realizmu, niż początkowo mi się wydawało.

Szefowa operacyjna Facebook Inc. Sheryl Sandberg[2] w książce, w której opisuje żałobę po nagłej śmierci męża, podzieliła się pewną refleksją, z którą zupełnie się nie zgadzam. Jej zdaniem część ludzi można określić jako „przyjaciół-którzy-nie-zadają-pytań”. Taką postawę tłumaczy faktem, że są to osoby albo zbyt zajęte sobą, żeby pytać o żałobę, albo te, dla których ta sytuacja jest niewygodna. Przyznam, że mogę sam siebie zaliczyć do takich osób. Ale żaden z powyższych powodów nie wydaje mi się prawdą. Brak pytań wynikał raczej z braku wiedzy i przekonania, czy można je mądrze i delikatnie zadać. Zwykłe kondolencje, formułki z wyrazami współczucia wydawały mi się zawsze zbyt banalne i wyświechtane. Zwłaszcza w stosunku do osób, których nie znałem zbyt dobrze. Dlatego też konsekwentnie latami unikałem udziału w pogrzebach. Zresztą pogrzeb to nienajlepszy moment na okazywanie wsparcia. Wszystko jest zbyt świeże, zbyt mocne. Wielu żałobników przy tej okazji korzysta z lekarstw nieco „łagodzących” uczucia lęku i paniki. Znacznie ważniejsze zdają się być dni, tygodnie, miesiące później.

Jak się wówczas zachować? Jak mówić i o czym rozmawiać? W sytuacji prywatnej, intymnej wydaje się to znacznie prostsze. Można pozwolić sobie na zamyślenie, wysłuchanie, wsparcie. Można zapytać: „Jak sobie radzisz po odejściu?”. Chociaż wiadomo, że w odpowiedzi padnie „jakoś” albo „beznadziejnie”. Ale co w przypadku relacji zawodowych? Rzucić zdawkowo na początku spotkania: „Słyszałem. Bardzo mi przykro”, czy może dopiero pod koniec zasugerować, jak bardzo współczujemy? Każde z tych rozwiązań jest swego rodzaju unikiem.

Żeby nie wejść w tryb „bardzo-chcę-o-nim-mówić” w trakcie spotkań zawodowych lub podczas rozmów przez telefon, szybko sygnalizowałem, żebyśmy na ten temat nie rozmawiali, bo mogę się rozkleić. Z jednej strony chciałem, aby jak najwięcej osób wiedziało o tej tragedii, z drugiej jednak wolałem zapobiec niezręcznej sytuacji, gdy zawodowe sprawy przykryte zostaną tą znacznie dla mnie ważniejszą. Człowiek jest istotą społeczną, ale nie wie, jak zachować się społecznie w kontekście śmierci. Śmierci, która jest częścią naszego istnienia. Czasem niechcianą, czasem zbyt szybką, zaskakującą, niespodziewaną, ale mimo wszystko częścią. Stanowi jedno z ostatnich tabu, których we współczesnym świecie zostało już niewiele. A w połączeniu z aktem samobójstwa owo tabu rozrasta się do monstrualnych rozmiarów.

W napisanym 100 lat temu Ulissesie pada kwestia wypowiedziana przez jednego z bohaterów: „Ale najgorszy ze wszystkich jest człowiek, który odbiera sobie życie. Największa hańba mieć to w rodzinie”[3]. Czy