Chłopki. Opowieść o naszych babkach ebook i audiobook

Dźwiga na ple­cach

dom, ogród, pole,

krowy, świ­nie, cie­lęta, dzieci.

Jej grzbiet dziwi się,

że nie pęk­nie.

Jej ręce dzi­wią się,

że nie od­padną.

Ona się nie dziwi.

Pod­piera ją jak krwawy kij

umarła ha­ro­waczka

jej umar­łej matki.

Pra­babkę

bili ba­tem.

Ten bat

błysz­czy nad nią w chmu­rze

za­miast słońca.

Anna Świrsz­czyń­ska, Chłopka

Ja An­to­nina Ja­sczak pi­sze pare słów do Wiel­mo­zny Pani.

Prze­pra­szam Wiel­mo­znom Pa­niom chcia­ła­bem sie za­py­tać i po­ra­dzić Wiel­mo­zny Pani. Mam Myza w Pol­scze i jedno dzieczko, chło­piec ma 8 lat i to bem chciała ik scion­gnoć do sie­bie, bo w Pol­scze tam mąż ni ma pracy, bieda, tylko na ko­mor­nem mieszka, ta ja pro­szę bar­dzo ser­decz­nie Wiel­mo­znom Pa­niom, zeby Wiel­mo­zna Pani była tak ła­skawa mi jako do­ra­dzić i do­po­móc, je­żeli by nie szło dzieczku scio­gnoć, to cho­cias sa­mygo myza, a je­żeli by można dzieczko tes, to chęt­nie bem chciała, bo jo bem chciała za­po­cze­bo­wa­nie po­słać, ale nie wiem jak sie na­zywa za­po­cze­bo­wa­nie po fran­cu­sku, to sie ni moge zmó­wić na to. [...] Ja jus Pani za­płace co pani by­dze rzą­dać, azeby Pani Wiel­mo­zna mo­gła sie wy­sta­rać o miej­sce mego myza i dzieczko, azeli by było trudno o dziecko, to myza i pro­szę, zeby Pani Wiel­mo­zna była ła­skawa mi na­pi­sać jak się na­zywa za­po­cze­bo­wa­nie i ser­decz­nie pro­szę od­pis i za­se­łam ni­skie ukłony dla Wiel­mo­zny Pani. Także Julja Czu­bata za­seła ni­skie ukłony dla Wiel­mo­zny Pani[1].

An­to­nina Ja­sczak

ROZ­DZIAŁ 1

ZBĘDNE

Kiedy wiej­ska dziew­czyna się przed­sta­wia, po­daje imię, na­zwi­sko, na­zwę wsi, z któ­rej po­cho­dzi, oraz mówi, jak duże są jej ro­dzina i go­spo­dar­stwo jej ojca. Te dwie ostat­nie in­for­ma­cje po­wie­dzą nam o jej sy­tu­acji naj­wię­cej. Gdy po­zna­jemy córkę go­spo­da­rza z sze­ścior­giem dzieci i trzema mor­gami[2], to już wiemy: cier­pią głód. Ich go­spo­dar­stwo na­zy­wane jest przez spe­cja­li­stów od eko­no­mii kar­ło­wa­tym, co ozna­cza: nie­wy­dajne, nie­wy­star­cza­jące, by wy­ży­wić ro­dzinę.

Co mia­łaby tu­taj ro­bić do­ra­sta­jąca dziew­czyna? Jako dziecko pa­sie gęsi lub krowę. Gdy do­ro­śnie, nie jest do ni­czego po­trzebna. Prze­ciw­nie: ob­ciąża go­spo­darkę, bo trzeba ją wy­kar­mić, a nie ma czym.

Czy tak się na­ro­dziło słowo dar­mo­zjad? Nie. Dla ta­kich jak ona eko­no­mi­ści za­re­zer­wo­wali bar­dziej ele­gancki ter­min, ale wciąż bru­talny: zbędna. Nie ma dla niej pracy, więc nie ma dla niej je­dze­nia. Jest zbędna. Trzeba ją jak naj­szyb­ciej wy­dać za mąż. Chyba że uciek­nie do mia­sta, naj­czę­ściej na słu­żącą. Albo na saksy do Fran­cji, Bel­gii, Nie­miec.

W Pol­sce mię­dzy­wo­jen­nej 64 pro­cent go­spo­darstw na wsi uzna­wano za nie­wy­star­cza­jące[3], a 40 pro­cent wiej­skich ko­biet za zbędne.

W 1936 roku w Dzi­kowcu po­ja­wia się an­kie­ter. In­te­re­sują go małe go­spo­dar­stwa, wła­śnie te na­zy­wane kar­ło­wa­tymi. Go­spo­da­rzom, któ­rzy przyj­mują go pod swój dach, za­daje te same, dro­bia­zgowe py­ta­nia: Co je­dzą? Co sieją? Jak miesz­kają? Ja­kie sprzęty po­sia­dają? Ja­kie zwie­rzęta ho­dują? W co się ubie­rają?

Czyli po pro­stu: jak so­bie ra­dzą z ży­ciem.

Dzięki temu zaj­rzymy do chłop­skich cha­łup na po­łu­dniu Pol­ski sprzed nie­mal stu laty. Bę­dzie to przy­kra wi­zyta.

Dzi­ko­wiec to spora wieś na Pod­kar­pa­ciu: około dwu­stu chłop­skich go­spo­darstw, z któ­rych po­nad po­łowa to go­spo­dar­stwa małe i bar­dzo małe. Naj­bliż­sze mia­sto – Kol­bu­szowa – od­da­lone jest o sześć ki­lo­me­trów, w po­bliżu nie ma żad­nych fa­bryk, a więc moż­li­wo­ści za­rob­ko­wa­nia. Do­ro­bić można, idąc „na pań­skie” do po­bli­skiego dworu lub po­wo­żąc fur­manką. Ko­biety wy­pla­tają ko­sze.

An­kie­tera przyj­muje ro­dzina go­spo­da­rza T.W. On ma trzy­dzie­ści cztery lata, ona trzy­dzie­ści je­den. Oboje skoń­czyli cztery klasy szkoły po­wszech­nej, wy­cho­wują dwójkę dzieci: sied­mio­let­nie i pię­cio­let­nie. Na swo­ich trzech mor­gach upra­wiają żyto i ziem­niaki, ho­dują krowę, cielę i sześć kur. Miesz­kają w drew­nia­nym domu kry­tym słomą, ale to wła­ści­wie je­den dwu­dzie­sto­pię­cio­me­trowy po­kój. Dru­gie po­miesz­cze­nie to obora.

Na jedną osobę – no­tuje an­kie­ter – wy­pada 5,1 me­tra kwa­dra­to­wego, izba nie ma pod­łogi (glina), dwa okna o wy­mia­rach 102 na 80 cen­ty­me­trów ni­gdy nie są otwie­rane.

Sie­dząc na jed­nym z dwóch krze­seł, które na­leżą do ro­dziny, an­kie­ter spi­suje po­zo­stałe sprzęty w tym domu:

dwa łóżka

je­den stół

cztery ławy

je­den sto­łek

półka

ze­ga­rek

osiem ob­ra­zów re­li­gij­nych w mar­nym sta­nie

To wszystko.

Na­stęp­nie pyta ro­dzinę o hi­gienę:

– Czy w miesz­ka­niu znaj­dują się pa­so­żyty (plu­skwy, ka­ra­lu­chy itp.)?

– Czy prak­ty­kuje się spa­nie gru­powe, np. dzieci?

– Ile osób sy­pia ra­zem?

– Czy prak­ty­kuje się spa­nie na ziemi itp.?

– Czy prak­ty­kuje się spa­nie w bu­dyn­kach go­spo­dar­skich la­tem, zimą?

– Ile razy każdy z człon­ków bie­rze ką­piel w po­rze let­niej? A w po­rze zi­mo­wej?

W domu ro­dziny W. nikt na ziemi nie sy­pia. Za to na piecu śpi tak zwana ko­mor­nica. Tak na­zywa się te, które nie mają swo­jego domu. Dzie­więć­dzie­się­cio­let­nia ko­bieta jako zbędna tuła się po ob­cych. Po­maga przy dzie­ciach w za­mian za kąt do spa­nia. W Dzi­kowcu rze­czy­wi­ście do­stała kąt, na piecu.

Ale dom ro­dziny W. to nie tylko sy­pial­nia i kuch­nia, to też za­kład szew­ski, bo męż­czy­zna do­ra­bia, ro­biąc buty. Tu­taj rów­nież trzy­mane są kury. Nie po­winni jed­nak na­rze­kać: dwa łóżka na czte­ro­oso­bową ro­dzinę to jest coś.

Córka wdowca spod Kra­kowa, uro­dzona w 1917 roku, jako na­sto­latka śpi w jed­nym łóżku z dwoma braćmi. „Ja w gło­wach, a bra­cia w no­gach – wspo­mina. – Ale po czym wie­dzieli, gdzie głowy, gdzie nogi, to nie wiem, bo na żad­nym końcu po­duszki nie było, tylko stare szmaty”. Ko­lejny jej brat śpi w łóżku z oj­cem, a po­zo­stali dwaj na pry­czach w stajni.

Ja­dwiga Szkraba, uro­dzona w kur­nej cha­cie w be­skidz­kim Ode­rnem, jesz­cze w 1923 roku jako dziecko ucieka nocą z domu przed gry­zą­cym dy­mem. „Nie mie­li­śmy ko­mina, a tylko z pła­skich ka­mieni uło­żone pa­le­ni­sko. Tak nam ten dym do­ku­czał, że spać cho­dzi­łam z sio­strą do stajni, gdzie pod po­wałą były zro­bione pry­cze z de­sek, no i mama mó­wiła, że tam cie­plej jak w izbie, bo się skła­dało na­wóz od jed­nej krowy któ­rą­śmy mieli”.

Spo­łecz­nicy ła­pią się za głowy.

„Ro­dzina mieszka na wsi prze­waż­nie w jed­nej izbie, w któ­rej prze­bywa od 6 do 12 osób – w czym znaj­dują się i cho­rzy i dziad­ko­wie, któ­rzy za­ła­twiają swoje po­trzeby w wia­derko i na sien­nik. Łó­żek – 2–3, ko­ły­ska, ławy koło pieca, ku­ferki – to za­stę­puje łóżka. Dziad­ko­wie śpią na jed­nym z łó­żek bio­rąc które z wnu­cząt do sie­bie w nogi, w po­przek łóżka, a więc trzy osoby na jed­nym łóżku – i, dziecko ma przez całą noc tuż przy twa­rzy nogi lu­dzi star­szych, czę­sto nie bar­dzo czy­ste! Dru­gie łóżko zaj­mują ro­dzice; też nie­rzadko z jed­nym dziec­kiem. Ja­każ wy­goda? Gdy na to zwra­cam uwagę, sły­szę za­wsze jedną od­po­wiedź: «my już tak na­wy­kli». Trze­cie łóżko zaj­mują dzieci róż­nego wieku i czę­sto róż­nej płci. Śpią sio­stry z braćmi w róż­nych la­tach – tu­taj już nie o wy­godę cho­dzi, ale o coś da­leko waż­niej­szego!” – pi­sze Zo­fia Ka­czyń­ska w 1929 roku w cza­so­pi­śmie „Przo­dow­nica”.

A dok­tor Wła­dy­sław Cho­decki za­leca: „Lud­ność wiej­ska po­winna się od­uczyć sy­pia­nia po kil­koro w jed­nym łóżku, sy­pia­nia w ubra­niu, rzad­kiego zmie­nia­nia bie­li­zny na so­bie i w łóżku, i my­cia się wodą pusz­czaną z ust na ręce”.

Tym­cza­sem an­kie­ter w Dzi­kowcu przy­gląda się gar­de­ro­bie ba­da­nej ro­dziny. Ko­bieta wy­mie­nia wszystko, co po­siada:

trzy ko­szule

jedną parę maj­tek

jedną parę poń­czoch

dwie bluzki (od święta)

jedną spód­nicę (na co dzień i od święta)

je­den płaszcz (od święta)

jedną parę trze­wi­ków

chu­stę do okry­cia w sta­nie zno­szo­nym

trzy chustki na głowę

Odzież ko­biety jest warta 21,30 zło­tych.

Średni za­ro­bek mie­sięczny w Pol­sce w 1936 roku to 250 zło­tych. Wy­rob­nica w fol­warku pra­cuje za nie­całą zło­tówkę dzien­nie.

Je­śli cho­dzi o męża, to an­kie­ter ustala, że po­siada on:

ko­szulę i parę ka­le­so­nów wła­snego wy­robu

je­den „gar­ni­tur” wła­snej ro­boty na co dzień oraz je­den od święta (an­kie­ter nie zdra­dza, co ozna­cza cu­dzy­słów, ale do­my­ślić się można, że szyty na wzór pań­skiego, wciąż jed­nak po­zo­sta­jący chłop­skim)

ko­żuch zno­szony

dwie pary trze­wi­ków (na co dzień i od święta)

czapkę na co dzień

ka­pe­lusz od święta

Ubra­nia męż­czy­zny są warte 25,50 zło­tych, czyli o po­nad 4 złote wię­cej niż ko­biety. Męż­czy­zna ma dwie pary bu­tów. Po­nie­waż za­ła­twia sprawy, re­pre­zen­tuje, po­li­ty­kuje, jego wyj­ścia są istot­niej­sze. Ko­bie­cie wy­star­czy jedna para. Ona po­trze­buje bu­tów przede wszyst­kim po to, by pójść do ko­ścioła i na targ.

