Henryk VIII. Król i jego dwór ebook

Tytuł oryginału: Henry VIII: The King and His Court

Copyright © Alison Weir 2001

First published in 2001 by Jonathan Cape

Wszystkie prawa zastrzeżone. Poza uczciwym, osobistym korzystaniem w celu nauki, badań, analizy albo oceny, przewidzianym w Ustawie o Prawach Autorskich, Projektowych i Patentowych z 1988 r., żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana, przechowywana w bazach danych ani transmitowana w żadnej postaci ani żadnymi środkami przekazu – elektronicznie, elektrycznie, chemicznie, mechanicznie, optycznie, przez fotokopie ani w żaden inny sposób – bez

© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Astra s.c. Kraków 2015

Przekład: Jakub Jedliński

Przekład poezji (tam gdzie nie zaznaczono inaczej): Leszek Stępkowski

Przygotowanie edycji: Jacek Małkowski

Redakcja: Barbara Faron Aleksandra Marczuk Jacek Małkowski

Skład i przygotowanie do druku: Wydawnictwo Astra s.c.

Fotografia na okładce: Henryk VIII pędzla Hansa Holbeina młodszego. Olej na płótnie Domena publiczna

Wydanie II Kraków 2022

ISBN 978-83-67276-19-1

Wydawnictwo Astra 30-717 Krakówul. Księdza Wincentego Turka 14/25 tel. 12 292 07 30

[email protected]

Książkę dedykuję Davidowi i Catherine z okazji ich ślubu

Podziękowania

Spośród setek książek, które wykorzystałam w czasie pisania tej pracy, szczególnie wiele zawdzięczam następującym tytułom: Simon Thurley, The Royal Places in Tudor England; David Loades, The Tudor Court, Neville Williams, Henry VIII and His Court, David Starkey, The Reign of Henry VIII; Henry VIII: A European Court in England orazRivals in Power; Carolly Erickson, Great Henry; Lacey Baldwin Smith, Henry VIII; The Mask of Royalty, Peter Brears, All the King’s Cooks. Wyrazy wdzięczności kieruję przede wszystkim do dr. Simona Thurleya i dr. Davida Starkeya, których wspaniałe opracowania dały historykom możliwość korzystania z niepublikowanych wcześniej źródeł z epoki. Muszę jednocześnie podkreślić, że wnioski zawarte w tej książce są wyłącznie mojego autorstwa.

Pragnę podziękować moim wydawcom: Willowi Sulkinowi i Anthony’emu Whittome’owi w Wielkiej Brytanii oraz Joanne Wyckoff w Stanach Zjednoczonych, a także mojemu agentowi, Julianowi Alexandrowi, za ich pomoc i życzliwość. Chciałabym także złożyć podziękowania mamie, Doreen Cullen, za bezinteresowne poświęcenie tylu godzin na pracę w charakterze mojej sekretarki, kopistki i doradczyni oraz – jak zawsze – mężowi Rankinowi, dzieciom Johnowi i Kate, ojczymowi Jimowi Cullenowi i kuzynce Christine Armour za wsparcie i gotowość udzielenia pomocy, dzięki którym mogłam dotrzymać terminu oddania książki do druku. Kieruję podziękowania również do Lily Richards za okazaną pracowitość i pilność w pozyskiwaniu ilustracji.

Winna jestem także podziękowania wszystkim przychylnym i życzliwy osobom, które wspierały mnie na różne sposoby i dodawały otuchy w trakcie pracy nad książką. Moje wyrazy wdzięczności winni przyjąć: Catherine Agnew, Moore i Jill Amstrongowie, Beverley Arthur, Angela Bender, Carol Bingham, Tracy Borman, Neil Bradford, Richard i Yvonne Brunettowie, Tererence Cahill, Lucinda Cook, Paul i Paula Danholmowie, Suzanne Dean, Julian L. Dexter Williams, David Driver, Paul Eaglen, Deborah Emberson, Kate Gordon, Lewis Hales, Julie Handley, Eileen Hannah, Jörg Hensgen, Bruc Heydt, Katherine Howe, Max Hull, Stephanie Hunt, Fraser Jansen, Roger Katz, Margaret Kirk, Louise Lowton, T. Anna Leese, Arnold i Edna Mann, John i Pauline Marston, Lyn Mathew, Janet McL. Mackay, Loukia Michael, Mary Moore, Syd Moore, Brad Mortensen, Sue Phillipott, Peter Razzell, Anne i Michael Richardsowie, Margaret Sambron, Karin Scherer, Patrick Smith, Stue Stephens, Jerry Sullivan, Inga Walton, Kenneth i Elizabeth Weir, Margaret Weir, Ronald i Alison Weir, Martha Whittome i Jon Woolcott.

Wszystkim Wam raz jeszcze z całego serca dziękuję.

Wprowadzenie

W 1517 roku legat papieski Francesco Chieregato (Chieregati) przybył na dwór Henryka VIII i oniemiał na widok jego wspaniałości. „Tutaj jest bogactwo i cywilizowany świat; ci, którzy zwą Anglików barbarzyńcami, sami, jak sądzę, na tę nazwę zasługują. Dostrzegam tu nader wytworne maniery, najwyższą obyczajność i wyborną grzeczność. A poza tym jest tu król zgoła niezwyciężony, posiadający tak wiele i tak wspaniałych zalet, że moim zdaniem przewyższa wszystkich, którzy kiedykolwiek nosili koronę”*.

Owa pochwała, pochodząca spod pióra Wenecjanina, wyrosłego w kulturze włoskiego renesansu, była prawdziwym wyróżnieniem. Przypomina też o osiągnięciach Henryka VIII w pierwszym dziesięcioleciu jego rządów. Dziś konieczne jest przypominanie o tym, ponieważ przepych dworu henrykowskiego dawno już zanikł i potrzeba niemało wyobraźni, żeby zrekonstruować tamtą rzeczywistość na podstawie niewielu przesłanek, jakie przetrwały do czasów współczesnych.

Henryk VIII, który wstąpił na tron w 1509 roku ku powszechnemu zadowoleniu, odznaczał się wszelkimi cnotami, jakich oczekiwano od renesansowego władcy. A jednak do 1547 roku, w którym umarł, zyskał sławę tyrana o rękach zbrukanych krwią ludzi skazanych na śmierć, w tym dwóch spośród swoich sześciu żon. Z powodu częstych ożenków, w historii utrwalił się jego wizerunek „Sinobrodego”. A z upływem wieków prawdę zaczęła przesłaniać legenda, której zwieńczeniem stał się karykaturalny film Charlesa Laughtona Prywatne życie Henryka VIII z 1930 roku. Z tego powodu władca ten nadal jawi się w powszechnej świadomości jako mężczyzna, który uganiał się za spódniczkami i rzucał za siebie kości kurczaka w czasie dworskich uczt, urządzanych w wielkiej sali zamkowej.

Rzeczywistość jednak wyglądała zupełnie inaczej. Z zasady Henryk nie jadał w wielkiej sali, a jego maniery były bardzo wyrafinowane i przystawały do etykiety obowiązującej na dworze. W gruncie rzeczy był dość nudnym człowiekiem i – jak na swoje czasy – obsesyjnie dbającym o higienę. Jeśli zaś chodzi o jego zainteresowanie kobietami, potwierdzające je dokumenty w większości są fragmentaryczne, ponieważ Henryk był bardziej dyskretny i pruderyjny niż można by przypuszczać. Tak więc tych kilka przykładów dowodzi, jak można zniekształcić obraz postaci historycznej.

Na szczęście historycy na przestrzeni kilku ostatnich dziesięcioleci podejmowali liczne badania dotyczące życia Henryka VIII i jego dworu, dzięki czemu możemy dzisiaj dokonać rewizji wielu wcześniejszych poglądów. Henryk był człowiekiem o złożonej osobowości, obdarzonym licznymi talentami, a ogromna ilość materiałów z epoki, jakie przetrwały do naszych czasów, pozwala zapoznać się nawet z najbardziej intymnymi szczegółami z jego prywatnego życia. Co więcej, ten władca o wyrafinowanym guście, świadom rangi własnego majestatu, stworzył najwspanialszy dwór królewski w historii Anglii. Żaden inny panujący nie posiadał tylu rezydencji ani tak hojnie nie łożył na oprawę życia dworskiego, mającą podkreślić jego prestiż. Ponadto niewielu monarchów otaczało się tak wieloma wybitnymi postaciami jak Henryk. Rzadko który też budził tyle kontrowersji.

Pisząc tę książkę, chciałam porównać różne wyniki badań, aby na ich podstawie odtworzyć prawdziwy portret Henryka VIII, poznać jego życie osobiste, stworzony przez niego dwór oraz ludzi mających na niego wpływ i pozostających w jego służbie. Do tej pory prace traktujące o dworze henrykowskim koncentrowały się na takich sprawach, jak organizacja urzędów, sztuka, kultura i frakcje dworskie. Ja tymczasem zamierzałam nakreślić znacznie szerszy obraz, obejmujący zarówno wspomniane tematy, jak i wiele innych, a także umiejscowić życie i panowanie tego władcy – czego nikt przede mną jeszcze nie dokonał – na tle realistycznie ukazanego dworu, który w epoce monarchii absolutnej stanowił centrum władzy królewskiej.

Książka ta nie jest jednak polityczną historią królestwa, ponieważ moim celem było raczej wyeksponowanie wydarzeń, które pomogły w stworzeniu portretu oraz etosu władcy i jego otoczenia. Żony Henryka VIII odgrywały oczywiście olbrzymią rolę w jego życiu, ponieważ jednak poświęciłam im już jedną książkę, starałam się nie powtarzać zbyt wielu zamieszczonych w niej informacji. W miejscach, gdzie poruszane kwestie pokrywały się z tymi przedstawionymi w poprzedniej pozycji, jedynie o nich wspomniałam, i tylko w sytuacjach, gdy było to konieczne. W świetle poczynionych przeze mnie najnowszych badań, dokonałam także rewizji własnych wniosków, zawartych w książce Sześć żon Henryka VIII. Chociaż książka ta w dużej mierze ułożona została zgodnie z chronologią opisywanych wydarzeń, w pierwszej części przedstawiłam tło i dwór oraz pałace królewskie. Jest to konieczne wprowadzenie do opisanych później epizodów z życia i panowania króla, które bez tego kontekstu byłyby niejasne. Jednakże praca ta jest nie tylko opowieścią o panowaniu i dworze Henryka VIII, stąd pełno w niej anegdot, mających rzucić światło na najbarwniejszy okres w historii Anglii i niezwykłego władcę, który nadał charakteru swojej epoce.