Do­brze by­łoby wie­dzieć, jak dzi­siaj, po po­nad osiem­dzie­się­ciu la­tach, żyje się po­tom­kom ro­dziny W. Bar­dzo praw­do­po­dobne, że ich wnuki wciąż miesz­kają w Dzi­kowcu, a może na­wet dzieci? Kim są? Czym się trud­nią? Czy i w jaki spo­sób bieda ich dziad­ków od­ci­snęła piętno na dal­szych lo­sach ro­dziny? Ko­rzy­sta­jąc z pod­po­wie­dzi, że T.W. był szew­cem, pró­buję ich od­szu­kać. Być może lu­dzie sko­ja­rzą, w pod­kar­pac­kich wsiach miesz­kają prze­cież z dziada pra­dziada. Ma­rian Pió­rek, hi­sto­ryk i były dy­rek­tor tam­tej­szej szkoły, prze­gląda dla mnie księgi chrztu i akta ślubu, jed­nak T.W. nie znaj­duje. A czy nie da się usta­lić, kto w Dzi­kowcu był szew­cem? „W Dzi­kowcu przed drugą wojną świa­tową tj. przed 1939 we wsi dzieci cho­dziły boso długi czas roku, mimo że szew­ców było ok. 20 do­ra­bia­ją­cych rol­ni­ków” – od­pi­suje Ma­rian Pió­rek.

Dwu­dzie­stu? Trzy pary bu­tów w ro­dzi­nie, a szew­ców w jed­nej wsi dwu­dzie­stu? Po co?

Ku­stoszka Agnieszka Gra­bow­ska w po­tęż­nych, dusz­nych ma­ga­zy­nach war­szaw­skiego Mu­zeum Et­no­gra­ficz­nego otwiera ogromną szu­fladę. Sta­jemy na dra­bin­kach, bo szu­flada z na­pi­sem „Buty” znaj­duje się na gó­rze, i szpe­ramy.

Wy­cią­gam na chy­bił tra­fił, li­cząc, że znajdę dam­skie, i fak­tycz­nie: trze­wiczki, czó­łenka, pra­wie same czarne. Ni­gdy nie wi­dzia­łam tak mocno po­ła­ta­nych bu­tów, nie spo­dzie­wa­łam się, że w ogóle moż­liwa jest tak za­wzięta walka o prze­dłu­że­nie ży­cia obu­wiu. A jed­nak sta­rych, znisz­czo­nych bu­tów było tak dużo, że miały swoją na­zwę: char­boły. Praw­do­po­dob­nie wszy­scy szewcy w Dzi­kowcu przy­naj­mniej raz na­pra­wiali ten sam but. Tym­cza­sem we wspo­mnie­niu Grze­go­rza Ze­lka o ro­dzin­nym go­spo­dar­stwie w oko­li­cach No­wego Są­cza można zna­leźć taką in­for­ma­cję: „Dzia­dek wspo­mi­nał, że wraz z braćmi mieli tylko je­den kom­plet ład­nego ubioru i jedną parę bu­tów, w któ­rych cho­dzili na zmianę. Ksiądz Wła­dy­sław Pią­tek po­daje na pod­sta­wie ksiąg pa­ra­fial­nych, że jedna para bu­tów słu­żyła miesz­kań­com domu prze­cięt­nie przez 10 lat”. Dla chło­pów buty to sym­bol god­no­ści. Ale dla wielu na­szych bo­ha­te­rek to jesz­cze inna sprawa. Dla nich buty ozna­czają wol­ność.

ROZ­DZIAŁ 2

PA­SIONKA

Dziecko wiej­skie krótko jest dar­mo­zja­dem. Pa­sa­nie by­dła jest wszę­dzie za­wo­dową pracą dziecka. Pa­sają zresztą wszystko, co się daje pa­sać: ko­nie, krowy, kozy, trzodę, gęsi, pil­nują ka­czek nad wodą i spę­dzają je z wody nad wie­czo­rem. Tak czy ina­czej, dziecko od szó­stego roku ży­cia jest pra­cow­ni­kiem do­mo­wym.

Ma­ria Li­bra­chowa, Dziecko wsi pol­skiej, 1934 rok

W 1929 roku cza­so­pi­smo „Głos do Ko­biet Wiej­skich” na pierw­szej stro­nie pu­bli­kuje re­la­cję in­struk­torki, która pro­wa­dzi na wsi kurs go­spo­dar­stwa do­mo­wego: „Któ­re­goś dnia je­sien­nego có­reczka sied­mio­let­nia go­spo­dyni, u któ­rej miesz­ka­łam, przy­szła z pa­stwi­ska spła­kana, prze­stra­szona, chora. Przy roz­bie­ra­niu się jej do snu matka pa­trzy, a tu ko­szula dziecka jest od dołu cała za­krwa­wiona i cały dół brzuszka też krwią za­sty­głą zwa­lany, oka­zało się przy bliż­szym zba­da­niu, że nad dziew­czynką do­ko­nano gwałtu. Dziecko długo cho­dziło senne, jakby otu­ma­nione, ale na trzeci dzień, po­mimo pła­czu dziew­czynki, matka wy­gnała je znów z kro­wami na ugór”.

Pa­sionka to zwy­kły los chłop­skiego dziecka. Bu­dzone o świ­cie, pro­wa­dzi zwie­rzęta na pa­stwi­sko, zwy­kle krowę, cza­sami przez całą wieś. Tam pil­nuje, aby nie wcho­dziła na są­sied­nią mie­dzę i nie ucie­kła, a póź­nym wie­czo­rem spę­dza ją z po­wro­tem do go­spo­dar­stwa. „By­wają wsie, gdzie dzieci wszyst­kie są nie­wol­ni­kami krów, cie­la­ków, owiec, koni, świń” – pi­sze w 1928 roku w cza­so­pi­śmie „Głos do Ko­biet Wiej­skich” Pe­la­gia Re­storf­fowa, dzia­łaczka spo­łeczna, która za­wzię­cie zwal­cza pa­sionkę dzieci.

Wszy­scy wie­dzą, że część dzie­cia­ków cho­dzi na pa­stwi­sko za­miast do szkoły. Kil­ku­let­nie dziew­czynki naj­czę­ściej za­czy­nają od pa­sa­nia drob­nych zwie­rząt, gęsi, ka­czek, aby z wie­kiem za­stą­pić star­sze ro­dzeń­stwo przy wy­pa­sie krów. Ka­zi­miera Dłu­go­łęcka, która swoją ro­dzinę wspo­mina jako do­syć bo­gatą („mie­li­śmy pod­łogi i po­dwójne okna”), pa­sała gęsi od pią­tego roku ży­cia: „Pa­sło się na wspól­nym pa­stwi­sku około pół­tora ki­lo­me­tra od domu. Ukro­ili pajdę chleba, wy­drą­żyła mama do­łek, na­ło­żyła tam ma­sła, na­kryła tym ka­wał­kiem, co wy­drą­żyła, za­wi­nęła w czy­stą, lnianą ście­reczkę i to było po­ży­wie­nie na cały dzień”.

Pe­la­gia Re­storf­fowa po­mstuje: „Co ro­bią te gro­mady dzieci, włó­cząc się po la­sach? Jaką szkołę ze­psu­cia, łaj­dac­twa, ja­kim ogłu­pie­niem jest dla nich to bez­myślne ła­że­nie w próż­no­wa­niu, i cią­głe ob­co­wa­nie dziew­cząt z chłop­cami bez oka star­szych, bez opieki i kon­troli ni­czy­jej – do­my­ślić się ła­two. Czy ta krowa lub świ­nia nie może być ina­czej ży­wiona tylko ko­niecz­nie kosz­tem zdro­wia du­szy dziecka? Kosz­tem nie­po­we­to­wa­nej straty naj­lep­szych, naj­pięk­niej­szych lat ży­cia czło­wieka?”. Daje do zro­zu­mie­nia, że to na pa­stwi­sku dzieci prze­cho­dzą ini­cja­cję sek­su­alną. „Na­uką wszel­kiej roz­pu­sty jest pa­sionka” – stwier­dza i wzywa: „Pa­sionka to prze­ży­tek stary, który musi być wy­tę­piony i wraz z ko­ło­wrot­kiem, so­chą i in­nemi sta­remi spra­wami iść w za­po­mnie­nie czem prę­dzej”.

Ale nie idzie. W naj­bied­niej­szych ro­dzi­nach od­dają dzieci do bo­ga­tych go­spo­da­rzy, w ten spo­sób mogą one za­ro­bić, przy­naj­mniej na je­dze­nie.

Dzieci ze wsi spo­ty­kają się na wspól­nym pa­stwi­sku, ale dziew­czynki zwy­kle trzy­mają się osobno. „W ciągu ca­łego lata mię­dzy pa­stu­chami z róż­nych wsi trwały cią­głe wojny. Na­pa­da­li­śmy na sie­bie bez żad­nego po­wodu i wy­wią­zy­wała się walka. Jako na­rzę­dzia w tej walce uży­wane były kije, baty, przy­nie­sione z pola ka­mie­nie, a w osta­tecz­no­ści dar­nie. Dziew­czyny rza­dziej do­pusz­cza­li­śmy do za­baw, ze względu na to, że uwa­ża­li­śmy je jako gor­szy ga­tu­nek czło­wieka, dla­tego że o byle co be­czały, nie po­tra­fiły do­sia­dać ko­nia itd. To ostat­nie na­pa­wało nas szcze­gólną dumą” – wspo­mina au­tor pa­mięt­nika z po­wiatu opo­czyń­skiego w zbio­rze Młode po­ko­le­nie chło­pów. Inny opi­suje „hece” i „harce” bez udziału dziew­cząt, bo „się ich od­pę­dzało pa­ty­kiem od sie­bie da­leko, uwa­ża­jąc za coś gor­szego, że się nie na­dają na­wet do za­bawy. Zresztą to taki pa­no­wał zwy­czaj”.

Matki za­ła­mują ręce, pa­sionka zmie­nia ich dzieci. „Jak za­częły krowy pa­sać, to się tak kląć na­uczyły, że wprost roz­pacz brała słu­chać prze­kleństw. Nie po­ma­gała ró­zga, bo ucie­kały w pole, jak dzi­kie zwie­rzęta” – wspo­mina go­spo­dyni spod Mie­chowa, która w końcu zna­la­zła na to spo­sób: za każde prze­kleń­stwo dzieci mu­siały zmó­wić dzie­sięć pa­cior­ków. I po­dzia­łało.

Wielu męż­czyzn w swo­ich wspo­mnie­niach ro­man­ty­zuje pa­sionkę, jed­nak część z nich re­ali­stycz­nie opi­suje, co na­prawdę się działo na pa­stwi­skach: „Sa­mo­gwałt, gwał­ce­nie dziew­czyn i tym po­dobne rze­czy były na po­rządku dzien­nym. Ży­cie na pa­stwi­sku to jedno wiel­kie ba­gno mo­ralne, w któ­rym nu­rza się du­sza dziecka za­tra­ca­jąc wszel­kie ce­chy czło­wieka, ob­raca się w małe zwie­rzątko, które stara się za­im­po­no­wać dru­giemu po­dob­nemu stwo­rze­niu ilo­ścią i sumą tych rze­czy, które w ich po­ję­ciu świad­czą o doj­rza­ło­ści czy wyż­szo­ści. Na pa­stwi­sku ro­dzą się my­śli, gdzie by co ukraść, co zro­bić komu na złość” – wspo­mina męż­czy­zna, który spę­dził dzie­ciń­stwo pod Pu­ła­wami.

Inny, z wio­ski pod Ja­ro­sła­wiem, przy­po­mina so­bie, że jako sied­mio­la­tek mu­siał za­stą­pić star­szą sio­strę, gdy ta zo­stała po­bita na pa­stwi­sku: „W nie­dzielę czę­sto któ­ryś z pa­są­cych przy­no­sił ustną har­mo­nijkę, albo na­wet roz­cią­ganą i grał, a reszta po­chwy­ty­wała się w pary i tań­czyła. Star­sza ode mnie sio­stra, nie chcąc z jed­nym z pa­ste­rzy two­rzyć pary, zo­stała przez niego po­bita, przy czym rzu­cił ją o zie­mię na wy­sta­jący ko­rzeń tak sil­nie, że ja­kiś czas cho­ro­wała i pluła krwią”.

To może – pro­po­nuje Pe­la­gia Re­storf­fowa – na­jąć ja­kie­goś in­wa­lidę czy star­szego czło­wieka na pa­stu­cha, żeby pasł by­dło ca­łej wsi. Po co mar­no­wać dzieci i od­ry­wać je od na­uki? „Po co przy­wią­zy­wać je do tych ogo­nów kro­wich?” – pyta. To wo­ła­nie rów­nież na nic. Dziecko wiej­skie musi być ro­bot­ni­kiem.

Gdy ma­ło­rolni chłopi w la­tach trzy­dzie­stych oszczę­dzają na za­pał­kach, pła­ce­nie za wy­na­ję­cie pa­stu­cha nie mie­ści się im w gło­wach. Wy­sy­ła­nie dzieci do bo­gat­szych go­spo­da­rzy to dla naj­uboż­szych ro­dzin wie­lo­dziet­nych ra­tu­nek przed gło­dem. Kmie­cie ko­rzy­stają z oka­zji – po co pła­cić pa­stu­chowi, je­żeli można na­jąć dziecko za ka­wa­łek chleba?