Starałam się również zaprezentować i poddać analizie kulturalny i społeczny rozwój dworu angielskiego. Pod koniec panowania Henryka VIII zasady dworności obejmowały każdy aspekt życia królewskiego dworu: ceremoniał, wydarzenia państwowe, rozrywki, sport, poezję, dramat, sztukę, muzykę, religię, obyczaje, intrygi łoża i gierki polityczne, uczty i święta, sposób ubierania się, transport, organizację urzędów, administrację, finanse, higienę, a nawet reguły związane z trzymaniem zwierząt domowych!

Dwór Tudorów był przede wszystkim miejscem, gdzie całe zastępy ludzi, wysokiego i niskiego stanu, gromadziły się wokół króla, dlatego jednym z najważniejszych moich celów było ukazanie życia królowych, książąt, księżniczek, baronów, dam, osobistych doradców, rycerzy, szlachciców, artystów, rzemieślników i służących na tle życia dworskiego, intryg i bezwzględnych walk rozmaitych frakcji.

W umieszczonych na końcu książki przypisach i odsyłaczach podaję szczegóły dotyczące zachowanych do naszych czasów budowli i artefaktów, które miały związek z Henrykiem VIII i jego dworem. W miejscach, gdzie przywołuję ceny, w nawiasach podaję ich współczesny ekwiwalent (wartość z epoki pomnożona razy trzysta), co niekiedy daje zaskakujące rezultaty. Obrazu epoki dopełnia bowiem zestawienie ogromnych sum, przeznaczanych na stroje i królewskie posiłki, ze skromnymi pensjami wypłacanymi takim artystom jak Hans Holbein.

Na koniec uwaga na temat wielkich liter, których używałam do zapisywania nazw urzędów i urzędników, ale nie komnat w pałacach królewskich. Spora ich część powstała z osobistej potrzeby króla, który odnosił się na przykład do Tajnej Komnaty, natomiast prywatna komnata oznaczała zamieszkiwane przez niego pomieszczenie. Tak samo Kaplica Królewska należała do religijnego założenia dworskiego, podczas gdy kaplica królewska była miejscem modlitwy.

Mam nadzieję, że książka ta przyniesie czytelnikom wielką przyjemność, a temat zafascynuje ich tak samo jak mnie podczas prowadzenia badań i jej pisania, oraz pozwoli im przenieść się myślami w odległą o setki lat przeszłość i umożliwi zrozumienie opisywanych przeze mnie kwestii, dzięki czemu będą mogli zobaczyć żywy obraz Henryka VIII i jego dworu.

Alison Weir

Carshalton, Surrey

13 marca–17 września 2000 roku

I

Najznakomitszy książę

Dwudziestego pierwszego kwietnia 1509 roku wyniszczone gruźlicą ciało zmarłego Henryka VII zostało wystawione na widok publiczny w kaplicy w Richmond Palace, skąd wkrótce zabrano je do opactwa westminsterskiego, gdzie miało spocząć na wieki. Monarcha nie był powszechnie opłakiwany, i chociaż dał Anglii pokój, wprowadził stabilne rządy i umocnił na tronie uzurpatorską dynastię Tudorów, uważano go za skąpca i wyzyskiwacza.

Trudno wyobrazić sobie większy kontrast między zmarłym władcą a jego synem i następcą tronu. Siedemnastoletniego Henryka VIII ogłoszono królem 24 kwietnia1, w terminie – jakże trafnie wybranym dla księcia uosabiającego wszelkie cnoty rycerskie – wypadającym tuż po dniu św. Jerzego. Dojściu Henryka do władzy towarzyszyła entuzjastyczna i bezprecedensowa radość, ponieważ panowało przekonanie, że zapoczątkuje on „złotą erę”2.

Dworzanin William Blount, baron Mountjoy, oddał nastrój, jaki ogarnął całą Anglię, w liście do innego humanisty, słynnego Dezyderiusza Erazma:

Nie wątpię, że kiedy usłyszałeś, iż nasz książę, obecnie Henryk VIII, którego śmiało zwać moglibyśmy naszym Oktawianem, wstąpił na tron po ojcu, wszelka melancholia wnet cię opuściła. Czego bowiem nie miałbyś obiecywać sobie po księciu, którego nadzwyczajny, boski niemal charakter dobrze poznałeś [...]. I skoro wiesz, jakim teraz okazuje się bohaterem, jak mądrze postępuje, jak miłuje sprawiedliwość i dobroć, jakim uczuciem obdarza uczonych, przysięgnę bez ochyby, że będziesz potrzebował skrzydeł, aby przyfrunąć i ujrzeć nową i tak dobrze wróżącą gwiazdę. Gdybyś mógł zobaczyć, jak wszyscy tu cieszą się z tak wielkiego księcia, jak życzą mu szczęścia z całego serca, nie zdołałbyś powstrzymać łez radości. Niebo śmieje się, ziemia się weseli […]. Wygnano z kraju skąpstwo. Wielkoduszność szczodrą ręką rozdziela bogactwa. Nasz król nie pragnie złota, klejnotów czy drogocennych kruszców, lecz cnoty, chwały, nieśmiertelności!3.

Poddanym Henryk VIII jawił się jako uosobienie królewskości. W panegiryku napisanym z okazji koronacji Tomasz More stwierdził, że „spośród tysiąca szlachetnych towarzyszy król wyróżnia się najwyższą i najmocniejszą posturą majestatycznej sylwetki. W jego oczach widać wewnętrzną siłę, twarz jest piękna, a oba policzki rumienią się niczym bliźniacze róże”4. Inne źródła dowodzą, że nie było to tylko pochlebstwo. Szkielet Henryka VIII odkryty w 1813 roku mierzył 186 centymetrów długości. Król z pewnością odznaczał się silną budową i muskulaturą, a hiszpański ambasador pisał w 1507 roku, że „ma ogromne ramiona”5. W młodości był szczupły i barczysty, jego zbroja z 1512 roku mierzyła w talii 80, a w 1514 – 89 centymetrów, w klatce piersiowej zaś 106 centymetrów.

Informacje zawarte w kilku źródłach potwierdzają, że Henryk miał jasną cerę. Między innymi poeta John Skelton określał go mianem „Adonisa o świeżej karnacji”. Jego włosy, których pasma odkryto na czaszce w 1813 roku, były rudawobrązowe, krótkie i proste, uczesane na modłę francuską. Z oblicza młody władca przypominał swojego przodka, Henryka VI6, który był przystojnym mężczyzną, miał szeroką twarz, małe, blisko osadzone i przenikliwe oczy oraz niewielkie zmysłowe usta. Od Henryka VI odróżniał go jednak garbaty nos. Był, jak napisał wenecki poseł w 1516 roku, „najprzystojniejszym władcą, jakiego kiedykolwiek widziano”7. Z opinią tą zgadzało się wielu współczesnych.

Młody Henryk VIII był krzepki i cieszył się dobrym zdrowiem, charakteryzował się też ogromną energią i mocą. Łatwo popadał w znudzenie i „nigdy nie pozostawał w bezruchu i ciszy”8. Lekarz opisał króla jako „wesołego i skorego do zabawy”9, bo często się śmiał i żartował. Pewien Wenecjanin stwierdził, że jest „roztropny, mądry i pozbawiony wszelkich wad”10, i wydaje się, że w 1509 roku opis ten nie był daleki od prawdy, bo Henryka cechowały wówczas idealizm, szczodrość, tolerancyjność i życzliwość. Jego najpoważniejszymi wadami były zaś samozadowolenie, brak umiaru i próżność, jako że bezwstydnie lubił się popisywać i zabiegał o pochlebstwa. Bywał też bardzo nerwowy, emocjonalny i podatny na wpływy. Podejrzliwość i przebiegłość mocniej zaznaczyły się w jego charakterze dopiero z wiekiem, tak samo jak upór, arogancja, bezwzględność, egoizm i okrucieństwo, wcześniej maskowane nieodpartym urokiem i dobrymi manierami.

Od monarchów oczekiwano wówczas, że będą władczy, dumni, pewni siebie i dzielni, a Henrykowi nie brakowało tych wszystkich cech, które występowały w połączeniu z wybujałą miłością własną i pełną pasji radością życia. Łączył w sobie renesansowy ideał człowieka posiadającego liczne talenty ze wzorcem średniowiecznego rycerza, który tak bardzo podziwiał. Był „z natury prosty i szczery”11 i nie używał mocniejszych przekleństw niż: „Na świętego Jerzego!”. Jako człowiek spontaniczny, nieraz pewnie bywał łatwowierny.

Podejmowanie decyzji nie przychodziło Henrykowi z łatwością, miał zwyczaj „przespać się z problemem, aby udzielać odpowiedzi nad ranem”12, kiedy jednak już coś postanowił, zawsze uważał, że jako pomazaniec Boży, ma rację. Wówczas, „nawet gdyby anioł zstąpił z niebios, nie byłby w stanie przekonać go do zmiany zdania”13. Kardynał Wolsey ostrzegał później: „Dobrze się zastanów, co włożysz mu do głowy, bo on nigdy już tego nie wyrzuci z pamięci”14.

Niewielu umiało oprzeć się jego urokowi. „Król potrafił sprawić, że każdy czuł się, jakby władca obdarzał go szczególnymi względami”15 – zapisał Tomasz More. Erazm nazwał Henryka VIII „człowiekiem największego serca”16. Potrafił bowiem wziąć rozmówcę w ramiona, by rozwiać jego obawy, choć jednocześnie nie pozwalał, by ktokolwiek patrzył mu w twarz podczas dyskusji17. Chociaż istnieje wiele przykładów, które dowodzą jego życzliwości, był człowiekiem wybuchowym i nieprzewidywalnym, i w gniewie mógł budzić grozę. Był też bardzo drażliwy na punkcie własnego honoru, zarówno jako władcy, jak i rycerza, a jeszcze bardziej nie tolerował zmienności przekonań. Współcześni widzieli w nim pełnego niezwykłych cnót miłośnika pobożności, prawdy i sprawiedliwości – takiego, jakim on sam zawsze się postrzegał.