Wieś mię­dzy­wo­jenna dra­ma­tycz­nie się roz­ra­sta. Go­spo­dar­stwa są dzie­lone po­mię­dzy wy­cho­dzące z domu dzieci. Z cał­kiem spo­rej oj­co­wi­zny w ciągu dwóch po­ko­leń zo­stają marne po­letka, kar­ło­wate. Ni­gdy do­tąd tak wiele wiej­skich dzieci nie za­czy­nało tak wcze­śnie pracy za­rob­ko­wej.

Na pa­stwi­skach cier­pią też z in­nego po­wodu. Bie­gają po tra­wie boso, więc ich stopy krwa­wią. Matki mają na to swoje rady. „Mama czę­sto mi myła, a po­tem trzeba było nogi ob­siu­siać i na drugi dzień nie było śladu oka­le­czeń”. Ka­zi­miera Dłu­go­łęcka za­pa­mię­tała też spo­soby, ja­kimi jej matka ra­dziła so­bie z pę­che­rzami na jej sto­pach, naj­czę­ściej na pię­tach. „Naj­pierw zgru­bie­nie skóry, po­tem stan za­palny, no i ro­pień. Do­brze, jak mama za­uwa­żyła, że dziecko ku­lawe. Przy­kła­dano świń­ską kupę, do­brze nogę za­wi­nięto i to prze­ry­wało cho­robę”.

Spo­łecz­nicy szu­kają spo­sobu, jak roz­wią­zać pro­blem pa­sionki. Można by było – pod­po­wia­dają – wzo­rem Cze­chów i Duń­czy­ków przy­wią­zać krowę do pa­lika co dzień w in­nym miej­scu, niech się pa­sie sama. To dla chło­pów nie­wy­obra­żalne, krowa ma zbyt wielką war­tość, żeby pusz­czać ją sa­mo­pas.

Córka ma­ło­rol­nych chło­pów spod Wło­cławka, jedno z dwa­na­ściorga ich po­tom­stwa, z twa­rzą spa­loną od słońca, spę­ka­nymi no­gami, w jed­nej su­kience, bez maj­tek, biega cały dzień z jed­nej strony łąki na drugą, by upil­no­wać stado gęsi. Ma pięć lat. W po­rze obiadu ro­dzeń­stwo przy­nosi jej zupę. „Dwa kar­to­felki, tro­chę ka­szy za­la­nej mle­kiem. Do­sta­wa­łam też ka­wa­łek placka z ziem­nia­ków. I o tym aż do za­chodu słońca. La­tem, gdy przy­szły upały, bra­łam bu­telkę wody do pi­cia, a gdy i tej mi za­bra­kło – pi­łam wodę z męt­nej sa­dzawki, w któ­rej ką­pały się gęsi”. Wkrótce jej sy­tu­acja ma się po­pra­wić. Bo­gatsi krewni za­bie­rają ją do sie­bie „do po­mocy przy dzie­ciach”, jak twier­dzą. To czę­sta prak­tyka na wsiach. Kil­ku­let­nie dziew­czynki po­ma­gają bo­gat­szej ro­dzi­nie, pil­nu­jąc ma­lu­chów w za­mian za wikt i opie­ru­nek. Szybko się jed­nak oka­zuje, że ma być „dziewką”, jak na­zy­wano na wsi słu­żące pra­cu­jące w go­spo­dar­stwie. „Dzieci trzeba było ba­wić, paść krowę na łące nad Wi­słą, rą­bać drzewo, sprzą­tać w miesz­ka­niu, kar­mić świ­nie, drób, prać pie­lu­chy i no­sić wodę. A do szkoły tylko cza­sami” – wspo­mina. Nie­długo po­tem przy­jeż­dża w od­wie­dziny brat matki z Ame­ryki i ogląda jej po­ka­le­czone od rą­ba­nia so­sno­wych pień­ków dło­nie, przy­gląda się też jej no­gom – ca­łym w stru­pach od ostrej trawy, po któ­rej goni za krową.

– U nas w Ame­ryce o dzieci się dba. Ta­kich dzieci tam nie wi­dzia­łem – mówi wstrzą­śnięty, za­biera ją pro­mem do Wło­cławka i tam ku­puje jej buty.

Do Rady Szkol­nej Po­wia­to­wej w Prze­wor­sku

Prośba

Ni­żej pod­pi­sany Jan Wy­wrota za­miesz­kały w Hu­ci­sku Ja­wor­nic­kim po­daje, że jego dom zo­stał do­szczęt­nie spa­lony, zo­stało mu dwoje dzieci, nie­ma­jąc dla sie­bie i dla dzieci schro­nie­nia ani utrzy­ma­nia, jest zmu­szony iść po­mię­dzy lu­dzi i pro­sić o wspar­cie, wy­mie­niony nie­ma­jąc przy kim zo­sta­wić ma­łych dzieci, ostat­nio przy­jął od swego krew­nego Pawła Pi­lawy sługę Ka­ta­rzynę Pi­lawę, córkę Pawła i Anny, która li­czy 14 lat, a uczęsz­cza do 4 klasy szkoły po­wszech­nej w Hu­ci­sku. Wy­mie­niony prosi Świetną Radę Szkolną w Prze­wor­sku o zwol­nie­nie ze szkoły Ka­ta­rzyny Pi­lawa, córki Anny i Pawła, po­nie­waż nie jest on w sta­nie po­sy­łać jej do szkoły, a do tego jest ona nam ko­niecz­nie po­trzebna do usługi i pie­lę­gna­cji ma­łych dzieci.

Jan Wy­wrota

Hu­ci­sko, dnia 20. II. 1930

Pod­pis Jana Wy­wroty – po­chyłe, nie­równe li­tery – wska­zuje, że au­tor prośby to anal­fa­beta, który po­pro­sił urzęd­nika gmin­nego o na­pi­sa­nie po­da­nia. Nie­całe dwa ty­go­dnie póź­niej in­spek­tor szkolny w Prze­wor­sku uwzględ­nił prośbę i Ka­ta­rzyna Pi­lawa mo­gła na­dal usłu­gi­wać jego ro­dzi­nie. Nie wiemy, czy ta dziew­czynka, która ma­jąc czter­na­ście lat, wciąż nie skoń­czyła czwar­tej klasy, uczyła się jesz­cze kie­dy­kol­wiek. I czy u krew­nego miała co jeść, skoro dom spa­lony, a on, aby wy­ży­wić swoje dzieci, cho­dził po proś­bie.

Wiej­ska dziew­czyna musi być przede wszyst­kim ro­botna, by oka­zać się przy­datną. Ina­czej sta­nie się zbędna i tak też się bę­dzie czuła. Gdy tylko za­czyna cho­dzić, uczy się swo­jej roli ha­ro­waczki. W po­pu­lar­nej bro­szu­rze Przy ką­dzieli. Po­ga­danki dla ko­biet o waż­nych spra­wach na­pi­sa­nej przez An­toszkę, lu­dową na­uczy­cielkę, w dru­giej po­ło­wie XIX wieku, ale wciąż po­pu­lar­nej w mię­dzy­woj­niu, ko­biety wiej­skie znaj­dują ta­kie rady: „Skoro tylko co­kol­wiek pod­ro­sną trzy­let­nie i czte­ro­let­nie dzie­weczki, trzeba, aby sprzą­tały swoje ubranka, za­bawki, ojca i matki obu­wie, po­da­wały ka­wałki dre­wien, kar­to­fle i t.p. usługi speł­niały. Jesz­cze star­sze, czte­ro­let­nie i pię­cio­let­nie po­winny już po­ma­gać przy do­mo­wych po­rząd­kach. Niech za­mie­cie izbę, ze­trze stół, ławę, umyje mi­skę, na­nie­sie dre­wek, rzuci ku­rom jeść, za­pę­dzi pro­siaka do chle­wika, aby przy­wy­kała po­woli do za­ję­cia”.

Przez pierw­sze lata, za­nim sta­nie się „istotne go­spo­dar­czo”, dziec­kiem nikt się wła­ści­wie nie zaj­muje, a w naj­lep­szym wy­padku opie­kuje się nim ro­dzeń­stwo, star­sze za­le­d­wie o kilka lat. Go­rzej, je­śli dziecko ro­dzeń­stwa jesz­cze nie ma.

Kiedy w 1925 roku oj­ciec Ma­rianny Se­kiety ze wsi Anie­lin pod Ło­dzią wy­jeż­dża do Fran­cji do pracy w ko­palni, jej matka musi prze­jąć wszyst­kie prace w go­spo­dar­stwie. Za­biera więc kil­ku­mie­sięczną córkę w pole, kleci pro­wi­zo­ryczną ko­ły­skę z pła­chetki i ki­jów, dziecko leży w niej ca­łymi dniami. Wi­dok ta­kiego bu­ja­nego wia­trem łó­żeczka w polu to nic nad­zwy­czaj­nego, ko­biety na­zy­wają je bujką.

– Była je­sień, nie­mowlę za­cho­ro­wało na za­pa­le­nie płuc, ale nikt nie po­my­ślał, aby spro­wa­dzić le­ka­rza. Uznano: cóż, taki los. Nie­mowlę przy­kryto płó­cien­kiem, bo wy­da­wało się, że nic już się nie da zro­bić – re­la­cjo­nuje jedna z dwóch có­rek Ma­rianny Wu­jak (z domu Se­kieta), le­karka.

Rze­czy­wi­ście, śmierć dzieci zda­rza się nie­mal w każ­dej ro­dzi­nie i tak czę­sto, że trzeba so­bie po­wie­dzieć po pro­stu: Bóg dał i Bóg wziął.

– Jed­nak, ku za­sko­cze­niu wszyst­kich, wkrótce spod ca­łunu wy­do­był się płacz i oznaj­mił światu, że ży­cie zwy­cię­żyło – kon­ty­nu­uje córka Ma­rianny.

Od­tąd jej matka ro­śnie zdrowo, a kiedy koń­czy pięć lat, przej­muje opiekę nad swoim pół­to­ra­rocz­nym bra­tem. Całe ży­cie wspo­mina mo­ment, gdy bra­ci­szek wy­biegł z nie­ogro­dzo­nego po­dwórka pro­sto pod roz­pę­dzone ko­nie. Miała szczę­ście: w ostat­niej chwili zdą­żyła go zła­pać. W 1933 roku okaże się, że jej do­tych­cza­sowe dzie­ciń­stwo było jed­nak bez­tro­skie. Te­raz koń­czy osiem lat i ro­dzice de­cy­dują, że od­da­dzą ją na służbę do bo­ga­tego go­spo­da­rza. Musi so­bie za­pra­co­wać na je­dze­nie.

– Mama była po­słuszna, grzeczna, pra­co­wita i od­po­wie­dzialna, więc nada­wała się, by ją po­słać na służbę do in­nego chłop­skiego go­spo­dar­stwa. Głów­nym jej obo­wiąz­kiem było pa­sa­nie krów, ale także sprzą­ta­nie, za­mia­ta­nie, kar­mie­nie dro­biu i po­moc przy opiece nad dziećmi. Bab­cia do­sta­wała ja­kieś gro­sze, a mama strawę. Kar­miono ją mar­nie. Go­spo­dyni sama pie­kła chleb na cały ty­dzień. Nie­stety, nie było to pyszne, eko­lo­giczne pie­czywo, ale ro­dzaj gli­nia­stej buły, którą trudno było po ty­go­dniu ugryźć. Na pajdę chleba kła­dziono po­kro­jo­nego go­to­wa­nego bu­raka – re­la­cjo­nuje córka Ma­rianny Wu­jak.

W ciągu na­stęp­nych czte­rech lat dziew­czynka bę­dzie słu­żyć u trzech go­spo­da­rzy. Skoń­czyła już dwa­na­ście lat i wciąż nie może miesz­kać w domu swo­ich ro­dzi­ców. Słu­żąca po­trzebna jest od rana do wie­czora. Ale za­pada na ja­glicę, roz­po­wszech­nioną na pol­skich wsiach cho­robę oczu – tak zwane egip­skie za­pa­le­nie spo­jó­wek i ro­gó­wek, które nie­le­czone koń­czy się śle­potą. Jej mama do­wie się o tym od są­siadki go­spo­da­rzy, u któ­rych służy dziew­czynka, i wtedy za­bie­rze Ma­riannę do domu. Za­nie­dbana fi­zycz­nie, nie­do­ży­wiona, po kry­jomu spija śmie­tankę z mleka. Długo nie doj­dzie do sie­bie. Za­cznie mie­siącz­ko­wać, do­piero gdy skoń­czy sie­dem­na­ście lat. – Do szkoły za­częła cho­dzić, gdy miała je­de­na­ście lat, ale po trzech la­tach roz­po­częła się oku­pa­cja i na tym się jej edu­ka­cja skoń­czyła. Droga awansu spo­łecz­nego zo­stała za­mknięta – ubo­lewa córka.

O lo­sie słu­żą­cych w wiej­skich go­spo­dar­stwach pi­sze ze zgrozą Zo­fia Li­pina w „Ko­bie­cie Wiej­skiej” w 1939 roku, stwier­dza­jąc, że fa­talne wa­runki służby to „ukryta, ją­trząca się rana w ży­ciu spo­łecz­nym wsi”.