Ponieważ młody król nie skończył jeszcze osiemnastu lat, przez pierwsze dziesięć tygodni jego panowania regencję sprawowała matka jego ojca, czcigodna lady Małgorzata Beaufort, hrabina Richmond i Derby. To babka, a nie matka Henryka VIII – Elżbieta York – wywarła znaczący wpływ na wychowanie wnuka, bo właśnie ona była odpowiedzialna za funkcjonowanie dworu Henryka VII. Jej również powierzono zadanie ulepszenia wydanych przez Edwarda IV rozporządzeń, dotyczących działalności królewskich urzędów18, a wprowadzonych przez nią procedur przestrzegano jeszcze za panowania Henryka VIII i później. Obejmowały one między innymi reguły obowiązujące w królewskich pokojach dziecinnych.

Małgorzata była wówczas wątłą, przypominającą mniszkę sześćdziesięciosześcioletnią wdową, znaną ze swej pobożności, uczoności i działalności dobroczynnej, a mimo to nadal cieszyła się ogromnymi wpływami. W okresie wojny Dwóch Róż z upodobaniem oddawała się intrygom i przeżyła czterech mężów. Posiadała więcej ziemi niż ktokolwiek inny w państwie, nie licząc króla. W wieku zaledwie trzynastu lat urodziła przyszłego Henryka VII, a że pozostał on jej jedynym dzieckiem, była mu całkowicie oddana. Równie wielkim przywiązaniem darzyła wnuki, których edukację – jak się wydaje – nadzorowała. Doskonale nadawała się do tej roli jako hojna fundatorka stypendiów i założycielka Christ’s College oraz St John’s College w Cambridge. Jako mecenaska Williama Caxtona była równocześnie miłośniczką książek i prawdziwą intelektualistką. Oddawała się ascezie, nosząc surową wdowią kryzę pod brodą oraz włosianą koszulę pod czarną suknią, a przestrzegane przez nią surowe reguły stanowiły przykład głębokiej średniowiecznej pobożności. To po niej książę odziedziczył swoje niewątpliwe zdolności intelektualne i konserwatywny stosunek do praktyk religijnych.

Henryk urodził się 28 czerwca 1491 roku i w wieku trzech lat został księciem Yorku. Jego XVII-wieczny biograf, Herbert lord Cherbury, który miał wgląd do niedostępnych dla nas źródeł, twierdził, że Henryk VII zamierzał przeznaczyć drugiego syna do stanu duchownego i zapewnił mu odpowiednie wykształcenie. Henryk VIII był więc bardzo pobożny i dobrze obeznany z teologią. Sytuacja zmieniała się po śmierci jego brata, Artura, w 1502 roku, kiedy został księciem Walii i następcą tronu. Wydaje się też, że ogromny wpływ wywarła nań strata matki, Elżbiety York, w 1503 roku. Na wieść o zgonie księcia Filipa Burgundzkiego w 1507 roku wyznał Erazmowi: „Od czasu śmierci mojej najdroższej matki nie otrzymałem bardziej nienawistnej mi wiadomości […]. Odnoszę wrażenie, że otworzyła ranę, którą czas zagoił”19.

Henryk odebrał doskonałe wykształcenie, zgodne z klasycznym, humanistycznym wzorcem. Tomasz More zadał później retoryczne pytanie: „Czegóż innego moglibyśmy się spodziewać po królu wykarmionym na filozofii i dziewięciu muzach?”. Przez pewien czas nauczycielem księcia był poeta John Skelton, podobnie jak William Hone, o którym jednak niewiele wiadomo.

Wydaje się, że Skelton zawdzięczał posadę Małgorzacie Beaufort, ponieważ był człowiekiem związanym z Cambridge, znawcą łaciny klasycznej i duchownym. Otrzymał nagrodę poetycką uniwersytetów w Cambridge, Oksfordzie i Lowanium, a Erazm pisał o nim, że jest „niezrównanym światłem i ozdobą brytyjskiej literatury”. Poeta prawdopodobnie był pierwszym nauczycielem Henryka, na co wskazuje wiersz:

Jam ci to Chlubę Anglii w literach rozmiłował

On tę miłość z królewską godnością piastował

Najsłodszego napoju dzięki mnie skosztował

Który ze zdrojów Helikonu płynie strumieniami

Przez zapoznanie go z dziewięciu muzami.

Wydaje się też, że uczył księcia czytać i pisać, posługując się zaokrąglonym, włoskim stylem pisma. Skelton był barwną i ekscentryczną postacią, bezstronnym poetą, który tworzył grubiańskie i złośliwe satyry, takie jak The Bouche of Court, wymierzone w zepsutych dworzan z otoczenia Henryka VIII. W przeciwieństwie do większości dworskich poetów, pisał w języku angielskim, a nie jak nakazywała tradycja – po francusku czy łacinie. Był zarozumiały, kłótliwy i często sprośny, czerpał bowiem wyraźną przyjemność z ukazywania dam dworu w roli dziwek i miał obsesję na punkcie młodych kobiet, choć samego siebie przedstawiał jako rzecznika moralności. Nie dziw więc, że miał wielu wrogów.

Skelton prawdopodobnie otrzymał posadę książęcego wychowawcy, kiedy Henryk miał trzy lata. Wskazuje na to stworzony w tym czasie wiersz, który upamiętnia nadanie chłopcu tytułu księcia Yorku i w którym nazywał go „błyskotliwym uczniem”. Około 1510 roku poeta napisał dość pesymistyczną rozprawę po łacinie, Speculum Principies, czyliZwierciadło księcia – przeznaczone dla wychowanka dzieło o charakterze edukacyjnym, w którym przestrzegał go przed cedowaniem władzy na rzecz poddanych i namawiał do „znalezienia sobie żony, którą zawsze i wyłącznie będzie cenił”. W 1502 roku Skelton został na krótko uwięziony za drobne wykroczenie, co przyczyniło się do zwolnienia go z królewskiej służby. Po opuszczeniu dworu został mianowany proboszczem w Diss w hrabstwie Norfolk, ale około 1511 roku zdymisjonowano go za życie w konkubinacie. Od tego czasu mieszkał w Westminsterze, gdzie stworzył swoje najbardziej obelżywe i najbardziej znane wiersze.

Do grona nauczycieli Henryka należeli też poeta Bernard André, który uczył go łaciny i prawdopodobnie był wychowawcą Artura, oraz Giles d’Ewes, wykładowca francuskiego. W młodości książę przejawiał talent do języków. Do chwili wstąpienia na tron płynnie posługiwał się francuskim, angielskim, łaciną i dobrze rozumiał włoski20. W 1515 roku weneccy posłowie prowadzili z Henrykiem VIII rozmowę „dobrą łaciną i francuskim, którym [król] mówił rzeczywiście biegle”21. Władca, zgodnie ze zwyczajem, używał łaciny podczas rozmów z posłami. Później nauczył się też trochę hiszpańskiego, prawdopodobnie od żony, Katarzyny Aragońskiej. W 1519 roku zaczął studiować grekę pod kierunkiem humanisty Richarda Croke’a, ale wkrótce zrezygnował z nauki, jak się wydaje – z braku czasu.

Henryk wcześnie zaczął przejawiać odziedziczony po przodkach talent muzyczny i w 1498 roku ojciec kupił mu lutnię, nie zachowały się jednak żadne szczegóły na temat lekcji gry na instrumencie. Otrzymywał też nauki we „wszystkich sportach i ćwiczeniach, których znajomości wymagał jego stan”22, a które obejmowały takie umiejętności niezbędne człowiekowi szlachetnie urodzonemu, jak jazda konna, walka na kopie, tenis, łucznictwo i polowanie.

W 1499 roku, kiedy Henryk miał osiem lat, Tomasz More razem z Erazmem odwiedzili książęcy pałac w Eltham. Wizyta ta zaowocowała korespondencją prowadzoną po łacinie między przyszłym królem Anglii a niderlandzkim filozofem. Humanista podejrzewał, że nauczyciele pomagali dziecku przy pisaniu listów i był szczerze zdumiony, gdy dowiedział się od barona Mountjoy, że chłopiec nie korzystał z niczyjej pomocy. Później pochlebiał sobie, że Henryk naśladował jego styl, bo „w młodości czytał książki Erazma”23.

Erazm, który w żadnym wypadku nie był pochlebcą, miał nazwać Henryka VIII wszechstronnym geniuszem. W istocie władca ten nigdy nie zaniedbywał nauki. Jako król kontynuował studia i idąc za radą kardynała Wolseya, czytał prace Dunsa Szkota, Tomasza z Akwinu i Ojców Kościoła. Uważając się za uczonego i humanistę, pragnął zyskać uznanie ludzi wykształconych. Był szczerze zainteresowany tematami, które zgłębiał, czego dowodzą sporządzone jego ręką notatki na marginesach ksiąg, zachowanych do naszych czasów. Poszerzanie wiedzy dawało Henrykowi ogromną satysfakcję i było podróżą odkrywczą dla umysłu spragnionego nowych informacji. Był niezwykle oczytany, jak na osobę świecką, i miał szerokie zainteresowania. Przejawiał też pewien talent pisarski – jego listy do Watykanu uważano za jedne z najwytworniejszych pism kierowanych do papieży – a także miał dar krasomówczy: jego elokwencja była „bardziej godna wielkiego oratora niż króla”24.

Cechowała go również niezwykła spostrzegawczość i encyklopedyczna pamięć. „Niekoniecznie była to wiedza obejmująca swoim zasięgiem zarówno horyzonty króla, jak i woźnicy, ale miał rzetelny ogląd całości”25. Wyróżniał go bystry umysł, wybitne zdolności organizacyjne i wspaniały intelekt. Miał, jak pisał Erazm, „żywy umysł sięgający gwiazd i był w stanie doprowadzić do perfekcji każde zadanie, jakiego się podjął”26. Z kolei Tomasz More twierdził, że „Jego Królewska Mość jest bardziej uczony niż którykolwiek poprzedni angielski monarcha”27 i do pewnego stopnia miał rację. Pewien Wenecjanin zauważył28, że król „pod każdym względem jest najdoskonalszym władcą”, inny napisał, że „jest tak utalentowany i obdarzony intelektualnymi zdolnościami każdego rodzaju, iż żywimy przekonanie, że na całym świecie niewiele osób może się z nim równać”29. W owych czasach publicyści i posłowie rutynowo wychwalali władców, jednak jednogłośne uznanie dla Henryka VIII – wyrażane nieraz w prywatnej korespondencji – w dużym stopniu wydawało się szczere.

Poza nauką, Henryka interesowały rozmaite innowacje i nowinki oraz eksperymentowanie z mechanizmami i technologiami. Osobiście tworzył projekty broni oraz fortyfikacji i był aktywnie zainteresowany sporządzaniem planów architektonicznych. Wyróżniał się również „godną uwagi pojętnością, jeśli chodzi o matematykę”30, i był „uczony we wszelkich naukach ścisłych”31, a szafy znajdujące się w jego prywatnych komnatach mieściły różne przyrządy naukowe32.

Henryk VIII pasjonował się też astronomią. Niemiecki reformator Filip Melanchton nazwał go „bardzo uczonym, zwłaszcza jeśli chodzi o wiedzę dotyczącą ruchu ciał niebieskich”33. Astrolabium należące do króla i opatrzone jego herbem zwieńczonym koroną zostało wykonane przez Normandczyka, Sebastiana le Senay, i obecnie znajduje się w British Museum. Za czasu swoich rządów Henryk wyznaczył na osobistego kapelana oksfordzkiego astronoma i matematyka, który dedykował mu własne traktaty na temat komet. Obaj z przyjemnością dyskutowali o astronomii. W 1540 roku Peter Apianus, profesor matematyki uniwersytetu w Ingolstadt, przedstawił władcy swój traktat Astronicum Caesareum, poświęcony astronomii i nawigacji34.

Zainteresowanie Henryka kartografią zostało dobrze udokumentowane i pod koniec XVI wieku stało się podstawą do stworzenia map Anglii. Król zgromadził duży ich zbiór, z czego większość przechowywał w szafach i szufladach komód, będących na wyposażeniu jego apartamentów oraz biblioteki. Kolekcjonował też przyrządy do rysowania map, miał „globus z papieru” i „mapę wykonaną tak, że przypominała zasłonę”35, co może wskazywać, że osobiście zajmował się kartografią. Wyszukane mapy wieszano na ścianach we wnętrzach królewskich pałaców i wykorzystywano je podczas dworskich zabaw oraz w trakcie opracowywania strategii politycznych.

W 1527 roku wenecki kartograf, Girolamo Verrazano, przedstawił królowi mapę świata, którą później zawieszono w galerii w pałacu Whitehall, wraz z innymi trzydziestoma czterema mapami, a w galerii w Hampton Court znalazły się karty ukazujące Anglię, Szkocję, Walię i Normandię36.

W późniejszych czasach najważniejszą troską Henryka była obrona państwa, dlatego zamówił plan Dover u sir Richarda Lee, mierniczego z Calais37, a także plan linii brzegowej Anglii u pewnego marynarza z Dieppe, Johna Rotza, który w 1542 roku został mianowany królewskim hydrografem. Rotz swój atlas The Book of Idrography zadedykował władcy. Król zatrudnił też francuskiego kartografa Jeana Mallarda, który wydał książkę zawierającą jedną z pierwszych okrągłych map świata38.

Wykształcenie uczyniło z Henryka „cud przedwczesnej uczoności”39. Jednakże do 1508 roku, z nieznanych nam powodów, despotyczny Henryk VII narzucił synowi tak ścisłą kontrolę, jakby był on młodym dziewczęciem40. Księciu, w przeciwieństwie do jego zmarłego brata, nie powierzano królewskich zadań, nie uczono go sztuki rządzenia ani nie przysposabiano do obowiązków władcy, jeśli nie liczyć gruntownych lekcji historii, udzielanych mu osobiście przez ojca41.

Młody Henryk miał prawo wychodzić z pałacu tylko prywatnymi drzwiami, prowadzącymi do parku i jedynie w towarzystwie specjalnie wyznaczonych osób. Nikt też nie śmiał zbliżyć się do chłopca ani z nim rozmawiać. Większość czasu spędzał on w komnacie przylegającej do królewskiej sypialni i był do tego stopnia „podporządkowany ojcu, że nie odzywał się słowem, o ile król nie zwrócił się do niego z pytaniem”42.

Być może Henryk VII, który utracił trzech synów, zanadto skupił się na ochronie zdrowia i bezpieczeństwie jedynego następcy tronu. Inna teoria głosi, że był świadom zdolności księcia i mu nie ufał. Mówiło się, że „nękał go strach, iż syn za jego życia może zdobyć zbyt dużą władzę”43. Kuzyn księcia, Reginald Pole, wyjawił później, że Henryk VII nienawidził syna, „nie darząc go ani czułością, ani miłością”44. Pewnego razu w 1508 roku król tak bardzo pokłócił się z młodym Henrykiem, że wydawało się, „iż próbuje go zabić”45.

Można też odnieść wrażenie, że Henryk VII był świadom słabych stron chłopca, bo pilnował, żeby „mówiono przy nim tylko o cnocie, honorze, sprycie, mądrości i czynach wojennych, a przemilczano wszystko, co mogłoby skłonić go do występku”46.

Książę nie miał okazji, aby oddać się rozpuście, możliwe więc, że do ślubu pozostał prawiczkiem.

Ta kuratela nie trwała długo, bo w 1509 roku król zmarł, a niedoświadczony młodzieniec zyskał samodzielność.

2

Triumfalna koronacja

Podstawowym obowiązkiem króla było zawarcie korzystnego politycznie małżeństwa oraz spłodzenie syna i następcy tronu. Henryk VIII postanowił poślubić wdowę po swoim bracie, Katarzynę Aragońską, z którą był zaręczony od 1503 roku. Starsza o sześć lat narzeczona była córką Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej, władców zjednoczonej Hiszpanii, jednak Henryk VII źle ją traktował w okresie wdowieństwa, nie zapewniał odpowiednich środków i odmawiał pozwolenia na ślub z księciem Henrykiem.

Istniały po temu dwie przyczyny. Pierwszą była śmierć królowej Izabeli w 1504 roku, która zdegradowała Katarzynę do roli pomniejszej księżniczki Aragonii, więc Henryk VII chciał dla syna korzystniejszego małżeństwa. Drugim, ważniejszym powodem był fakt, że choć papież udzielił dyspensy i wyraził zgodę na ślub księcia Henryka, prawo kanoniczne zabraniało zawierania małżeństwa z wdową po bracie. I chociaż Katarzyna przysięgła, że jej związek z Arturem nigdy nie został skonsumowany, obawy Henryka VII wydawały się uzasadnione. Następca tronu postanowił jednak zignorować wątpliwości ojca.

Podobnie jak Henryk, Katarzyna otrzymała klasyczne wykształcenie za sprawą wychowawców-humanistów, między innymi Petera Martyra. Znała starożytne dzieła rzymskie oraz świętych Augustynai Hieronima. Erazm nazwał ją „wytrawną i doskonałą orędowniczką” nauk humanistycznych i zauważył, że „kochała dobrą literaturę, którą z powodzeniem studiowała od czasów dzieciństwa”. Henryk VIII często czytywał z żoną, dał jej też wolny dostęp do swojej biblioteki. Katarzyna szczególnie dobrze znała Biblię, co nie uszło uwagi Erazma, który powiedział królowi: „Twoja żona spędza na czytaniu świętej księgi czas, który inne księżniczki przeznaczają na grę w karty lub kości”. Jej mszał z 1527 roku można oglądać w kaplicy zamkowej w Leeds w hrabstwie Kent.

Katarzyna posiadła doskonałą znajomość łaciny – jej listy do księcia Artura uważano za godne samego Cycerona – biegle posługiwała się językiem francuskim i bez trudu nauczyła się angielskiego, chociaż nigdy nie pozbyła się hiszpańskiego akcentu, czego dowodzi fonetyczny zapis angielskich słów w jej korespondencji, gdzie Hampton Court zmienił się w „Antoncurt”, a Greenwich w „Granuche”.

Erazm uważał Katarzynę za „świetnie wykształconą kobietę”1. Ponadto odznaczała się ona wysoką inteligencją, co upodobniało ją do Henryka VIII. Erazm twierdził nawet, że była bardziej uczona od męża. Dlatego humanistę bardzo zabolało, gdy w 1516 roku kazała ocenzurować jego grecki przekład Nowego Testamentu, dokonany na podstawie łacińskiej Wulgaty św. Hieronima

Dlaczego Erazm poprawia Hieronima? Czyżby był od niego mądrzejszy – pytała królowa2. O wiele większe wrażenie zrobiła na niej książka humanisty, zatytułowana The Institution of Marriage (1526), którą zamówiła. „Jej Królewska Mość słusznie traktuje tę księgę jako tę, która ma najwyższe znaczenie” – skomentował Tomasz More.

Katarzyna była niskiego wzrostu i okrągłych kształtów, nosiła się po królewsku i z godnością. W przeciwieństwie do większości Hiszpanów, miała jasną i „niezwykle piękną”3 cerę, szare oczy i kasztanowe włosy, „bardzo długie, piękne i przyjemne dla oczu patrzącego”4. W młodości opisywano ją jako „najurodziwszą kobietę na świecie”5, „o pięknej twarzy i zdrowych rumieńcach”6. Portret poważnej dziewczyny z okrągłą twarzą autorstwa Michela Sittowa, obecnie znajdujący się w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, niemal na pewno przedstawia Katarzynę, na co wskazuje naszyjnik opatrzony inicjałem „K” i herbem w kształcie owocu granatu.

W okresie swej trudnej młodości Katarzyna nauczyła się być cierpliwą i dyskretną. Henryk VIII nazywał ją ponoć„kobietą największej łagodności, skromności i krągłości kształtów [...]”7, tymczasem flamandzki poseł uznał ją za „damę o żywym, grzecznym i uprzejmym usposobieniu”8. „Na jej obliczu widniał uśmiech”9 nawet w trudnych chwilach. Miała spokojniejszy i poważniejszy umysł od Henryka, zdawała się kobietą o niewzruszonej moralności i „była tak religijna i cnotliwa, jak tylko można wyrazić to słowami”10, choć jednocześnie pozostawała uparta i bezkompromisowa. Pod jej pozorną uległością i uprzejmością kryły się stanowczość i determinacja. Dzięki prawości, życzliwości i rozwadze zyskała wielu oddanych i lojalnych przyjaciół. Erazm stwierdził, że „jest doskonałym wzorem dla swojej płci”.