Bo­gaci chłopi w cha­rak­te­rze służby za­trud­niają zwy­kle dziewkę, pa­robka i pa­stu­cha, mniej za­możni – tylko dziewkę lub pa­stu­cha. „Prze­waż­nie służba prze­sia­duje po chle­wach, staj­niach i stry­chach i nie ma dla niej miej­sca w domu miesz­kal­nym. Od­ży­wia się służbę byle czym i byle jak. Dla sie­bie go­tuje się gry­ma­śne fry­kasy, a służ­bie rzuca się byle ochłap, nie ba­cząc na jej ciężką pracę”. Li­pina opi­suje, że spo­tkała dom, w któ­rym, gdy go­spo­dyni i go­spo­darz je­dli cie­pły obiad, słu­żąca w tym cza­sie sprzą­tała koło świń i krów. „Mó­wili mi, że ona ni­gdy z nimi nie je, bo nie lubi cie­płego je­dze­nia, tylko zimne”.

Słu­żący chło­pów pra­cują za byle co, bo ro­dzice pa­stusz­ków i dzie­wek boją się upo­mnieć o wię­cej, a wielu z nich to sie­roty. Służba wiej­ska nie jest ubez­pie­czona, nie ma opła­ca­nej Kasy Cho­rych, jak słu­żący w mia­stach. „Wy­zy­ski­wani, nie li­czący się wprost lu­dzie, ogłu­pieni pracą nad siły, pchają swoje smutne ży­cie, nie zdolni na­wet do sprze­ciwu gdy im się dzieje krzywda. Le­dwo taki z ko­ły­ski wy­le­zie, a już hajda ze służby na służbę od go­spo­da­rza do go­spo­da­rza” – pi­sze Zo­fia Li­pina i na­wo­łuje ko­biety, aby za­częły trosz­czyć się o swo­ich słu­żą­cych: „Opłaci nam się to sto­krot­nie, bo zdo­bę­dziemy so­bie z niej przy­ja­ciół, a nie wro­gów, któ­rzy skry­cie całą du­szą nas nie­na­wi­dzą, jak czę­sto dzieje się te­raz”.

Wiej­skie dziew­czyny, je­śli nie pra­cują za­rob­kowo, stop­niowo obar­czane są co­raz po­waż­niej­szymi obo­wiąz­kami, a wiele z tych prac prze­ra­sta ich siły fi­zyczne. Je­żeli dziew­czyna wy­gląda na krzepką, nikt jej nie oszczę­dza.

– Mia­łam dwa­na­ście lat, jak za­czę­łam prać. Brało się po­ściel, ubra­nia, szło się do rowu, kła­dło de­skę, sta­wało się na tej de­sce i ki­jan­kami[4] prało. By­łam bar­dzo drobna, więc nie mu­sia­łam prać tak dużo jak moja sil­niej­sza sio­stra, która mu­siała po mnie po­pra­wiać, bo była więk­sza – opo­wiada Ja­nina Kra­sucka ze wsi Białki na Ma­zow­szu. Wkrótce sta­nie przed no­wymi za­da­niami, mię­dzy in­nymi ra­zem z ro­dzeń­stwem za­cznie w polu „od­ra­biać ko­nia”. To sfor­mu­ło­wa­nie, dziwne i nie­ja­sne dla tych, któ­rzy nie­wiele wie­dzą o pracy rol­ni­ków, po­ja­wia się bar­dzo czę­sto w ro­dzin­nych opo­wie­ściach lu­dzi ze wsi. Do­ty­czy uboż­szych ro­dzin, które nie ma­jąc swo­jego ko­nia, po­ży­czają go od bo­gat­szego go­spo­da­rza, a na­stęp­nie ro­dzina w re­wanżu pra­cuje na jego polu, by od­pra­co­wać po­życzkę. Zwy­kle od­bywa się to tak: kiedy oj­ciec Ja­niny Kra­suc­kiej po­trze­buje zwieźć kar­to­fle z pola, dzieci idą pie­lić na polu go­spo­da­rza, który po­ży­czył ko­nia. Wy­miana usług i wspólne za­leż­no­ści na­leżą do za­sad wiej­skiej wspól­noty, bez tego trudno prze­żyć. A gdy się jest bied­nym, trzeba pra­co­wać wię­cej. Dzieci bar­dzo się do tego przy­dają.

Wiele lat po­trze­bo­wała So­phia Tur­kie­wicz[5], au­stra­lij­ska re­ży­serka, aby do­trzeć do Ole­szowa, pa­gór­ko­wa­tej wio­seczki na za­chod­niej Ukra­inie, która przed drugą wojną świa­tową na­le­żała do Pol­ski. Pierw­szą taką próbę pod­jęła w 1976 roku jako ab­sol­wentka szkoły fil­mo­wej w Syd­ney. „Gdy by­łam młoda, na hi­sto­rii two­jego ży­cia uczy­łam się sztuki opo­wia­da­nia” – po­wie po la­tach, w po­ru­sza­ją­cym fil­mie do­ku­men­tal­nym o swo­jej matce Once My Mo­ther. Po­nie­waż wy­ko­rzy­stała w nim stare ta­śmy, wi­dzimy je obie: trzy­dzie­sto­let­nia So­phia kręci sceny z udzia­łem wciąż jesz­cze mło­dej He­leny Skwa­rek. Szczu­pła, w dżin­sach i w pod­ko­szulku w pa­ski kie­ruje ka­merę na matkę, która mie­sza w garnku sto­ją­cym na ga­zówce.

„Czy my­ślisz, że twoje ży­cie było nie­zwy­kłe?” – pyta So­phia. He­lena się uśmie­cha. „Ja też cię ko­cham” – od­po­wiada.

Nie­długo po­tem So­phia za­rzuca do­ku­men­to­wa­nie losu matki. „Twoje opo­wie­ści stały się dla mnie cię­ża­rem” – wy­ja­śnia.

De­cy­duje się do nich wró­cić po nie­mal trzy­dzie­stu la­tach, gdy od­wie­dza matkę w wio­sce dla se­nio­rów im. Jana Pawła II pod Ade­lajdą i do­ciera do niej, że ją traci. Znów fil­muje matkę, ale te­raz ich dia­log oka­zuje się trud­niej­szy. Na fo­to­gra­fii, którą po­ka­zuje ma­mie, wi­dać dwie uśmiech­nięte młode ko­biety, obie w mocno roz­klo­szo­wa­nych spód­ni­cach, ja­kie no­siło się w la­tach pięć­dzie­sią­tych.

– Do you re­mem­ber who is in this pic­ture? – pyta.

– Ty – od­po­wiada He­lena.

Roz­mowy matki i córki to­czą się w dwóch ję­zy­kach. Nie­zau­wa­że­nie obie prze­cho­dzą z pol­skiego na an­giel­ski i od­wrot­nie, cza­sem w po­ło­wie zda­nia.

– Nie. It’s you, when you were twenty.

– Ach, when I was young... Ale nie­po­dobna. – Za­my­śla się. Po chwili, wzdy­cha­jąc, do­daje: – Ja­kie to było ży­cie, prawda?... Roz­rzu­cone.

Nie­długo po­tem So­phia je­dzie fil­mo­wać sie­ro­ci­niec Go­odwood w Ade­laj­dzie. Dla niej wszystko za­częło się wła­ści­wie tu­taj.

– Tu się do­wie­dzia­łam, że mogę cię w rów­nym stop­niu ko­chać, co nie­na­wi­dzić. Przez lata gra­łam rolę su­mien­nej córki. Do­brze ją gra­łam. Ale ja­kaś część mnie ni­gdy nie za­po­mniała, że mnie opu­ści­łaś. Moja głowa wal­czyła z moim ser­cem. Zda­niem serca twoja zbrod­nia nie miała sensu. Matki prze­cież tak nie po­stę­pują. Te­raz za­daję so­bie py­ta­nie: czy nie za ostro cię oce­nia­łam? I czy w ogóle cię zna­łam? Może od­po­wie­dzi znajdę w opo­wie­ści, którą kie­dyś po­rzu­ci­łam.

Wtedy wła­śnie wy­ru­sza w po­dróż do Ole­szowa, ukra­iń­skiej wio­ski le­żą­cej trzy­dzie­ści ki­lo­me­trów od Iwano-Fran­kiw­ska.

Gdy przy­jeż­dża ra­zem z mę­żem, Ste­phe­nem Sche­din­giem, który zo­sta­nie jed­nym z ope­ra­to­rów filmu, jest 2007 rok. Na po­lnej ścieżce wi­tają ich zgar­biona stara ko­bieta w chu­stce, pod­pie­ra­jąca się ki­jem, i pie­jący ko­gut. Au­stra­lij­czycy wzbu­dzają sen­sa­cję, scho­dzi się co­raz wię­cej miesz­kań­ców i wkrótce przy­jezd­nym udaje się od­na­leźć dom ro­dzinny He­leny. Drew­niana cha­łupa, opu­sto­szała i po­nura, wy­daje się do­mem z tam­tych cza­sów: ni­ski su­fit, zie­lone ściany, nie­bie­ski kre­dens, drew­niane łóżko, a na ścia­nach ma­katka i kilka świę­tych ob­ra­zów.

So­phia w sku­pie­niu cho­dzi po ciem­nej izbie, ni­czym po mu­zeum. „Dziw­nie się czuję w tym domu. Wiem, że dla cie­bie pe­łen jest je­dy­nie smutku” – mówi do ka­mery, a po chwili, tym ra­zem sie­dząc przy stole z ce­ra­to­wym ob­ru­sem, do­daje: „Za­sta­na­wiam się, czy uro­dzi­łaś się w tym wła­śnie domu, gdzie twoja matka zmarła kilka ty­go­dni po uro­dze­niu cię, a twój oj­ciec, za­nim skoń­czy­łaś sześć lat”.

Gdy wróci do Au­stra­lii, po­każe ma­mie jej dom, a ona po­wie: „Moi ro­dzice... Nic nie pa­mię­tam, bo ja jesz­cze by­łam małe baby, kiedy moi ro­dzice zmarli. Chcia­łam zo­ba­czyć moją mamę. Ale ni­gdy jej nie zo­ba­czy­łam”. Z filmu córki do­wie się też, że jej sio­stra Ka­ta­rzyna zo­stała za­bita przez So­wie­tów, prze­każą to So­phii miesz­kańcy Ole­szowa, wy­ja­śnia­jąc, że gdy So­wieci tu przy­szli, pró­bo­wała ucie­kać. Ale ją do­go­nili. Pod­czas roz­mowy z miesz­kań­cami So­phia wy­mie­nia też na­zwi­sko: Na­hirna. To na­zwi­sko wuja He­leny.

So­phia: – Pa­mię­tam opo­wieść o twoim wujku. Ka­zał ci pra­co­wać w swoim go­spo­dar­stwie.

He­lena: – Nie chciał mnie. Miał pię­cioro dzieci. Wszyst­kie po­słał do szkoły. Tylko nie mnie. Chyba go za to znie­na­wi­dzi­łam. My­ślę, że do­brze by mi szło w szkole. Gdyby mi dali szansę. Gdy by­łam star­sza, my­śla­łam: je­stem ni­kim. Bo wszy­scy inni cho­dzili do szkoły, a ja nie. Nie mo­głam na­wet na­pi­sać wła­snego na­zwi­ska. Bar­dzo się wsty­dzi­łam. Nie wiem dla­czego. Da­lej się wsty­dzę, bo nie cho­dzi­łam do szkoły. Nie chcę, żeby na mnie pa­trzyli, jak pi­szę wła­sne na­zwi­sko.

Ka­mera córki zwró­cona jest na do­ku­menty matki. W miej­scu pod­pisu wi­dzimy od­ci­ski jej trzech pal­ców. Nieco wy­żej: Skwa­rek, jakby pi­sało dziecko, które sta­wia do­piero pierw­sze li­tery.

He­lena: – Mia­łam dzie­więć albo dzie­sięć lat, jak wu­jek mnie wy­rzu­cił. Po­wie­dział, że nie ma dla mnie czasu. Nie wie­dzia­łam, co ro­bić, do­kąd pójść. Gdy by­łam głodna, kra­dłam tro­chę chleba. Nie mia­łam gdzie spać. Cze­ka­łam na noc i cho­wa­łam się do ja­kiejś szopy, bo się ba­łam. Wy­cho­wa­łam się na uli­cach. Bez lu­dzi, bez ni­kogo... Tak.

– I co się stało? – pyta córka.

– Nic się nie stało. Wy­je­cha­łam, opu­ści­łam wio­skę.

So­phia z offu: „Opu­ści­łaś i ni­gdy nie wró­ci­łaś. Nie wzię­łaś ze sobą żad­nego do­ku­mentu, żad­nego do­wodu na swoje ist­nie­nie”.

He­lena tuła się przez pięć lat po Sta­ni­sła­wo­wie. Dziecko ulicy, jak wiele po­dob­nych do niej, idzie na służbę, to daje jej dach nad głową i wikt. Gdy we wrze­śniu 1939 roku Ro­sja­nie zaj­mują tę część Pol­ski, pra­cuje w pie­karni, głów­nie myje na­czy­nia, ale bu­dzi nie­chęć żony pie­ka­rza, która z byle po­wodu ją stro­fuje, a któ­re­goś dnia ude­rza w twarz tak sil­nie, że z nosa He­leny try­ska krew. Dziew­czyna po­trze­buje, aby ktoś ją obro­nił. Po­wia­da­mia ro­syj­skich żoł­nie­rzy. Przy­cho­dzą i po żonę pie­ka­rza, i po He­lenę. Po dwóch mie­sią­cach aresztu wraz z in­nymi Po­la­kami zo­staje de­por­to­wana i ze­słana do gu­łagu. Tak roz­po­czyna się jej trwa­jąca po­nad pięć lat po­dróż przez Uz­be­ki­stan, Per­sję, Ro­de­zję aż do Ade­lajdy.

Prze­żywa wielką grozę, ale też wspa­niałą mi­łość i ogromną zdradę. A także po­tężne szczę­ście: w obo­zie dla uchodź­ców w Ro­de­zji ro­dzi So­phię. Jako cel swo­jej emi­gra­cji wy­biera Au­stra­lię, cho­ciaż pla­no­wała się do­stać do Wiel­kiej Bry­ta­nii. Jest jed­nak matką z nie­ślub­nym dziec­kiem, a wo­bec ta­kich ko­biet ów­cze­sny świat jest bez­względny. Nie chcą jej tam. Z tych sa­mych po­wo­dów nie może w Au­stra­lii zna­leźć pracy, ale bez za­ję­cia za­rob­ko­wego nie jest w sta­nie utrzy­mać dziecka. Po­sta­wiona przed dra­ma­tycz­nym wy­bo­rem de­cy­duje się od­dać So­phię do sie­ro­cińca. Aby móc ją od­zy­skać, wyj­dzie za mąż za męż­czy­znę, który do­my­śla się, dla­czego zde­cy­do­wała się go po­ślu­bić.

Droga So­phii do szcze­rego, uwol­nio­nego od żalu kon­taktu z matką pro­wa­dziła przez bunt i ucieczki, któ­rym to­wa­rzy­szył też wstyd. „By­łaś nie­wy­kształ­cona, nie mó­wi­łaś po an­giel­sku. Nie chcia­łam, aby moi zna­jomi wi­dzieli mnie z tobą” – wy­znaje w fil­mie.

Wła­ści­wie do­piero gdy ko­mu­ni­zu­jący przy­ja­ciele z uni­wer­sy­tetu uzmy­sło­wili So­phii, że ży­cio­rys jej matki jest zu­peł­nie nie­zwy­kły, spoj­rzała na nią jak na po­ten­cjalną bo­ha­terkę swo­ich fil­mów. Wy­ko­rzy­sty­wała więc mo­tywy z ży­cia matki w fa­bu­łach, ale wciąż czuła, że nie jest to szczera i pełna opo­wieść. Aż wresz­cie wy­ru­szyła do Ole­szowa, a po­tem zba­dała ko­lejne etapy lo­sów He­leny i mo­gła wresz­cie spu­en­to­wać jej ży­cie w ten spo­sób: „Prze­ży­łaś pie­kło, ale wy­szłaś z niego z mi­ło­ścią w sercu”.

Po­dróż do Ole­szowa wiele zmie­niła, nie tylko ob­raz ich po­wi­kła­nej re­la­cji. „Przed­tem moje po­czu­cie tego, kim je­stem, roz­gry­wało się ja­koś w próżni. Nie mia­łam żad­nego związku ro­dzin­nego z po­przed­nim po­ko­le­niem poza moją matką. Mia­łam oj­czyma i dwóch braci w Au­stra­lii, ale nie ist­niały żadne po­łą­cze­nia poza to jedno po­ko­le­nie. Nie było oca­la­łych cio­tek ani wuj­ków, żad­nych sio­strze­nic ani sio­strzeń­ców, żad­nych dziad­ków w na­szej ro­dzi­nie. Kiedy moja matka mó­wiła o swo­jej matce, to ni­gdy nie przy­szło mi do głowy, że mó­wiła o ko­bie­cie, która była moją bab­cią. Ni­gdy na­wet nie na­zy­wa­łam jej bab­cią, kiedy roz­ma­wia­ły­śmy, za­wsze uży­wa­łam sfor­mu­ło­wa­nia «twoja matka». Te­raz, gdy by­łam w wio­sce, włó­cząc się po po­lach i po­lnych dro­gach, na­gle te re­la­cje stały się rze­czy­wi­sto­ścią. Mo­głam je so­bie wy­obra­zić. Moi przod­ko­wie nie byli już abs­trak­cyj­nymi ide­ami. Po raz pierw­szy zro­zu­mia­łam, jak to jest mieć prze­szłość po­ko­leń” – pi­sze w post­scrip­tum do filmu Once My Mo­ther.

Do In­spek­to­ratu Szkol­nego w Prze­wor­sku

Pod­pi­sana Sie­rota Ste­fa­nia Jam­róz prosi naj­ła­ska­wiej o zwol­nie­nie mię [wy­raz nie­czy­telny] Szkoły zpo­wodu że je­stem sie­rotą bez ojca i bez Matki jak oj­ciec i matka po­marli było mi 6 mie­sięcy oj­ciec i matka po­marli w jed­nym mie­siącu na ty­fus pla­mi­sty nie­zna­łam ojca ani matki moi. Obcy lu­dzie mnie cho­wali, cho­dzie­łam tylko do 2gi klasy ate­ras mu­sze słu­żyć nie mogę cho­dzić do Szkoły bo kto mi da okry­cie obó­cie i wy­ży­wie­nie.

Przeto, że je­stem ca­łom sie­ro­tom bez Ojca i Matki bez uczy­ma­nia i jest mi lat 15, pro­szę Naj­ła­ska­wiej zwol­nic mie ze Szkoły.

3.09.1931, Hu­ci­sko Ja­wor­nic­kie

Gruź­lica, dy­zen­te­ria, ty­fus i brak moż­li­wo­ści le­cze­nia dzie­siąt­kują ro­dziny. Dzieci po­zo­stają zdane tylko na sie­bie i naj­czę­ściej ra­tują się, słu­żąc w za­mian za utrzy­ma­nie. Ste­fa­nia od lat już żyje w ten spo­sób, ale in­spek­tor oświa­towy upo­mina się o nią, mimo że nie ma naj­mniej­szych szans, aby mo­gła się uczyć, choćby bar­dzo chciała. Wraz z po­da­niem Ste­fa­nii za­cho­wało się oświad­cze­nie kie­row­nika szkoły w Hu­ci­sku Ja­wor­nic­kim, który po­twier­dza, że uczyła się w szkole za­le­d­wie rok, po­nie­waż „jako sie­rota prze­bywa stale na służ­bie”, i przy­chyla się do prośby dziew­czyny, ro­zu­mie­jąc, że ta nie może się uczyć, skoro musi słu­żyć, żeby prze­żyć.

Nie­wiele lep­sza oka­zuje się sy­tu­acja pół­sie­rot. Wdo­wiec lub wdowa zwy­kle bar­dzo szybko za­kła­dają nowe ro­dziny. Dla dzieci ozna­cza to zwy­kle jesz­cze więk­sze osa­mot­nie­nie, a cza­sem głód. Czę­sto każdy z mał­żon­ków ma już swoje po­tom­stwo, cza­sem liczne, a wkrótce po­ja­wiają się ich wspólne dzieci, ma­wiają więc: „Mamy dzieci moje, twoje i na­sze”. Gdy układ nie jest sy­me­tryczny i tylko jedno z nich ma dzieci, są one trak­to­wane po ma­co­szemu. W sen­sie do­słow­nym.

Ro­dzice He­leny Ra­bendy, uro­dzo­nej w 1923 roku w Woli Skrzynno (dziś Wola Ru­dlicka) pod Wie­lu­niem, ku­pują ka­wa­łek ziemi z par­ce­la­cji[6], ale oka­zuje się, że na grunt na­ło­żona jest hi­po­teka i ma on nie­wielką war­tość. Oj­ciec za­kłada wtedy skle­pik. I pije. Ale po­tem umiera matka He­leny. „Trudno zro­zu­mieć śmierć gdy się ma 10 a na­wet i wię­cej lat. Gdy le­żała w trum­nie zda­wało mi się że tak zo­sta­nie, ale gdy Ją wy­no­sili po­zna­łam że to prawda i że wię­cej Jej nie uj­rzę. A matkę mia­łam b. do­brą i mą­drą” – pi­sze He­lena po la­tach. „Po roku oj­ciec oże­nił się po raz drugi. Wziął żonę trzy­na­ście lat młod­szą od sie­bie. [...] Czę­sto ją bił. Czę­sto ucie­kała. Po­tem znów przy­cho­dziła. No i na­tu­ral­nie ja by­łam wszyst­kiemu winna. Bo to przeze mnie. Gdy do­sta­łam swoją pierw­szą mie­siączkę w ogóle nie wie­dzia­łam co to jest. Wsty­dzi­łam się o tym po­wie­dzieć ma­co­sze, na­pi­sa­łam jej kartkę. Po­woli ro­bi­łam się skryta, nie­ufna, a na­wet zła. Oj­ciec pił co­raz bar­dziej” – wspo­mina.

Ze świa­dec­twa na­uki w trzy­let­niej szkole po­wszech­nej w Ra­do­sze­wi­cach wy­nika, że He­lena uczy się pil­nie, stop­nie do­staje bar­dzo do­bre (spra­wo­wa­nie, re­li­gia, ro­bótki ko­biece, ćwi­cze­nia cie­le­sne) lub do­bre (ma­te­ma­tyka z geo­me­trią, przy­roda, geo­gra­fia). Jed­nak o dal­szej na­uce nie ma mowy, musi za­ra­biać. Skoń­czyła już pięt­na­ście lat. W sam raz na słu­żącą do miesz­czań­skiego domu. Co czwarta słu­żąca ma pięt­na­ście lat i mniej. Po­sadę He­lena znaj­dzie bez pro­blemu. Ma­co­cha wy­syła ją do Czę­sto­chowy. „Pa­mię­tam do­kład­nie ciemny po­kój, nas kan­dy­da­tek na słu­żące z 15 i pa­nie, które przy­cho­dziły wy­bie­rać swe po­moce do­mowe. Mnie też ja­kaś wy­brała. Dom, gdzie mnie przy­jęto, był duży, roz­le­gły. Pań­stwo mieli ja­kąś fa­brykę fi­gu­rek św. Oboje cho­ro­wali na żo­łą­dek i byli na die­cie. Co­dzien­nie je­dli nie­so­lony krup­nik. Mnie ka­zano go­to­wać, sprzą­tać, ro­bić za­kupy. Ja­sne, że tego nie umia­łam. Po mie­siącu mnie zwol­niono. Do­sta­łam dru­gie miej­sce, po­dobne. Pani miała sklep przy Ja­snej Gó­rze z de­wo­cjo­na­liami”.

To trudna praca, no i tu­ła­nie się po ob­cych do­mach. Oj­ciec po­sta­na­wia wy­słać He­lenę do krew­nych. Ma po­ma­gać, ale to prze­cież ro­dzina, po­winno się jej po­pra­wić.

Z pa­mięt­nika, który He­lena za­czyna pro­wa­dzić u ciotki, do­wia­du­jemy się jed­nak, że: „Cio­cia w bar­dzo kwa­śnym hu­mo­rze [...]. Jesz­cze ani słowa nie prze­mó­wi­ły­śmy do sie­bie. Po­tem ja ode­zwa­łam się, ale cóż cio­cia kwa­śna, że roz­mowa się stała dla nas mę­czącą. I po raz setny po­my­śla­łam so­bie kie­dyż będę miała swój wła­sny dach nad głową. Och, jak to ciężko ko­rzy­stać z cu­dzej ła­ski”.

He­lena Skwa­rek, Ste­fa­nia Jam­róz, He­lena Ra­benda, naj­zbęd­niej­sze ze zbęd­nych. O ta­kich dziew­czyn­kach jak one nie pi­sze się w ów­cze­snych ga­ze­tach, ich losy są zbyt po­wszechne i try­wialne. Ich ży­cie to walka o prze­trwa­nie. Im szyb­ciej to zro­zu­mieją, tym le­piej dla nich.

ROZ­DZIAŁ 3

PA­NIOM NIE BĘ­DZIESZ

Wy­star­czy ob­ser­wo­wać, gdy idą, a ra­czej suną do szkoły, odziane zimą w ko­żuch ojca i „sied­mio­mi­lowe buty” bę­dące wła­sno­ścią ca­łej ro­dziny, by zro­zu­mieć, że nie mo­gły przy­zwy­czaić się do ru­chów lek­kich i zgrab­nych.

Wil­helm Ka­lita, na­uczy­ciel z Po­ku­cia

W 1921 roku 40 pro­cent miesz­kań­ców pol­skiej wsi to anal­fa­beci[7]. Naj­go­rzej jest na wscho­dzie; do­tych­czas – w za­bo­rze ro­syj­skim – obo­wią­zek szkolny nie ist­niał, po­sy­ła­nie dziecka do szkoły uzna­wano tam za zby­tek lub za­wra­ca­nie głowy. Zresztą, czy każdy jest na tyle zdolny, by uczyć się w szkole? „Pe­wien pro­cent mło­dzieży nie da się na­uczyć czy­tać. Ile wśród niej jest kre­ty­nów, ile za­nie­dba­nych sie­rot, a ile lek­ko­myśl­nych le­niów, trudno od­gad­nąć. Młod­sze ko­biety i dziew­częta od­zna­czają się na ogół więk­szą pil­no­ścią, bo wię­cej z nich umie czy­tać w po­rów­na­niu z męż­czy­znami” – pi­sze Fran­ci­szek Dzie­dzic, eko­no­mi­sta, pro­fe­sor Szkoły Głów­nej Go­spo­dar­stwa Wiej­skiego w War­sza­wie. Po czę­ści ma ra­cję – o ile wśród star­szych wię­cej męż­czyzn niż ko­biet po­trafi czy­tać, w młod­szej gru­pie prze­wa­żają czy­ta­jące dziew­czyny.