Pobożność Katarzyny była głęboka i tradycyjna i zapewne miała istotny wpływ na charakter życia religijnego dworu w początkowym okresie rządów Henryka VIII. Królowa godzinami oddawała się obrzędom religijnym, klęcząc w swej kaplicy bezpośrednio na podłodze, bez użycia poduszki11, przed przywiezionym z Hiszpanii krucyfiksem i figurami świętych – Katarzyny ukazanej z kołem i Małgorzaty wyobrażonej z koroną i krzyżem12. Codziennie czytała modlitwy dedykowane Najświętszej Maryi Pannie, a po obiedzie zwykła odczytywać na głos pobożne dzieła adresowane do kobiet. Wstawała o północy, żeby uczestniczyć w jutrzni, ao świcie wysłuchać porannej mszy. Pościła w każdy piątek i sobotę, w wigilię świąt i w okresie Wielkiego Postu. Luis Caroz, ambasador króla Ferdynanda w początkowym okresie panowania Henryka, twierdził, że owe głodówki przyczyniły się do jej nieregularnego miesiączkowania13 i niemal na pewno były powodem problemów z donoszeniem ciąży.

Królowa spowiadała się raz w tygodniu, a w każdą niedzielę przyjmowała komunię. W ciągu roku odbywała liczne pielgrzymki do sanktuariów Najświętszej Maryi Panny w Walsingham, w Caversham i innych ośrodkach kultu14, a szczególną atencją darzyła franciszkanów. Będąc już dojrzałą kobietą, pod królewskimi szatami nosiła habit świeckiego zgromadzenia franciszkańskiego, uszyty z szorstkiego samodziału15. W opisywanym tutaj okresie była jednak młodą i piękną dziewczyną, której los nagle się odmienił i która z nadzieją patrzyła w przyszłość.

W 1509 roku młody król zawiózł Katarzynę do Greenwich Palace, gdzie mieli wziąć ślub. Powiązania władców Anglii z Greenwich sięgały XI wieku, ale usytuowana nad Tamizą rezydencja, leżąca 5 mil (ok. 8 km) od Londynu, została wzniesiona w 1433 roku przez Humphreya, księcia Gloucester, brata Henryka V, który nazwał ją Bell Court. Kazał też wybudować wieżę w Greenwich Park, obok królewskiego obserwatorium. Pałac został przebudowany i luksusowo wyposażony po 1447 roku dla żony Henryka VI, Małgorzaty Andegaweńskiej, która zmieniła nazwę posiadłości na „Placentia” lub „Pleasaunce” i kazała wpuścić do parku jelenie.

W latach 1498–150416 Henryk VII, jak się wydaje zainspirowany opisami pałaców książąt burgundzkich w Prinsenhof iw Gandawie, niemal całkowicie przekształcił rezydencję, lokując zespół budynków wokół trzech rozległych podwórców17. Front założenia zwrócony był w stronę rzeki, a wykusze obramowano w stylu burgundzkim czerwoną cegłą18. Po raz kolejny zmieniono też nazwę siedziby – tym razem na Greenwich. Pałac stał się wówczas jedną z najważniejszych i najwspanialszych rezydencji władców z dynastii Tudorów oraz sceną dla wielu wydarzeń historycznych. Wykopaliska archeologiczne dowiodły, że założenie to znajdowało się w miejscu zajmowanym obecnie przez Royal Naval College i mieściło królewskie apartamenty z widokiem na rzekę. Wokół zaś rozciągały się piękne ogrody z fontannami, trawnikami, kwiatami i sadami19.

Projekt pałacu Greenwich był całkowicie nowatorski. Siedziba nie została otoczona fosą i chociaż apartamenty królewskie znajdowały się jeden nad drugim w pięciokondygnacyjnym donżonie – czyli stołpie – w sposób typowy dla zamków, założenie nie zostało otoczone murami obronnymi. Podobnie jak pałace burgundzkie, posiadłość miała przede wszystkim pełnić funkcje mieszkalno-rezydencjalne i posłużyła za wzór wielu siedzibom z epoki Tudorów20.

Donżon wzniesiono między kaplicą we wschodniej części a prywatnymi kuchniami w zachodniej. Mimo że powstało wiele wyobrażeń pałacu, między innymi autorstwa Anthona van den Wyngaerde z lat pięćdziesiątych XVI wieku, niewiele wiemy na temat jego ówczesnego kształtu. Założenie obejmowało aulę z belkowanym stropem, pomalowanym ochrą na żółto, wielką salę i szereg komnat prywatnych21. Okna gabinetu Henryka wychodziły na Tamizę, a jego ściany zdobiły malowidła ścienne, przedstawiające żywot świętego Jana22.

Henryk VIII przepadał za Greenwich, w którym się urodził, i w pierwszej połowie swych rządów spędzał tam więcej czasu niż w jakimkolwiek innym pałacu. Podczas pobytów w rezydencji mógł polować z sokołem w dwuakrowym (ok. 0,8 ha) parku albo przyglądać się budowie statków w stoczniach, założonych w 1513 roku w pobliżu Woolwich i Deptford. Z rezydencji do Londynu można było dotrzeć barką. Władca hojnie łożył na rozbudowę pałacu i w latach trzydziestych XVI wieku znawca starożytności, John Leland, napisał:

Ach! Jakże błyszczy to miejsce wymarzone

W blasku gwiazdy te niebiańskie włości zanurzone

Jakie dachy malowane, okna oczy czarujące

Jakie wieżyczki strzeliste gwiazd sięgające23.

W 1478 roku Edward IV powołał w Greenwich do życia zgromadzenie braci obserwantów, będących odłamem zakonu franciszkanów. A Henryk VII, obok swojego pałacu w Richmond, wybudował klasztor zakonu braci mniejszych. Henryk VIII, podobnie jak Katarzyna Aragońska, bardzo cenił obserwantów „za ścisłe przestrzeganie idei ubóstwa, szczerość, dobroczynność i pobożność”24. W pierwszym okresie jego rządów zakon korzystał z królewskiego mecenatu i z tego zgromadzenia wywodziło się wielu kapelanów dworskich, a należący do obserwantów kościół konwentualny, wzniesiony po 1482 roku i połączony galerią z królewskimi apartamentami25, był ulubionym miejscem modlitwy Katarzyny Aragońskiej, która chciała zostać w nim pochowana.

11 czerwca 1509 roku w Greenwich, w gabinecie królowej, Henryk i Katarzyna zawarli szybki ślub, którego udzielił im arcybiskup Canterbury, William Warham. Zawarciu małżeństwa nie towarzyszyło publiczne świętowanie, wydaje się też, że nie przeprowadzono tradycyjnej ceremonii pokładzin króla i królowej. Kiedy Katarzyna poślubiła księcia Artura w 1501 roku, uroczystość tę zapoczątkowała Małgorzata Beaufort. Przygotowano łoże, które zostało skropione wodą święconą przed wprowadzeniem do sypialni panny młodej. Księżną do sypialni przyprowadziły z uczty weselnej jej damy dworu, następnie ją rozebrały, okryły welonem i „z szacunkiem” położyły do łóżka. Pan młody, „w koszuli i szacie wierzchniej”26, nadszedł w asyście szlachetnie urodzonych i licznych rozradowanych dworzan, przy dźwiękach szałamaj, wiol i bębenków. Kiedy muzyka ucichła, biskup pobłogosławił łoże i zmówił modlitwę, prosząc Boga o płodność małżonków, po czym parę młodą pozostawiono samą, zaopatrzoną w wino i korzenie dla wzmocnienia27. Jest to jedyny znany przypadek ceremonii pokładzin pary królewskiej w szesnastowiecznej Anglii.

Do obowiązków królowej należało urodzenie następców tronu, działalność dobroczynna, wspieranie męża oraz szerzenie kultury i szlachetnych obyczajów na jego dworze. Dla monarchini nie przewidywano żadnej roli politycznej, choć większość żon Henryka VIII takową odgrywała, nawet jeśli ograniczała się ona tylko do wspierania członków własnego rodu i jego stronników.

Do 1514 roku Katarzyna pełniła funkcję nieoficjalnego ambasadora króla Ferdynanda, a Henryk liczył się z jej politycznym osądem, dopóki jakiś czas później nie został oszukany przez teścia. Największy wpływ miała zawsze w sferze domowej, doglądała organizacji dworu królewskiego, zarządzała swoimi dobrami, przewodniczyła radom zwoływanym przez jej najważniejszych doradców i zajmowała się działalnością dobroczynną, dzięki której zdobyła miłość Anglików. Cerowała też koszule męża, postępując zgodnie z powtarzanym przez siebie mottem: „pokora i lojalność”.

Herb Katarzyny, przedstawiający owoc granatu (godło Grenady) i pęk strzał (godło Aragonii), wkrótce stał się widoczny w całym pałacu królewskim, obok róży, korony i kraty Tudorów. Królowa musiała nosić odpowiednie stroje, i Katarzyna zawsze pokazywała się wspaniale przystrojona, często z długimi do ramion, rozpuszczonymi włosami – prawo do takiego uczesania miały tylko niezamężne dziewczęta i królowe – albo w weneckim czepku. To ona wprowadziła do Anglii modę na hiszpańskie krynoliny, składające się z lnianej lub płóciennej halki, usztywnionej powiększającymi się ku dołowi obręczami z trzciny, fiszbin wieloryba lub stali, dzięki czemu przybierała ona kształt dzwonu. Kobiety nosiły krynolinę pod suknią i pozostała ona w modzie przez cały XVI wiek.

Herb Katarzyny ozdabiało wiele klejnotów z jej bogatej kolekcji precjozów, w tym biżuteria oficjalnie przynależna angielskim monarchiniom, przekazywana z królowej na królową. A ponieważ wielu wierzyło w nadnaturalną moc niektórych kosztowności, o jednym z jej pierścieni mówiono, że łagodzi objawy padaczki. Miała też balsaminkę ze skalą tarczową (prawdopodobnie była to wczesna wersja zegarka), cenne sznury pereł z wysadzanymi drogimi kamieniami krzyżami i proporcami świętego Jerzego, a także kunsztowne wisiory z pereł u stanika sukni.

Katarzyna podzielała zamiłowanie Henryka do polowań i wyszukanych zabaw dworskich, a także jego zainteresowania intelektualne. Uwielbiała muzykę, taniec, inspirujące rozmowy i turnieje – król, biorący udział w potyczkach turniejowych, zawsze zyskiwał jej uznanie. Ponadto, zgodnie z dworską tradycją, pisał dla niej wiersze i pieśni:

Jako ostrokrzew zielony

Nie odmienię barwy swej,

Będę ja nieodmieniony

W wierności dla pani mojej28.

Henryk lubił powtarzać, że „pokochał prawdę, kiedy się ożenił”29. Do ojca Katarzyny napisał: „Gdybym nadal był wolny, wybrałbym ją przed innymi na moją żonę”30. Natomiast w mszale Elżbiety York, który podarował żonie, zamieścił następujące słowa: „Jestem na zawsze twój, Henryk R.”. Po południowym posiłku zwykle szedł do jej apartamentów, gdzie dyskutował z nią o polityce, teologii i książkach, przyjmował gości albo „po prostu zażywał przyjemności z królową”31. Często jadał w pokojach żony wieczerzę i zawsze dołączał do niej w czasie nieszporów. Chciał przede wszystkim sprawić jej przyjemność.