W nowo po­wsta­łej Pol­sce od 1919 roku wszyst­kie dzieci od sied­miu do czter­na­stu lat mu­szą cho­dzić do szkoły. Ale są i wy­jątki: je­śli uczeń mu­siałby przejść wię­cej niż trzy ki­lo­me­try albo gdy ro­dzice po­pro­szą o zwol­nie­nie ze szkol­nego obo­wiązku z po­wodu cho­roby lub biedy. Po­da­nia w tej spra­wie słane są z róż­nych stron Pol­ski każ­dego dnia.

Do Pana In­spek­tora R. Sz. P. w Prze­wor­sku

Ja ni­żej pod­pi­sany Jó­zef Ta­dla, zam. w Hu­ci­sku Ja­wor­nic­kim, po­wiat Prze­worsk upra­szam ła­ska­wie o zwol­nie­nie ze szkoły mo­jej córki uro­dzo­nej 16. 1. 1917 roku, a uczęsz­cza­ją­cej do 4 klasy, po­nie­waż je­stem biedny, a i tak po­sy­łam oprócz niej dwoje dzieci do szkoły, które jest mi ciężko troje dzieci do szkoły po­sy­łać, z po­wodu tego, że na wsi taka bieda wsku­tek ta­nich pro­duk­tów rol­nych, że nie można tych dzieci w ża­den spo­sób okryć i obuć.

Jó­zef Ta­dla

Hu­ci­sko 19/7/1931

In­spek­tor z pew­no­ścią zna sy­tu­ację ro­dzin chłop­skich. Wie, że wielu z nich na­prawdę nie stać na buty dla dzieci, a idzie je­sień i nie da się już dłu­żej cho­dzić boso. W pi­śmie z 11 wrze­śnia 1931 roku przy­chyla się więc do prośby Jó­zefa Ta­dli, któ­rego córka do szkoły już nie pój­dzie co naj­mniej do wio­sny, kiedy zie­mia się ogrzeje.

„Szkołę mam 3 od­dzia­łową za ro­syj­skich cza­sów, a dziecko moje do­piero w tym roku za­cznie szkołę ale mar­twię się jak tu po­sy­łać kiedy ciężko na ze­szyt i tą sta­lówkę, a tu trzeba ubra­nie lep­sze i ja­kie buty cho­ciasz drew­niane bo la­tem boso może cho­dzić ale zimą to mu­sowo w drew­nia­kach bo na inne mnie nie stać a ja jak chce iść do ko­ścioła choć raz w mie­siącu to terz po­ży­czam so­bie bu­tów od są­siadki” – pi­sze w an­kie­cie Ja­nina Pra­sz­czyk ze wsi Strzelce Wiel­kie w cen­tral­nej Pol­sce. Go­spo­dyni ma­łego go­spo­dar­stwa wy­cho­wuje dzieci sama, bo mąż, jak twier­dzi, od pię­ciu lat hula po Fran­cji, a do niej na­wet nie pi­sze.

Ja­dwiga Szkraba uro­dziła się w ma­łej be­skidz­kiej wio­sce Ode­rne, po­ło­żo­nej wśród dwor­skich la­sów, kil­ka­na­ście ki­lo­me­trów od gra­nicy z Cze­cho­sło­wa­cją. Przy­byli tu jej dziad­ko­wie, gdy pod ko­niec XIX wieku po­sta­no­wiono zbu­do­wać hutę szkła i spro­wa­dzono ro­bot­ni­ków. „Byli to lu­dzie naj­bied­niejsi, któ­rzy nie mo­gli so­bie wy­brać lep­szego losu, więc miesz­ka­nie w ba­ra­kach, bar­dzo ciężka praca od świtu do nocy i bar­dzo li­che wy­ży­wie­nie było dla nich wy­star­cza­jące. Po wy­rą­ba­nym drze­wie na opał do huty po­zo­stały wy­ręby, które ro­bot­nicy no­cami wy­kar­czo­wali, by zdo­być ja­kiś za­gon do ob­sia­nia zbo­żem” – wspo­mina. Kil­ka­na­ście lat po osie­dle­niu się wy­rob­ni­ków w Ode­rnem wła­ści­cielka ma­jątku zli­kwi­do­wała hutę szkła, ale ro­bot­nicy tu po­zo­stali, w tym także ro­dzina Ja­dwigi, pła­cąc wiel­moż­nej pani wy­so­kie czyn­sze za dzier­żawę gruntu, to­też bieda nie od­pusz­czała.

„Naj­wię­cej zmar­twie­nia w moim ży­ciu – pi­sze po la­tach Ja­dwiga Krok z domu Szkraba – było z po­wodu szkoły, do któ­rej chcia­łam ko­niecz­nie cho­dzić, a nie mia­łam bu­tów”.

W dzień, kiedy się do­wia­duje, że nie bę­dzie się uczyć w szkole, wpada w roz­pacz i do wie­czora pła­cze. Matka go­rącz­kowo szuka spo­sobu, by Ja­dwiga mo­gła cho­dzić do szkoły bez bu­tów po­mimo zimna.

„Na drugi dzień roz­ście­liła matka zgrzebną płachtę na pod­ło­dze, na któ­rej mi ka­zała sta­nąć, za­wią­zała mię w dwa rogi i po­dała bratu na plecy, żeby mnie za­niósł do szkoły. Brat, który się wsty­dził, le­dwo mię do­niósł do sionki, ale ja nic z tego so­bie nie ro­biąc, szczę­śliwa wcho­dzi­łam boso do klasy, że mogę się uczyć, sia­da­łam w ławce, pod­wi­ja­jąc nogi pod sie­bie, bo mi było zimno” – wspo­mina. Nie­kiedy po lek­cjach, gdy brat się spóź­niał, czeka na niego w nie­opa­la­nej sieni, znów pod­wi­ja­jąc pod sie­bie nogi, ale dumna z sie­bie, bo na­uczyła się pi­sać.

Szkoła zmie­nia Ja­dwigę. – Bab­cia tra­fiła na wspa­niałą na­uczy­cielkę, dzięki któ­rej na­uczyła się pi­sać wier­sze, po­ko­chała te­atr i wy­stę­po­wała w przed­sta­wie­niach. Skoń­czyła tylko cztery klasy, ale to szkoła ją ukształ­to­wała – wspo­mina Lucy Da­vis, wnuczka Ja­dwigi Szkraby. Ja­dwiga wyj­dzie za mąż za star­szego od sie­bie o dzie­sięć lat, rów­nie bied­nego jak ona anal­fa­betę. – Bab­cię do­pro­wa­dzało to do roz­pa­czy, pró­bo­wała na­uczyć go pi­sać i czy­tać, ale dzia­dek po­tra­fił tylko pod­pi­sać się imie­niem i na­zwi­skiem.

Naj­czę­ściej to matki or­ga­ni­zują dziecku wszystko, co po­trzebne, aby mo­gło pójść do szkoły. Z na­biału, który sprze­da­dzą, lnu, który wy­sieją, ja­jek, które za­niosą na targ, sta­rają się uciu­łać, żeby było na ta­bliczkę[8], ry­sik, ze­szyt, ubra­nia, buty. Gdy się nie uda, wtedy coś klecą, jak matka Ja­dwigi to­bo­łek, albo od­dają dziecku wła­sne buty.

„Buty miał po­tworne. Je­den trze­wik był mój, a drugi stary but ojca o du­żym roz­mia­rze. Ale co mia­łam po­cząć, jak mnie nie stać było na lep­sze okry­cie, a chcia­łam ko­niecz­nie, żeby się na­uczyli cho­ciaż co­kol­wiek, żeby cho­ciaż syn po­tra­fił list na­pi­sać, żeby umiał od­czy­ty­wać na­pisy nad skle­pami. A jak do­ro­śnie, żeby umiał od­czy­ty­wać dro­go­wskazy, gdzie pro­wa­dzą drogi w świat za pracą i chle­bem” – wspo­mina wy­rob­nica fol­warczna, która wy­pra­wiała syna do szkoły na po­czątku lat trzy­dzie­stych.

Je­śli się cho­dzi la­tem boso do szkoły, nie trzeba się wsty­dzić, w wielu re­gio­nach to norma. Do­piero kiedy spad­nie śnieg, trzeba za­ło­żyć przy­naj­mniej drew­niaki, które zrzuca się w cie­płe wio­senne mie­siące. W szkole pa­mięt­ni­karki spod Tar­nowa na­uczy­ciel usta­wiał dzieci pod ścianą bu­dynku i spraw­dzał, czy mają czy­ste nogi. „Bo gdy na­stał wie­czór, to miast umyć nogi, nie­jedno dziecko prze­pra­co­wane za kro­wami, a nie­jed­no­krot­nie przy wy­kop­kach, za­sy­piało na­tych­miast i tak z dnia na dzień na­ra­stało tego błota. Na­uczy­ciel wit­kami z mło­dych ga­łą­zek wierzby każ­demu ta­kiemu dziecku przy­ło­żył po no­gach i ka­zał iść do rzeki umyć nogi, a tu zimna woda, nie­jed­no­krot­nie i my­dła nie było. Pie­kły te nogi okrop­nie, ta­kie po­pę­kane, a trudno było je do­myć”.

Kiedy dziecko idzie do szkoły, ro­dzina traci pra­cow­nika w go­spo­dar­stwie. Nie wszy­scy mogą so­bie na to po­zwo­lić.

Do Rady Szkol­nej Po­wia­to­wej w Prze­wor­sku

Pod­pi­sany prosi uprzej­mie o zwol­nie­nie córki swej Bro­ni­sławy Fu­dali od uczęsz­cza­nia do szkoły klasy V. Uro­dzo­nej dnia 23 paź­dzier­nika 1919 roku. Po­nie­warz jest naj­star­szą w domu i musi po­ma­gać ro­dzi­com przy pracy.

Hu­ci­sko Ja­wor­nic­kie

Dnia 26. IX. 1932

Kiedy in­spek­tor spraw­dził w szkole, jak wy­gląda sy­tu­acja Bro­ni­sławy, oka­zało się, że dziew­czyna po­wta­rza klasę i nie przy­kłada się do na­uki. Na­uczy­ciele i in­spek­to­rzy wie­dzą, jak ro­dzice trak­tują szkołę i że pa­sionka wy­daje im się waż­niej­sza od na­uki, a cza­sem rze­czy­wi­ście nie mają wyj­ścia, bo nie stać ich na za­trud­nie­nie ko­go­kol­wiek, kto za­stąpi dziecko. Albo uwa­żają, że na­uka nie ma w ży­ciu ko­biety naj­mniej­szego zna­cze­nia.

„Po co ci szkoła? I tak pa­niom nie bę­dziesz” – sły­szą córki.

Apo­lo­nii Księ­żo­pol­skiej z domu Si­kor­skiej, uro­dzo­nej w Sku­piach na Ma­zow­szu, szczę­ście w ży­ciu sprzyja.

– Oj­ciec mamy, a mój dzia­dek, To­masz Si­kor­ski, pra­co­wał jako cie­śla. Drew­niane domy, które bu­do­wał po­nad sto lat temu, wciąż stoją, więc my­ślę, że był do­bry w swoim fa­chu – opo­wiada Mi­chał Księ­żo­pol­ski, eme­ry­to­wany na­uczy­ciel fi­zyki. – Kiedy mama skoń­czyła szes­na­ście lat, zna­lazł się ka­wa­ler, mój oj­ciec, który chciał się że­nić, i dzia­dek się zgo­dził, bo jak ktoś się od­po­wiedni tra­fił, to wy­da­wało się dziew­czynę jak naj­szyb­ciej.