Katarzyna uwielbiała Henryka. Zwracała się do niego: „Jaśnie Oświecony”, „mój mężu”, a nawet „mój Henryku”. Tuż po ślubie spowiednik napisał, że była „weselsza i bardziej zadowolona niż kiedykolwiek wcześniej”32. Królewskiej parze do pełni szczęścia i do zabezpieczenia sukcesji tronu brakowało tylko narodzin syna.

Henryk VIII po swym oszczędnym ojcu odziedziczył ogromną fortunę, którą szacowano na 1 milion 250 000 funtów (375 000 000 funtów). „Owe żyzne i dochodowe ziemie Anglii obfitowały w tym czasie we wszelkiego rodzaju bogactwa i dostatki, a kraj cieszył się łaską i obfitością”33, pod panowaniem Tudora korzystając z pokoju po trzydziestu latach walk dynastycznych.

Wkrótce przygotowano plan królewskiej koronacji, która miała być pierwszym z wielu wspaniałych i pełnych przepychu pokazów, tak charakterystycznych dla panowania Henryka VIII. Zamówiono ogromne ilości szkarłatnych, białych i zielonych tkanin, żeby zaopatrzyć w nie cały dwór, a wielki garderobiany musiał posyłać do Flandrii po dostawy. Krawcy, hafciarki i złotnicy ledwie mogli nadążyć z realizacją zamówień34.

31 czerwca 1509 roku król wraz z dworem przeniósł się do londyńskiej Tower, gdzie według tradycji władca zatrzymywał się przed koronacją. Sama wieża, czyli centralny stołp – od 1234 roku, kiedy ją pobielono, zwana White Tower – została wzniesiona jako element obronny stolicy za Wilhelma Zdobywcy, około 1080 roku. Królewskie apartamenty zajmowały górne piętra donżonu. Z czasem władcy zaczęli wznosić kolejne wieże wraz z pierścieniem murów, a w XIII i XIV wieku każdy monarcha, od Henryka III do Ryszarda II, przyczynił się do powstania bogato wyposażonego pałacu.

Henryk III wybudował wielką salę i komnaty we wschodniej części kompleksu, między White Tower a wieżami Wakefield i Lanthorn. Wielką salę, wyposażoną w wysokie okna i kamienne filary, przykrywał stromy, smołowany dach z belek (budowla popadła w ruinę pod koniec XVI wieku). Edward I kazał z kolei przygotować oryginalne stawidło poniżej wieży św. Tomasza, którą od XVI wieku nazywano wieżą Zdrajców. Później dwór zaczął używać bramy wzniesionej przez Edwarda III w pobliżu Cradle Tower. Natomiast Wordrobe Tower od średniowiecza wykorzystywano do składowania królewskich szat i gobelinów.

Tower była ulubioną siedzibą Edwarda IV, który podzielił wielką salę wzniesioną przez Henryka III na wielką salę audiencyjną, komnatę prywatną i sypialnię. Henryk VII dobudował galerię do Cradle Tower, a Lanthorn Tower wyposażył w królewskie apartamenty z sypialnią i prywatnym gabinetem. Henryk VIII wstawił zaś do wieży renesansowy ołtarz „o krawędziach wykończonych antycznymi rzeźbami”35. W późniejszych latach w komnacie zawieszono gobeliny przedstawiające Antiocha, króla Syrii, które były ponoć dziełem Katarzyny Aragońskiej, Katarzyny Parr i Marii I. Henryk VII dobudował także wieżę do gmachu biblioteki w pobliżu King’s Tower, w której znajdowała się sypialnia używana przez jego następcę. Henryk VIII z kolei kazał zaprojektować galerię, przecinającą rozciągający się poniżej ogród36.

Przez wieki Tower mieściła królewską menażerię – w XVI stuleciu lwy trzymano w Lion Tower – królewską zbrojownię, mennicę i skarbiec. Do 1661 roku klejnoty koronne przechowywano w opactwie westminsterskim, a nie w Tower.

Choć budowla nie zyskała jeszcze ponurej sławy, Henrykowi źle się kojarzyła. Tam, kiedy był dzieckiem, zmarła jego matka, a wcześniej jej bracia, zamordowani – jak wówczas mawiano – przez Ryszarda III. Henryk rzadko odwiedzał Tower, choć kazał przeprowadzić tam prace remontowe, dodał dekoracyjne kapitele w White Tower i jako pierwszy ulokował działa wzdłuż nadbrzeża. Królewska rezydencja Tower była staromodna, zimna, wilgotna i cuchnąca, jako że do fosy wylewano nieczystości i wrzucano wszelkiego rodzaju odpadki. Niemniej Henryk miał tam królewskie apartamenty, umeblowane na nowo z okazji koronacji, ozdobione gobelinami w wesołych barwach oraz czerwonymi, zielonymi i białymi tkaninami – dwa ostatnie kolory były barwami Tudorów.

22 czerwca król, zgodnie z ceremoniałem ustanowionym przez Henryka IV w 1399 roku, pasował dwudziestu sześciu Rycerzy Łaźni37, wśród których znalazło się wielu jego najbliższych przyjaciół, po czym przyjął ich w swoich prywatnych komnatach. Wszyscy pasowani zostali oczyszczeni podczas rytualnej kąpieli, usługiwali królowi przy stole i przez całą noc czuwali w pamiętającej czasy normandzkie kaplicy św. Jana w White Tower, najstarszej z królewskich kaplic. Przed reformacją jej wnętrza ozdabiały wspaniałe malowidła ścienne, witraże i barwny łuk tęczowy, zniszczone w 1550 roku.

Następnego dnia, 23 czerwca, w Londynie zapanowała ogólna radość, a król i królowa przeszli w barwnej procesji przez Cheapside, Temple Bar i Strand do Pałacu Westminsterskiego. Angielska stolica była w owym czasie otoczona średniowiecznymi murami, choć jej przedmieścia wychodziły daleko poza fortyfikacje. Wzdłuż ulicy Strand wznosiły się szlacheckie siedziby, otoczone ogrodami opadającymi ku rzece. Natomiast w niebo wystrzeliwały wieże gotyckiej katedry św. Pawła i osiemdziesięciu innych kościołów. Londyn był bogatym, tętniącym życiem i bardzo zatłoczonym miastem. Na wąskich i zastawionych ulicach panował niemiłosierny ścisk, a ponieważ budynki wznoszono na sztucznych nasypach, Tamiza pełniła rolę najwygodniejszej arterii komunikacyjnej.

Z okazji koronacji budowle stojące wzdłuż trasy uroczystego pochodu zostały obwieszone draperiami, a z fontann popłynęło wino. Henryk jechał pod baldachimem trzymanym przez baronów Cinque Ports (Pięciu Portów), których poprzedzali heroldowie. Władca wyglądał olśniewająco w dopasowanym do sylwetki kubraku, wyszywanym złotem i zdobionym drogimi kamieniami, w aksamitnej szkarłatnej szacie podszytej gronostajami oraz z rubinową szarfą przewieszoną przez ramię. Katarzyna, w sukni z haftowanej złotem białej satyny i gronostajów, podążała za nim w lektyce wyściełanej białym jedwabiem i ozdobionej wstęgami ze złotogłowia. Towarzyszące jej damy dworu ubrane były w niebieskie atłasy i jechały na odpowiednio dobranych wierzchowcach38. Wzruszona i płacząca z radości babka Henryka, Małgorzata Beaufort, oglądała uroczystość z okna domu przy Cheapside.

Późnym popołudniem król i królowa przybyli do Pałacu Westminsterskiego, od XI wieku będącego siedzibą rządu i najważniejszą monarszą rezydencją w Londynie. Na całość rozległego kompleksu składały się kamienne i drewniane budowle, rozłożone na powierzchni sześciu akrów (ok. 2,40 ha). Większa część rezydencji powstała w XIII wieku z rozkazu Henryka III, choć wielka sala – Westminster Hall – została wzniesiona w latach 1097–1099 przez Wilhelma Rudego, a imponującym wspornikowym dachem przykryto ją za czasów Ryszarda II w 1394 roku. W wielkiej sali podczas sesji zasiadał Sąd Królewski i Kanclerski oraz przedstawiciele Izby Gmin (Common Pleas), Izba Lordów zbierała się natomiast w wielkiej sali pałacowej, nazywanej White Hall albo Chamber. Z tego powodu na okazałe ceremonie dworskie można było przeznaczyć tylko niewielką przestrzeń.

W apartamentach królewskich, na nowo urządzonych przez Edwarda IV i Henryka VII, nadal można było dostrzec ślady splendoru ubiegłych wieków. Henryk VIII, podobnie jak jego ojciec, sypiał w przestronnej Malowanej Komnacie Henryka III, o rozmiarach 26 na 8 metrów. Ponad królewskim łożem widniało trzynastowieczne malowidło ścienne, wykonane czerwoną, niebieską, srebrną i złotą farbą, ukazujące koronację świętego Edwarda Wyznawcy, a na przyległej ścianie zachowały się sugestywne przedstawienia starotestamentowych bitew. Ze względu na sąsiedztwo rzeki, pałac był wilgotny i trudny do ogrzania. Dlatego, aby uniknąć przeciągów, drzwi zasłaniano gobelinami. Pod wieżą zegarową, na pełnym śmieci dziedzińcu z fontanną, tłoczyło się wielu żebraków. Mimo wszystko, w pierwszych latach panowania, Henryk większość czasu spędzał właśnie w tej londyńskiej rezydencji.

W noc przed koronacją para królewska czuwała w kaplicy św. Stefana, ufundowanej przez króla Stefana w XII wieku. Edward III przebudował świątynię w XIV wieku, zamówił też malowidła ścienne, ukazujące jego portrety oraz wizerunki rodziny królewskiej.

W niedzielę 24 czerwca, który był dniem przesilenia letniego, Henryk i Katarzyna, odziani w purpurowe królewskie szaty i poprzedzeni korowodem szlachciców w szkarłatnych, podbitych futrem kaftanach, weszli do opactwa westminsterskiego, stąpając po dywanie z tkanin pociętych w paski i ułożonych w kształty herbów oraz kwiatów39. Gdy tylko król zniknął we wnętrzu opactwa, tłum rzucił się na kobierzec, by zdobyć jego strzęp na pamiątkę40.