Ka­wa­ler rzecz ja­sna oka­zuje się od­po­wiedni, nie star­to­wałby prze­cież do córki bo­ga­tego cie­śli, gdyby sam nie był za­możny. Alek­san­der Księ­żo­pol­ski, go­spo­darz na dzie­się­ciu hek­ta­rach, po­sia­dał na­wet herb Pół­ko­zic. Po ślu­bie oj­ciec Apo­lo­nii wy­sta­wia im, jak się wów­czas mówi, sporą cha­łupę i ro­dzina go­spo­da­ruje od razu na swoim, co spo­tyka się rzadko. Zwy­kle mło­dzi za­miesz­kują z ro­dzi­cami jed­nego z mał­żon­ków i resztą ro­dziny. Jed­nak, co naj­waż­niej­sze, mąż Apo­lo­nii nie tylko jest pra­co­wity i miły, ale także po­zwala żo­nie rzą­dzić, co pro­wa­dzi ją pro­sto do koła go­spo­dyń wiej­skich, gdzie zo­staje wi­ce­prze­wod­ni­czącą za­rządu głów­nego. Robi te­raz za­wrotną ka­rierę. Syn pa­mięta, jak pod ko­niec lat trzy­dzie­stych od­wo­zili z oj­cem matkę końmi na sta­cję ko­le­jową, gdzie ona, wy­stro­jona w tra­dy­cyjny ma­zo­wiecki strój, wsia­dała do po­ciągu, aby po­mknąć do sto­licy na ważne uro­czy­sto­ści na naj­wyż­szym, pań­stwo­wym szcze­blu. Rze­czy­wi­ście, znaj­du­jemy na­zwi­sko Apo­lo­nii Księ­żo­pol­skiej w ar­ty­kule Chłopi siłą na­rodu pol­skiego z ga­zety „Dzień Po­mo­rza” z roku 1937, i to w pa­rze z sa­mym mar­szał­kiem Edwar­dem Ry­dzem-Śmi­głym. Re­la­cja z Kon­gresu Cen­tral­nego Mło­dej Wsi prze­nosi nas na Pole Mo­ko­tow­skie do War­szawy, gdzie tego dnia zja­wili się mię­dzy in­nymi pre­mier Fe­li­cjan Sła­woj Skład­kow­ski i liczni mi­ni­stro­wie, przed któ­rymi chłop­skie or­ga­ni­za­cje pa­ra­dują z trans­pa­ren­tami: „Zie­mia dla chło­pów” oraz „W każ­dej wsi szkoła pu­bliczna”. Także na wielu in­nych fo­to­gra­fiach z naj­waż­niej­szych uro­czy­sto­ści władz II RP obok ofi­cjeli zo­ba­czymy ko­biety w stro­jach re­gio­nal­nych. Wła­dza lubi się przy­ozdo­bić ko­bie­tami z ludu. Jakby ktoś nie wie­dział – wieś jest ważna, ko­biety są ważne.

Apo­lo­nię Księ­żo­pol­ską, którą ga­zeta przed­sta­wia jako go­spo­dy­nię z po­wiatu so­ko­łow­skiego, spo­tyka tego dnia za­szczyt wy­jąt­kowy: pełni funk­cję matki chrzest­nej sztan­daru, który zo­sta­nie po­świę­cony, a któ­rego oj­cem chrzest­nym jest wła­śnie mar­sza­łek Rydz-Śmi­gły.

– Mama czuła dumę, że ob­raca się w wyż­szych sfe­rach. Ale też wielki kom­pleks z tego po­wodu, że nie cho­dziła do szkoły. Dziad­ko­wie nie wi­dzieli ta­kiej po­trzeby, by kształ­cić córkę. Mama miała o to żal, uwa­żała, że gdyby miała wy­kształ­ce­nie, za­szłaby w ży­ciu dużo da­lej. Czuła się też nie­pew­nie z tego po­wodu, że była sa­mo­ukiem. To ona na­uczyła czy­tać i pi­sać swo­jego ojca, który też do szkoły nie cho­dził – opo­wiada Mi­chał Księ­żo­pol­ski.

Brak szkol­nego wy­kształ­ce­nia Apo­lo­nię nie tylko smuci, ale też mo­bi­li­zuje. Zrobi wszystko, by wy­kształ­cić swoje dzieci. Cała czwórka skoń­czy stu­dia, ale to już we wcze­snym PRL-u.

– Na­uka miała dla mamy naj­więk­sze zna­cze­nie, nic się w ta­kim stop­niu dla niej nie li­czyło, dla­tego jesz­cze przed wojną moja naj­star­sza sio­stra wy­je­chała do szkoły go­spo­dar­czej z in­ter­na­tem do Dro­hi­czyna, co na pewno dużo na­szych ro­dzi­ców kosz­to­wało, ale dla mamy wy­kształ­ce­nie zna­czyło wię­cej niż pie­nią­dze – wspo­mina syn Apo­lo­nii Księ­żo­pol­skiej.

Je­śli dziew­czyna ma braci, zwy­kle to oni stoją przed nią w ko­lejce do edu­ka­cji. Bo jemu może się bar­dziej przy­dać, a jak pój­dzie do woj­ska, bę­dzie się po­tra­fił pod­pi­sać.

Anielę Do­bro­wol­ską z Alek­san­drówki, córkę do­syć bo­ga­tego chłopa, na­zy­wają we wsi war­sza­wianką. „Ja ma­rzy­łam o ja­kiejś szkole w War­sza­wie. Oj­ciec ma­mie czę­sto ro­bił wy­mówki, «cho­wasz ich na War­sza­wianki, oszczę­dzasz ich», może to była tro­chę prawda, bo moja mama wsta­wała wcze­śnie, da­wała ko­niowi ob­rok, do­iła krowy, da­lej brała się za kuch­nię, a ja spa­łam do śnia­da­nia, oj­ciec był chory na astmę, to spał naj­dłu­żej. Cały cię­żar go­spo­dar­ski spa­dał na mamę, chciała nas ład­nie ubrać, to każde ja­jeczko sprze­dała, ma­sła nie spró­bo­wała, wszystko trzeba było sprze­dać, żeby nas ubrać” – wspo­mina po la­tach. Jej ma­rze­nia stają się jesz­cze in­ten­syw­niej­sze, gdy za­kłada słu­chawki ra­diowe na­le­żące do na­uczy­ciela, który miesz­kał w tym sa­mym domu. „My­śli krą­żyły wtedy po gło­wie, gdy­bym mo­gła być kie­dyś na­uczy­cielką, żeby mi dzieci mó­wiły dzień do­bry, jak temu panu, o jak­bym była szczę­śliwa”. Wszystko za­leży od ojca, z któ­rym pra­wie nie ma kon­taktu. „Czu­ły­śmy krę­pa­cję do ojca, wszyst­kie sprawy za­ła­twia­ły­śmy z mamą. Matka była do­brą, oj­ciec jak pa­mię­tam za­wsze po­ni­żał moją mamę”. Po czwar­tej kla­sie prosi ojca, by mo­gła się uczyć da­lej, i sły­szy: nie. „Od­po­wie­dział mi tyle, że bę­dzie uczył braci, a dziew­czy­nie szkoła nie­po­trzebna”. Do szkoły idą jej ko­le­żanki, przede wszyst­kim z bo­ga­tych ro­dzin i córki ko­le­ja­rzy. „Przy­kro mi było, to było moje pierw­sze nie­po­wo­dze­nie, upa­dłam na du­chu, sta­łam się już niż­szą”.

Ra­dzi so­bie tak, jak zwy­kle wiej­skie dziew­częta czu­jące się zbęd­nymi: je­dzie do War­szawy na słu­żącą.

Ba­da­nie lo­sów swo­jej ro­dziny wy­maga go­to­wo­ści, by się roz­stać z wy­obra­że­niami i ilu­zjami na jej te­mat, a w związku z tym i na swój wła­sny.

Piotr Kie­żun, kry­tyk li­te­racki, z za­wodu so­cjo­log i fi­lo­zof, wy­ra­stał wśród opo­wie­ści swo­jej babci na­uczy­cielki, po­cho­dzą­cej z ma­zo­wiec­kiej wsi Po­pławy (dziś część Puł­tu­ska), które jak pi­sze, po­zwo­liły mu „za­do­mo­wić się w prze­strzeni i cza­sie – uświa­do­mić so­bie, że je­stem czę­ścią ja­kiejś więk­szej wspól­noty lo­sów”. Miał, przy­znaje, szczę­ście: bab­cia Ma­rylka, jak na­zywa ją wnuk, poza świetną pa­mię­cią po­sia­dała też dar barw­nego opo­wia­da­nia. Kiedy więc w 2018 roku po­sta­no­wił za­re­je­stro­wać roz­mowę rzekę, którą z nią prze­pro­wa­dził, udało im się wspól­nie stwo­rzyć coś w ro­dzaju ro­dzin­nej kro­niki, się­ga­ją­cej kilka ge­ne­ra­cji wstecz.

Ma­ria Kar­piń­ska, bab­cia au­tora, uro­dziła się w 1932 roku w cha­cie kry­tej strze­chą, ale jej ro­dzina na­le­żała do bo­gat­szych go­spo­da­rzy. Na swój uży­tek upra­wiali nie­duży ka­wa­łek ziemi, ho­do­wali kury i dwie krowy, ale utrzy­ma­nie ro­dzi­nie za­pew­niało stałe wy­na­gro­dze­nie jej ojca, Te­les­fora Kacz­mar­czyka, pie­ka­rza pra­cu­ją­cego w Puł­tu­sku.

Jesz­cze jego dzia­dek pro­wa­dził spore go­spo­dar­stwo w oko­licy Zgie­rza, ale gdy po­padł w długi, stra­cił je, a syn Adam, oj­ciec Te­les­fora, zo­stał fli­sa­kiem na Na­rwi. Ro­dzi­nie sprzy­jało geo­gra­ficzne po­ło­że­nie: tuż przy mie­ście i nad rzeką, dzięki czemu jej sta­tus miał szanse się po­pra­wić. Sy­tu­acja miesz­kań­ców pod­miej­skich wsi była nie­po­rów­ny­wal­nie ko­rzyst­niej­sza od tych z wio­sek od­da­lo­nych o dzie­siątki ki­lo­me­trów od prze­my­sło­wych ośrod­ków.

Gdy Te­les­for Kacz­mar­czyk miał dwa­na­ście lat, matka za­pro­wa­dziła go do puł­tu­skiej pie­karni, aby tam na­uczył się za­wodu, a po­tem, dzięki stry­jowi, pod­no­sił swoje kwa­li­fi­ka­cje w War­sza­wie. Gdy skoń­czył trzy­dziestkę, oże­nił się z Ro­za­lią No­wo­siel­ską, ma­jąc do­bry fach, a za sobą do­świad­cze­nie dwóch lat walki na fron­cie pierw­szej wojny świa­to­wej w ar­mii ro­syj­skiej oraz uwię­zie­nie w wę­gier­skim obo­zie je­niec­kim, gdzie wy­pie­kał chleb dla jeń­ców i żoł­nie­rzy.

Po­sada Te­les­fora, ale też pra­co­wi­tość Ro­za­lii, która zaj­mo­wała się do­mem i in­wen­ta­rzem oraz przę­dła i tkała len, wy­ra­bia­jąc z płótna odzież dla bli­skich i po­ściel, za­bez­pie­czały naj­waż­niej­sze po­trzeby pię­cio­oso­bo­wej ro­dziny.

Także przod­ko­wie Ro­za­lii na­le­żeli do za­moż­niej­szych. Jej matka, Alek­san­dra, zwana Ole­sią, córka ko­wala, do­stała w po­sagu go­spo­dar­stwo i piękny, drew­niany dom w Po­pła­wach. I choć mąż, któ­rego zna­lazł jej oj­ciec, nie ra­dził so­bie z go­spo­da­ro­wa­niem i nie­mal cały do­ro­bek wy­prze­dał, Olesi udało się za ostat­nie pie­nią­dze ku­pić kilka hek­ta­rów ziemi i pół domu. Uro­dziła sied­mioro dzieci, ciężko pra­co­wała w domu i w polu i za­pew­niła sy­nom wy­kształ­ce­nie. Na­to­miast córka, Ro­za­lia, ni­gdy nie uczyła się w szkole. Jak wielu dziew­czyn­kom ro­dzina wy­zna­czyła jej rolę opie­kunki o kilka lat młod­szych braci.

„Kie­dyś na Po­pławy przy­je­chała na­uczy­cielka – opo­wia­dała w roz­mo­wie z wnu­kiem Ma­ria Kar­piń­ska, eme­ry­to­wana na­uczy­cielka. – Ktoś ją spro­wa­dził i da­wała lek­cje w czy­imś domu – na tej sa­mej ulicy, na któ­rej ja się uro­dzi­łam. Mama od razu tam po­bie­gła, bo też się chciała uczyć. Bab­cia na­tych­miast do niej przy­le­ciała i za­wo­łała: «Ty tu sie­dzisz, a kto bę­dzie dzieci pil­no­wał?!». Więc pil­no­wała. Z dziad­kiem cho­dziła w pole. Szczu­plutka taka. Pew­nego razu le­d­wie się już trzy­mała na no­gach, a dzia­dek kosi i kosi, kosi i kosi. Mama nie mo­gła na­dą­żyć. Prze­cho­dził ja­kiś są­siad i mówi: «Fra­nek, zo­bacz, toż ten dzie­ciak już pada, on już nie ma siły». To się dzia­dek obej­rzał i mówi: «O matko je­dyna, rze­czy­wi­ście, że nie ma siły!»”.

Piotr Kie­żun przy­znaje, że in­for­ma­cja o tym, że jego pra­bab­cia nie po­tra­fiła się pod­pi­sać, zro­biła na nim wra­że­nie. „By­łem wię­cej niż za­sko­czony. Ale wcale nie dla­tego, że w po­rów­na­niu z nią jej młod­szy brat skoń­czył jako wy­kła­dowca na Po­li­tech­nice War­szaw­skiej. Jego hi­sto­ria jest wy­jąt­kowa i je­stem tego świa­domy. Było dużo sprzy­ja­ją­cych zbie­gów oko­licz­no­ści, które po­zwo­liły mu osią­gnąć suk­ces. Po pierw­sze, był męż­czy­zną” – re­la­cjo­nuje Piotr Kie­żun i tłu­ma­czy, że przy­czy­niło się do tego przede wszyst­kim do­bre gim­na­zjum w Puł­tu­sku, jak rów­nież in­spi­ru­jący na­uczy­ciel z mi­sją.

To jed­nak nie ta nie­sy­me­trycz­ność, w końcu pew­nie w ja­kiś spo­sób oczy­wi­sta, za­sko­czyła Pio­tra Kie­żuna. „W przy­padku pra­babci Ro­za­lii zdzi­wiło mnie nie to, że nie była wy­kształ­cona, lecz że nie otrzy­mała na­wet tej pod­sta­wo­wej edu­ka­cji w po­staci umie­jęt­no­ści pi­sa­nia i czy­ta­nia. Jak to? Mama mo­jej babci, która była na­uczy­cielką w szkole pod­sta­wo­wej, nie umiała czy­tać i le­d­wie się pod­pi­sy­wała? Oczy­wi­ście je­stem świa­domy, że skala anal­fa­be­ty­zmu w Pol­sce była duża, ale za­wsze my­śla­łem, że nie do­ty­czy to mo­jej ro­dziny. A na pewno nie tej bli­skiej. W końcu mnie i pra­bab­cię dzielą za­le­d­wie trzy po­ko­le­nia”.

W II RP dla wielu chłop­skich ro­dzin, szcze­gól­nie dla star­szego po­ko­le­nia, szkoła i edu­ka­cja to wciąż sprawy pań­skie, a nie chłop­skie, tak było od wie­ków. Przy­zwy­cza­ili się do wy­klu­cze­nia, po­wścią­ga­nia am­bi­cji, mi­ni­ma­li­zo­wa­nia po­trzeb i znaj­do­wa­nia swo­jego miej­sca w sze­regu. Do­brze pa­mię­tają, ja­kie wy­rze­cze­nia po­no­sili ci, któ­rzy się­gali po nie swoje.

Matka po­ety Ta­de­usza Ró­że­wi­cza, Ste­fa­nia, miesz­ka­jąca w po­cząt­kach XX wieku we wsi Szyn­kie­lów pod Wie­lu­niem, wspo­mina: „Wieś była duża, i w sto­sunku do in­nych wio­sek za­można, ale do­słow­nie nie było jed­nej ro­dziny, żeby mo­gła so­bie po­zwo­lić na wy­sła­nie dziecka, na­wet zdol­nego, do szkoły do mia­sta. Zna­łam kilku chłop­ców, na­wet mo­gliby się uczyć, ale mu­sieli iść do Nie­miec na ro­boty. Dwóch z mo­jego po­ko­le­nia chciało na coś wyjść, jak to się mó­wiło, więc je­den z nich, An­drzej Ka­łużny, był kilka razy w Niem­czech, aby so­bie na na­ukę czy ubra­nie za­ro­bić. Po­tem la­tał dzie­więć ki­lo­me­trów do księ­dza pro­bosz­cza, który go przy­go­to­wał do któ­rejś klasy, nie pa­mię­tam czy do trze­ciej, czy czwar­tej, w każ­dym ra­zie wy­je­chał do ja­kie­goś se­mi­na­rium, z któ­rego wró­cił bar­dzo wy­czer­pany. Drugi chło­piec to był An­toni Wa­la­sik. Mu­siał być bar­dzo zdolny, na­wet wszech­stron­nie zdolny. Wi­dzia­łam nie­raz, jak z kory so­sno­wej rzeź­bił róż­nych świąt­ków i to na­prawdę ład­nie. Był sa­mo­ukiem. Ro­dzice na­wet mu nie dali na ta­bliczkę i ry­sik, więc pi­sał wę­glem, pa­ty­kami po ziemi, a jak był star­szy, cho­dził do Nie­miec i uczył się pi­sać”.

Jed­nak gdy oj­ciec Ste­fa­nii Ró­że­wicz tłu­ma­czy chło­pom: „Szkoła bar­dzo wa­szym dzie­ciom po­trzebna”, od­po­wia­dają: „Pa­nie, kto się zna na pi­śmie, ten się do pie­kła ci­śnie”.

Część chło­pów nie chce kształ­cić dzieci z po­czu­cia od­po­wie­dzial­no­ści za ro­dzinę. Oj­ciec to kie­row­nik ze­społu, a dzieci to ka­dra przed­się­bior­stwa – je­śli za­czną się kształ­cić, kto za nich bę­dzie ro­bił? Matki mają jed­nak na­dzieję, że znaj­dzie się ja­kiś spo­sób, go­towe same za dziecko pra­co­wać, by­leby ono miało choć tro­chę le­piej w ży­ciu niż ona. Bez de­ter­mi­na­cji chłop­skich ma­tek, ich nad­zwy­czaj­nego uporu i nie­wy­obra­żal­nego po­świę­ce­nia wiele lo­sów po­to­czy­łoby się zu­peł­nie ina­czej.

W za­sięgu chłop­skiego dziecka z po­czątku XX wieku znaj­duje się zwy­kle ka­riera księ­dza lub na­uczy­ciela. Po­zy­cja księ­dza wy­do­by­wała chłopa z jego stanu, a pre­stiż i au­to­ry­tet, ja­kie zy­ski­wali księża, spra­wiały, że nie­mal każda matka mo­dliła się o taki los dla swego syna.

Kiedy Kon­stan­cja Zieja ze wsi Ossa koło Ra­do­mia po­sta­na­wia kształ­cić swo­jego Janka[9], ko­le­żanki śmieją się z niej za ple­cami. „Pierw mi wy­ro­sną włosy na dło­niach, nim Ko­st­cyn syn wy­uczy się na księ­dza. To nie na oską go­spo­darkę” – mó­wią do sie­bie.

Córka ko­wala ze dworu sama by nie wpa­dła na to, aby po­słać syna do se­mi­na­rium du­chow­nego, ale od chwili, gdy pro­boszcz pa­ra­fii w Od­rzy­wole Alek­san­der Ak­sa­mi­tow­ski po­wie­dział jej, że Ja­nek ma ta­lent i trzeba go uczyć, nie może prze­stać o tym my­śleć. Jej mąż prze­ciw­nie. „Ni­gdy! To nie na­sza go­spo­darka uczyć się” – mówi jej.

Kon­stan­cja nie za­mie­rza się pod­dać. Au­to­ry­te­tem więk­szym jest dla niej ksiądz, więc obiera czę­stą w pa­triar­chal­nych ro­dzi­nach ko­biecą stra­te­gię. Mówi mę­żowi: „zgoda”, i robi swoje. Ży­cie ta­kich ko­biet jak ona jest pełne ta­jem­nic, ofi­cjal­nie go­dzą się na ule­głość, nie re­zy­gnu­jąc jed­nak ze swo­ich pra­gnień. Bab­ski spryt, oto czego im trzeba: utrzy­mać męża w prze­ko­na­niu, że on rzą­dzi, ale osią­gać swoje cele, zwłasz­cza je­śli do­ty­czą dzieci, one są bo­wiem dla ko­biety naj­waż­niej­sze i dla nich ry­zy­kuje gniew męża. Oj­ciec Janka an­ga­żuje się w wy­cho­wa­nie je­dy­nie wtedy, gdy uznaje, że trzeba dziecku przy­lać. „Je­śli czymś że­śmy za­wi­nili, to brał na nas kij albo rze­mień. Praca i moc; au­to­ry­tet, ale od strony fi­zycz­nej” – wspo­mi­nał Jan Zieja.

Kiedy Kon­stan­cja de­cy­duje się kształ­cić syna, prze­cho­dzi do kon­spi­ra­cji: bie­rze trzy ko­piejki, je­dzie na targ do Od­rzy­wołu i ku­puje mu ele­men­tarz. Od go­spo­dyni księ­dza do­staje ze­szyty ze zna­kami wod­nymi i te­raz Jan może za­cząć sta­wiać pierw­sze li­tery i czy­tać na za­wo­ła­nie. Bar­dzo szybko wi­dać efekty, więc w nie­dzielę przed mszą, gdy do Kon­stan­cji scho­dzą się ko­le­żanki, ona bu­dzi syna: „Po­cy­toj ze num tera zy­wota” – na­ka­zuje. Chło­piec staje w ko­szuli przy łóżku i czyta: Ży­wot Boga i Zba­wi­ciela na­szego, Je­zusa Chry­stusa na­pi­sany przez św. Bo­na­wen­turę.

Koń­czy dzie­więć lat, gdy matka wy­mu­sza na ojcu zgodę, żeby od­dać syna na na­uki do pa­ra­fii w Od­rzy­wole. Szyje mu kurtkę wa­to­waną i po­ka­zuje, w jaki spo­sób je się no­żem i wi­del­cem, a star­szy brat chło­paka po­ucza go, że za­miast „ino” mówi się „tylko”.

Tego sa­mego roku Mi­chał Zieja ma atak wy­rostka ro­bacz­ko­wego, ale nie zga­dza się na ope­ra­cję. Po­woli umiera. Gdy tuż przed śmier­cią woła żonę, mówi jej, że może na­dal uczyć naj­młod­szego syna. „Po­bło­go­sła­wił Jan­kowi” – cie­szą się w ro­dzi­nie i pla­nują wy­słać chło­paka do sto­licy, bo aby do­stać się do se­mi­na­rium du­chow­nego, musi skoń­czyć pań­stwowe gim­na­zjum, ale za­in­sta­lo­wa­nie chłop­skiego dziecka z ubo­giej ro­dziny w War­sza­wie to po­mysł nie­mal sza­lony. Kon­stan­cja i na to znaj­duje spo­sób. Jan za­mieszka u kraw­co­wej, z którą jego matka za­warła umowę: bę­dzie jej pła­cić w na­tu­rze, czyli co dwa ty­go­dnie prze­sy­łać jajka, mleko, ser, ka­szę i chleb. Zwy­kle śle te pro­dukty ży­dow­ską fur­go­netką i układ spraw­dza się zna­ko­mi­cie, ale przy­cho­dzi dzień, gdy Kon­stan­cji Ziei bra­kuje tego jed­nego ru­bla, by za­pła­cić za nada­nie paczki. Wkłada to­wary do ko­szyka i ru­sza w drogę. Z Ossy do War­szawy trzeba po­ko­nać sie­dem­dzie­siąt dwa ki­lo­me­try. GPS po­ka­zuje, że dzi­siaj pie­sza droga na tej tra­sie po­winna za­jąć pięt­na­ście go­dzin, a szlak pro­wa­dzi przez Nada­rzyn i Ra­szyn i po­krywa się z dzi­siej­szą drogą S8.

Jak długo idzie Kon­stan­cja Zieja wśród ma­zo­wiec­kich pól i la­sów? Na­wi­ga­cje zwy­kle zbyt opty­mi­stycz­nie wy­mie­rzają czas; je­śli wska­zują nam pięt­na­ście go­dzin, praw­do­po­dob­nie z prze­rwami ta wę­drówka za­bra­łaby około sie­dem­na­stu go­dzin. Któ­rędy pro­wa­dzi droga? Ile waży kosz, który Kon­stan­cja nie­sie? Czy ma na no­gach buty? Nie­istotne. Naj­waż­niej­sze, że Ja­nek może zo­stać u kraw­co­wej.

Mar­cjanna For­nal­ska[10], któ­rej dra­ma­tyczny ży­cio­rys, jak i ca­łej jej ro­dziny, wy­daje się go­to­wym ma­te­ria­łem na film lub po­wieść roz­gry­wa­jącą się na tle burz­li­wych wy­da­rzeń XX wieku, po­zo­sta­wiła po so­bie barw­nie na­pi­sany Pa­mięt­nik matki. W jego pierw­szej czę­ści fa­scy­nu­jąco opo­wiada o swoim chłop­skim dzie­ciń­stwie na lu­bel­skiej wsi w cza­sach po­pańsz­czyź­nia­nych, o pierw­szych la­tach mał­żeń­stwa, o walce o edu­ka­cję swo­ich dzieci.

Gdy książka For­nal­skiej uka­zuje się w la­tach pięć­dzie­sią­tych, u schyłku jej ży­cia, z miej­sca staje się hi­tem. Z do­świad­cze­niami jej wcze­snego ży­cia mogą utoż­sa­mić się ty­siące ko­biet chłop­skiego po­cho­dze­nia. Uro­dzona w 1870 roku we wsi Ło­pien­nik na Lu­belsz­czyź­nie córka pańsz­czyź­nia­nego chłopa jak wiele dzieci w za­bo­rze ro­syj­skim nie cho­dzi do szkoły. Ma sie­dem lat, gdy do­staje od ojca swoją pierw­szą książkę i do­wia­duje się, że po­winna się na­uczyć z niej czy­tać, by mo­gła się mo­dlić. „Dziew­czy­nie wię­cej na­uki nie po­trzeba. Dziew­czyna po­winna być tylko uczciwa i pra­co­wita” – za­pa­mię­tała oj­cow­ską radę. Po­nie­waż nikt nie ma czasu się nią zaj­mo­wać, pró­buje sama wy­my­ślić, jak skła­dać li­tery.

„Ucz się, bo do­sta­niesz bi­cie!” – sły­szy. Albo: „Ucz się, jak do wio­sny na­uczysz się czy­tać, to ci ku­pimy na Wiel­ka­noc piękną ksią­żeczkę do na­bo­żeń­stwa”.

Gdy w końcu udaje się jej po­skła­dać li­tery w wy­razy, czuje się oszo­ło­miona: „Od­krywa się przede mną świat, niebo, sama nie wiem, co ro­bić z ra­do­ścią”.

Jed­nak gdy dzieli się z matką swo­imi no­wymi umie­jęt­no­ściami, sły­szy: „Le­piej wy­bie­raj kar­to­fle!”.