„W tym dniu koronowano młodego mężczyznę, który stał się wieczną chwałą naszego wieku – radował się Tomasz More. – Ten dzień stanowi kres naszej niewoli, jest źródłem naszych swobód, początkiem radości. Teraz wyzwolony lud będzie biegł przed swoim królem, ze szczęściem malującym się na twarzach”41.

Parowie przywitali Henryka aplauzem, książę zaś złożył przysięgę koronacyjną i został namaszczony świętym olejem. Następnie arcybiskup Warham nałożył mu na skronie koronę świętego Edwarda Wyznawcy42. Chór zaintonował Te Deum Laudamus, a świeżo koronowanego władcę trzydziestu ośmiu biskupów podprowadziło do tronu, aby odebrał hołd od swych najpotężniejszych poddanych.

Najważniejszym członkiem chóru był tego dnia doktor Robert Fairfax, który w przyszłości miał zyskać sławę „pierwszego muzyka w państwie”43. Był on absolwentem Cambridge i pierwszym człowiekiem, który zdobył w Oksfordzie stopień naukowy w dziedzinie muzyki. Kiedy do Henryka doszły słuchy o sławie tego doskonałego organisty i dyrygenta chóru, jaką zdobył w opactwie św. Albana, zaoferował mu posadę w Kaplicy Królewskiej. Będąc w służbie władcy, Fairfax pisał wielkie polifoniczne msze i motety, a także piękne świeckie ballady dworskie. Król płacił muzykowi tylko 9 funtów 2 szylingi i 6 pensów (2737 funtów) rocznie, czyli mniej niż ogrodnikowi, jednak w Nowy Rok był on szczodrze nagradzany za skomponowane antyfony i kopiowanie nut.

W trakcie znacznie krótszej ceremonii Katarzynie włożono na skronie ciężki diadem wysadzany szafirami, rubinami i perłami44. Kiedy para królewska wyszła z opactwa, król miał na głowie lżejszą „cesarską” lub sklepioną koronę i ubrany był w obszytą gronostajami szatę z purpurowego aksamitu. Na znak, że Henryk VIII „został w chwale koronowany ku radości całego kraju”45, zabrzmiały organy, trąbki, bębny i dzwony, a radosny tłum wiwatował.

Po koronacji para królewska ruszyła na czele korowodu w drogę powrotną do Westminster Hall, gdzie odbyła się uczta „wspanialsza niż jakakolwiek wydana przez Cezara”46. Kiedy wszyscy usiedli, zabrzmiały fanfary, a książę Buckingham i hrabia Shrewsbury wjechali konno do wielkiej sali, aby ogłosić przybycie „wielkiej obfitości przygotowanych z przepychem, wyśmienitych i delikatnych mięsiw”47. Kiedy goście skończyli jeść drugie danie, królewski szermierz, sir Robert Dymmock, objechał aulę na wierzchowcu, rzucając zwyczajowe wyzwanie każdemu, kto ośmieliłby się zakwestionować prawo króla do tronu. Henryk wynagrodził go złotym kielichem. Po uczcie odbył się turniej, który zakończył się dopiero o północy48.

Uroczystości trwały jeszcze przez wiele dni.

Triumfalną koronację uświetniły też gonitwy rycerskie i turnieje, rozgrywane na terenie Pałacu Westminsterskiego. Dla wygody pary królewskiej wzniesiono pawilon, przykryty gobelinami i obwieszony wspaniałymi arrasami. W pobliżu zaś znajdowała się osobliwa fontanna, nad którą wybudowano rodzaj zamku, zwieńczonego koroną cesarską oraz krenelażami z róż i pozłacanych owoców granatu. Ściany warowni zostały pomalowane na biało i w zielone romby, z których każdy mieścił różę, owoc granatu, pęk strzał albo literę „H” lub „K” (każdy z tych elementów był pozłacany). Na ścianach pojawiały się również herby uczestników turnieju, a w wybrane dni z gargulców zamkowych lało się czerwone, białe lub bordoskie wino. Organizatorami gonitw byli hrabia Thomas Howard, spadkobierca hrabiego Surrey, admirał sir Edward Howard, jego brat hrabia Richard Grey, sir Edmund Howard, sir Thomas Knyvet i giermek Charles Brandon. Żwawi i młodzi śmiałkowie oraz szlachetnie urodzeni ruszali do boju przy dźwiękach trąbek. Wszyscy byli wspaniale wystrojeni49.

W szranki przeciwko „Rycerzom damy Pallas” stanęli przybrani w pióra i złote hełmy „Rycerze Diany”, wśród których znaleźli się Edward Neville, Edward Guildford i John Pechy. W walce z ogromnym przeciwnikiem z Niemiec wyróżnił się Charles Brandon. „Zadał Niemcowi tak silny cios w głowę, że ów zaczął krwawić z nosa i pokonany ustąpił z pola”50. Następnego ranka, by oddać cześć Dianie, bogini łowów, zorganizowano polowanie na jelenie. Odbyło się ono w parku, rozciągającym się wokół miniaturowego zamku wzniesionego na polu turniejowym, po czym pokryte krwią tusze zwierząt, zawieszone na drągach, podarowano królowej i damom51.

Zabawy zakończono 29 czerwca z powodu śmierci Małgorzaty Beaufort, która zmarła w przeddzień osiągnięcia dojrzałości przez króla. W ostatniej woli poprosiła wnuka, żeby wybrał na mentora pobożnego Johna Fishera, biskupa Rochesteru, jej spowiednika i humanistę, zaangażowanego w realizację zainicjowanych przez nią przedsięwzięć edukacyjnych. Fisher, który zrobił wspaniałą karierę akademicką, cieszył się opinią „najbardziej świątobliwego i uczonego dostojnika Kościoła w świecie chrześcijańskim”52. Był to człowiek surowych zasad i wielkiej szczerości, który pod biskupimi szatami nosił włosienicę, sypiał na sienniku, regularnie się biczował i zwykle jadał chleb i zupę. Jego mecenaska sądziła, że będzie właściwym przewodnikiem dla młodego i niedoświadczonego władcy, gdyż – w przeciwieństwie do wielu biskupów – nie był pochlebcą. Nie ma jednak dowodów na to, by Henryk specjalnie liczył się z jego zdaniem.

Król rozkazał, aby na znak żałoby po Małgorzacie dzwony biły przez sześć dni. Biskup zaś wyraził uznanie dla jej cnót w kazaniu, wygłoszonym podczas pogrzebu w opactwie westminsterskim, a Erazm, przyjaciel Fishera, napisał dla niej epitafium.

Osiągnąwszy dojrzałość, Henryk VIII rozpoczął swoje panowanie.

3

Wspaniały i szczodry władca

W1509 roku pewien Wenecjanin napisał o Henryku VIII z godną uwagi przenikliwością: „W przyszłości cały świat będzie o nim mówił”1. W epoce, kiedy monarchowie dzierżyli rzeczywistą władzę, król z wielką mocą oddziaływał na cały kraj, lecz niewielu miało tak trwały wpływ na instytucje państwowe i mentalność swojego narodu jak Henryk. Władca ten wzbudzał wśród sobie współczesnych „jednocześnie miły i budzący grozę szacunek”2.

W XVI wieku panujących uważano za istoty półboskie, bowiem monarcha był nie tylko człowiekiem, lecz także „pomazańcem Bożym” i zastępcą Boga na ziemi, który powołując się na „prawo Boże”, sprawował władzę nad poddanymi. Od średniowiecza widziano w królu istotę o „dwoistej naturze”, która jest zarazem człowiekiem śmiertelnym i wcieleniem odwiecznej władzy królewskiej. Dlatego właśnie monarchowie mawiali o sobie w liczbie mnogiej, używając formy „my”. Król był więc ponad swoim narodem3 i obejmował umysłem niuanse polityki, niedostępne dla zwykłych śmiertelników. Jak zauważył Henryk, „królowie Anglii nigdy nie mieli ponad sobą nikogo poza Bogiem”4.

Instytucja monarchii cieszyła się taką czcią, że kwestionowanie lub krytykowanie królewskich rządów było równoznaczne ze świętokradztwem. „Władcom należy się posłuszeństwo z nakazu Boga, zaprawdę niekwestionowane posłuszeństwo” – napisał Stephen Gardiner, biskup Winchesteru5. A ponieważ istniało przekonanie, że prawo królewskie jest tożsame z prawem boskim, monarsze przysługiwała taka sama cześć, jaką lud oddawał Bogu6. Uprawnienia władcy wynikały z woli Stwórcy, który działał za jego pośrednictwem, i dlatego mógł być uważany za nieomylnego. To także wyjaśnia, dlaczego zdradę zaliczano do najpoważniejszych zbrodni, karanych z wielką surowością.

Winnego zwykle skazywano na powieszenie, wypatroszenie i poćwiartowanie, choć w wypadku parów król łagodził wyrok, zmieniając go na karę ścięcia głowy. Zdrajcy, jak stwierdził Henryk, musieli być surowo traktowani, „aby kara stała się przykładem i przestrogą dla innych”7. W 1541 roku król gniewnie zganił radnych za zbyt łagodne potraktowanie kilku przestępców, którzy za obrabowanie zamku Windsor nie zostali skazani na uwięzienie w Tower: „Jakbyście nie widzieli różnicy między czynem okradzenia Jego Królewskiej Mości a próbą uczynienia tego samego każdemu innemu, nędznemu poddanemu”8. Złodzieje zostali bezzwłocznie wysłani do Tower.

Panujący „z łaski Bożej” władca brał na siebie ogromną odpowiedzialność moralną za swoich poddanych, co Henryk VIII „dzielący komnatę z Bogiem”9 doskonale rozumiał. Król Anglii, który widział w Stwórcy swego sojusznika, już na początku panowania powiedział ambasadorowi weneckiemu, że nie uchroni go wierność żadnego człowieka na świecie i „dlatego Wszechmogący Bóg, który o tym wie, sprzyja jego sprawom”10. Wierzono, że panujący mają zapewnione specjalne miejsce w raju, i dlatego oczekiwano, że będą dawali dobry przykład pozostałym śmiertelnikom. Do najważniejszych obowiązków króla, których dopełnienia obiecywał w przysiędze koronacyjnej, należały: obrona królestwa, wspieranie Kościoła i wydawanie sprawiedliwych wyroków. Był też dyspozytorem zaszczytów, a w czasach wojny dowódcą armii.

Choć Tudorowie nie byli w ścisłym znaczeniu władcami absolutnymi, to na nich spoczywała pełna odpowiedzialność za rządy w kraju, sprawowane za pośrednictwem Parlamentu, Tajnej Rady Królewskiej, urzędników państwowych, sędziów, szeryfów i burmistrzów. Tym samym władza królewska stanowiła siłę jednoczącą w państwie.

Dynastia Tudorów wyniosła monarchię angielską na nigdy wcześniej nieosiągnięte wyżyny, wzmacniając jednocześnie kompetencje króla. Prestiż dynastii podkreślał złożony ceremoniał dworski, obejmujący każdy aspekt życia w państwie, a także wystawne uroczystości i złożona symbolika, których celem było ukazanie wspaniałego wizerunku władcy. Dwoma aspektami tej polityki były rozbudowa królewskich pałaców i objazdy królestwa, monarcha bowiem musiał być widoczny i pozostawać w kontakcie z poddanymi, a równocześnie robić wrażenie swoim majestatem na własnym ludzie i na obcokrajowcach. Henryk VIII jako pierwszy angielski władca chętniej posługiwał się tytułem „Jego Królewskiej Mości” niż tradycyjnymi tytułami „Jaśnie Oświeconego” i „Jego Wysokości” – zagraniczni ambasadorowie zwracali się do niego w ten sposób przed 1520 rokiem. Podobnie jak inni panujący w Europie, Henryk pozostawał pod wpływem humanistycznego ideału władzy, który kładł nacisk na silne, scentralizowane rządy, ciągłość dynastyczną i wzmocnienie królewskich przywilejów. „Książę jest życiem, głową i ma władzę nad wszystkim, co czyni się w Anglii” – napisał sir Thomas Smith11. Ponad sto lat przed epoką Ludwika XIV króla postrzegano jako ucieleśnienie państwa12.

U podstaw monarchii Tudorów leżała idea majestatu królewskiego. Zewnętrzna manifestacja władzy i statusu, okazywana zarówno przez władcę, jak i przez jego dwór miała ogromne znaczenie w epoce powszechnego analfabetyzmu i w kulturze, która wysoko ceniła zewnętrzne symbole hierarchii. Dodatkową korzyścią tego zabiegu było imponowanie przepychem obcokrajowcom i przyciąganie do służby królewskiej utalentowanych i zdolnych ludzi. Dostojeństwo i majestat miały na celu olśnić obserwatorów, niekiedy tworząc sprzeczną z realiami iluzję bogactwa i potęgi, dzięki czemu stawały się użytecznymi narzędziami propagandy.

Średniowieczni monarchowie bez wątpienia rozumieli wartość zewnętrznych przejawów władzy, jednak dopiero w czasach Edwarda IV (1461–1483) podkreślanie potęgi królewskiego majestatu stało się świadomym celem. A król ten miał „najwspanialszy dwór w całym świecie chrześcijańskim”13.

Edward i jego następcy naśladowali w tym względzie piętnastowiecznych Walezjuszów rządzących w Burgundii, którzy stworzyli kult majestatu władcy i narzucili całej Europie wzory piękna, ceremoniału i kultury. Książęta burgundzcy najmowali do służby architektów, artystów, muzyków i uczonych, przyczyniając się w ten sposób do wzmocnienia własnego prestiżu. Chociaż w czasach Henryka VIII dwór burgundzki nie istniał14, jego wpływy nadal były widoczne. Włoski pisarz Baldassare Castiglione w książce Dworzanin stwierdził, że idealny pan „powinien być władcą wspaniałym i szczodrym dla każdego. Powinien organizować wystawne uczty, święta, zabawy i pokazy publiczne”.

Henryk VIII zdawał się uosobieniem tego ideału, a jego dwór był najwspanialszy w historii Anglii. Dzięki temu, że posiadał wystarczająco zasobny skarbiec, mógł prowadzić życie w stylu godnym wielkiego władcy, wydając ogromne sumy na pałace, stroje, rozrywki i szczodrą gościnność. Od początku przyćmiewał on swoich rywali w Europie: króla Francji i cesarza. Choć byli oni przynajmniej czterokrotnie bogatsi od niego, potrafił świetnie blefować. Zresztą sam w sobie zdawał się wcieleniem majestatu. Nie tylko był rosłym i robiącym wrażenie mężczyzną, ale i wyróżniał się naturalną władczością i pewnością siebie. Wyglądał i zachowywał się jak król.

Henryk w pełni potrafił wykorzystać swoje zalety. Miał wrodzony talent do obsadzania stanowisk właściwymi ludźmi, takimi jak kardynał Wolsey i Tomasz Cromwell. Przekazawszy władzę ministrom, którzy mieli wyznaczony zakres kompetencji, kontrolował jednak ich działania i zachował dla siebie prawo do ostatniego zdania. „Gdyby mój puchar wiedział, co myślę, rzuciłbym go w ogień” – powiedział kiedyś15. Bez wątpienia sam decydował o kierunku prowadzonej polityki. Gdyby ktokolwiek ośmielił się stanąć mu na drodze, „nie było w królestwie głowy na tyle szlachetnej, by nie mógł kazać jej ściąć”16. Chociaż król nie stronił od intryg, a frakcje dworskie próbowały wywierać nań wpływ, nie był na tyle uległy, aby całkowicie mogły przywłaszczyć sobie jego prerogatywy. Nigdy bowiem nie zapominał, że to on dysponuje najwyższą władzą w państwie.

Wielu historyków twierdzi, że Henryk stał się z wiekiem bardziej bezwzględny i okrutny, a przecież już w 1510 roku rozkazał w imię słusznej sprawy stracić znienawidzonych przez swego ojca ministrów – Richarda Empsona i Edmunda Dudleya, a w 1513 roku w podobny sposób pozbył się hrabiego Suffolk. Elżbietański historiograf, John Stow, twierdził, że za rządów Henryka stracono siedemdziesiąt tysięcy osób, i choć liczba ta została zawyżona, dowodzi to faktu, że pod koniec życia król zyskał sławę okrutnika i bez skrupułów – często w bezwzględny sposób – eliminował opozycję.

Henryk był wyczulony na drobiazgi. „Chciał wkładać stopy w tysiące par butów” – komentował poseł z Mediolanu17. Niewiele mogło umknąć jego bacznemu spojrzeniu. Jego encyklopedyczna pamięć stanowiła zaletę, kiedy należało poinformować o czymś ambasadorów lub wziąć udział w dysputach, a ponieważ wiedza dawała mu przewagę nad rozmówcą, zawsze potrafił orzec, czy otrzymuje najświeższe informacje. Na stwierdzenie francuskich posłów, jakoby pod Marignano (1515) poległo dziesięć tysięcy Szwajcarów, odparł, że to bardzo ciekawe, skoro w całej bitwie wzięło udział tylko dziesięć tysięcy żołnierzy18.

Król Anglii miał ogromne ambicje i chciał odgrywać ważną rolę na europejskiej scenie politycznej. Był „bogaty, okrutny i żądnych chwały”19. Niczego bardziej nie pragnął, niż dać dowód rycerskich umiejętności na czele armii i zdobyć zaszczyty oraz sławę, a na nowo rozpoczynając wojnę stuletnią, chciał odebrać francuskie ziemie należące do jego poprzedników, do których – jak sądził – miał prawo. „Nowy król jest pełen majestatu, pobłażliwy i bardzo wrogo nastawiony do Francuzów” komentował wenecki ambasador w 1509 roku20. W owym czasie Ferdynand Aragoński był sprzymierzeńcem Anglii, ale z czasem okaże się niegodny zaufania.

Nienawiść Henryka do Francuzów stawała się coraz silniejsza. W 1510 roku na wieść o tym, że doradcy zwrócili się w jego imieniu do Ludwika XII z propozycją przyjaźni i pokoju, zakrzyknął: „Kto napisał ten list? Ja mam prosić króla Francji o pokój, choć nie śmie mi on nawet spojrzeć w twarz, a tym bardziej toczyć ze mną wojny?”. Następnie wypadł z sali i znieważył francuskiego ambasadora – zaprosił go na turniej, ale zadbał o to, żeby ów nie miał gdzie usiąść. W końcu dyplomacie przyniesiono poduszkę i z poziomu podłogi musiał oglądać króla, dającego pokaz rycerskich talentów21.

Wśród poddanych Henryka zaczęło rodzić się poczucie jedności narodowej, a on znalazł się w centrum ich zainteresowania, instynktownie wyczuwając łączącą go z nimi więź. „Miłość do króla czują wszyscy, którzy go ujrzą, bo Jego Wysokość wydaje się być postacią nie z tego świata, ale przychodzącą z Niebios” – zauważył Wenecjanin22. W 1513 roku inny Włoch napisał: „Z powodu swych zalet cieszy się ogromną popularnością zaprawdę wśród całego ludu”23. Dzięki wrodzonemu urokowi i życzliwości Henryk zaskarbił sobie najwyższe uznanie, choć za życia nigdy nie nazywano go „Rubasznym Królem Halem”. Erazm uznał go „bardziej za kompana niż króla”.

Henryk upajał się swoją popularnością, był spełnionym showmanem, który rozumiał, jak ważne jest, aby być dostępnym dla poddanych, a w młodości dbał o to, aby jego twarz była rozpoznawalna. Publiczność miała wstęp do królewskich pałaców na turnieje, procesje i wielkie ceremonie dworskie. Powiadano też, że Henryk w przebraniu wychodził na ulice miasta, gdzie mieszał się z tłumem. I oczywiście wielu twierdziło, że widywało go w trakcie takich wypraw.

Wielu poddanych przynosiło królowi dary, licząc na nagrodę. Szczodrość monarchy w takiej sytuacji była obyczajem. Henryk otrzymywał mnóstwo skromnych podarków, takich jak zioła, zielony groszek czy żywe lisy. Często dostawał produkty spożywcze: ciasto pomarańczowe, owoce, bażanty, łososie lub pieczone minogi, zaliczane wówczas do najprzedniejszych ryb. Ogrodnikowi, który dał mu się napić wody, zapłacił 6 szylingów, funta (300 funtów) ofiarował księdzu, który wygłosił dla niego kazanie, w sumie 4 funty 17 szylingów (123 funty) ubogim, którzy przynieśli mu „kapłony, kury, tabliczki woskowe i inne drobiazgi”, a 2 funty (600 funtów) człowiekowi, który wygrał zakład, zjadłszy za jednym posiedzeniem całego kozła24