Czy ktoś tu jest normalny? ebook

Dla Sa­die i Wil­low,zbyt wy­jąt­ko­wych,by ucho­dzić za choć tro­chę nor­malne

Żeby zi­lu­stro­wać to, o czym mowa w tej książce, stro­nach 294–306 umie­ści­łam wy­bór ory­gi­nal­nych kwe­stio­na­riu­szy z XIX i XX wieku – od re­je­stru ha­lu­cy­na­cji z 1889 roku po an­kietę o ży­ciu sek­su­al­nym z pro­jektu Mass Ob­se­rva­tion z 1949 roku. Tymi wła­śnie do­ku­men­tami po­słu­gi­wali się le­ka­rze, na­ukowcy i so­cjo­lo­go­wie, któ­rzy sta­rali się okre­ślić, czym jest nor­mal­ność w sfe­rze ciała, umy­słu, uczuć i ży­cia sek­su­al­nego. Moż­liwe, że nic nie po­ka­za­łoby le­piej, jak ulotne i zmienne jest wy­obra­że­nie nor­mal­no­ści. Nie krę­puj­cie się – po­dej­mij­cie wy­zwa­nie spro­sta­nia nor­mom... i roz­ko­szuj­cie się „po­rażką”.

Wy­da­wa­łoby się, że to dość pro­ste py­ta­nie. Można by je so­bie za­da­wać każ­dego dnia. Czy mam nor­malną syl­we­tkę i nor­malne wy­miary? Czy to nor­malne, że pła­czę przy lu­dziach? Że nie pro­te­stuję, kiedy mój pies liże mnie po twa­rzy? Że mam bo­le­sne men­stru­acje? Że upra­wiam seks z nie­zna­jo­mymi? Że czuję lęk w środ­kach ko­mu­ni­ka­cji miej­skiej? Że mie­wam wzdę­cia po po­siłku? W ży­ciu za­da­jemy so­bie mnó­stwo tego ro­dzaju py­tań. Wpły­wają one na kształt na­szych re­la­cji z in­nymi. Po­ma­gają też, kiedy szu­kamy po­mocy: py­tamy o opi­nię ko­goś z przy­ja­ciół albo ko­rzy­stamy z po­rady le­kar­skiej.

A skoro je so­bie za­da­jemy, to zna­czy, że samo wy­obra­że­nie nor­mal­no­ści jest nie­zwy­kle zło­żone. Co wła­ści­wie mamy na my­śli, gdy py­tamy, czy je­ste­śmy nor­malni? Już tych kilka py­tań przy­wo­ła­nych po­wy­żej do­wo­dzi, że nie za­wsze mamy na my­śli to samo. Cza­sem za­sta­na­wiamy się, czy mie­ścimy się w śred­niej, a cza­sem – czy je­ste­śmy nieco po­wy­żej lub po­ni­żej niej, je­śli taki wy­nik jest po­żą­dany w spo­łe­czeń­stwie. Ja na przy­kład chcia­ła­bym, żeby mój wzrost był nieco po­wy­żej śred­niej, a moja waga – nieco po­ni­żej.

Bywa też, że za­sta­na­wiamy się nad swoim sta­nem zdro­wia. Czy mam ci­śnie­nie w nor­mie? Czy je­śli od­czu­wam ból w któ­rejś czę­ści ciała, to zna­czy, że coś mi do­lega? Je­śli twoje dziecko lu­na­ty­kuje, można uznać, że to nic nad­zwy­czaj­nego, ale nie dla­tego, że zda­rza się to czę­sto (z prze­pro­wa­dzo­nego w 2004 roku son­dażu Sleep in Ame­rica Poll wy­nika, że tylko 2 pro­cent dzieci w wieku szkol­nym cho­dzi we śnie przy­naj­mniej przez kilka nocy w ty­go­dniu), tylko dla­tego, że nie uzna­jemy lu­na­ty­ko­wa­nia za ob­jaw cho­ro­bowy.

Naj­czę­ściej jed­nak gdy py­tamy, czy je­ste­śmy nor­malni, w grun­cie rze­czy za­sta­na­wiamy się, czy je­ste­śmy tacy jak inni. Czy je­stem ty­pową przed­sta­wi­cielką ga­tunku ludz­kiego? Czy w róż­nych sy­tu­acjach re­aguję po­dob­nie jak inni lu­dzie? Czy ubie­ram się i mó­wię tak jak inni? A gdy­bym bar­dziej przy­po­mi­nała inne osoby, czy ży­łoby mi się ła­twiej?

Ta­kie py­ta­nia mają głę­boki wpływ na na­sze ży­cie. Sama by­łam nie­śmia­łym i tro­chę dziw­nym dziec­kiem. No­si­łam oku­lary w pla­sti­ko­wych opraw­kach re­fun­do­wa­nych przez fun­dusz zdro­wia i ulu­bione ręcz­nie dzier­gane swe­terki. Więk­szość czasu spę­dza­łam za­ko­pana w książ­kach, ma­rząc o lep­szym, peł­nym ma­gii świe­cie. Jesz­cze za­nim w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych za­czę­łam li­ceum, moi ró­wie­śnicy – z so­bie tylko zna­nych po­wo­dów – przy­pięli mi łatkę tej nie­nor­mal­nej la­ski. Na­zy­wali mnie dzi­waczką. Cre­epy Pho­ebe. Prze­zwi­sko za­czerp­nęli z se­rialu Są­sie­dzi (Ne­igh­bo­urs). Naj­wy­raź­niej wi­dzieli we mnie po­do­bień­stwo do jed­nej z na­sto­let­nich bo­ha­te­rek, córki pra­cow­nika za­kładu po­grze­bo­wego, która za­miast psów czy ko­tów trzy­mała w domu węże, i dla­tego wszy­scy się jej bali. Za­nim skoń­czy­łam szes­na­ście lat, by­łam już jedną wielką kulą le­dwo tłu­mio­nej wście­kło­ści na cały świat. Przez więk­szość dnia no­si­łam słu­chawki, żeby nikt się do mnie nie od­zy­wał, i wy­dra­py­wa­łam na szkol­nych ław­kach słowa pio­se­nek Ma­nic Street Pre­achers.

Czy to nie brzmi zna­jomo? Je­śli tak, to może jed­nak by­łam cał­kiem nor­malną na­sto­latką. Mimo to – jak wiele na­sto­la­tek – ni­gdy nie czu­łam się nor­malna. Po­dob­nie jak więk­szość dzie­cia­ków drę­czo­nych przez ró­wie­śni­ków, po­go­dzi­łam się z przy­piętą mi łatką wy­rzutka i gładko we­szłam w tę rolę (a przy­naj­mniej tak mi się wy­da­wało). Nie­ustan­nie sama pod­kre­śla­łam wszyst­kie swoje dzi­wac­twa, które były obiek­tem drwin ko­le­gów i ko­le­ża­nek, żeby jesz­cze bar­dziej się od nich od­izo­lo­wać. Głu­potą wy­da­wało mi się to, że no­sze­nie ple­caka na obu ra­mio­nach czy pod­cią­ga­nie wy­soko skar­pe­tek wszy­scy wo­kół uzna­wali za „nu­dziar­stwo”, więc upar­cie ro­bi­łam i jedno, i dru­gie. Nie chcia­łam się ma­lo­wać i słu­chać po­po­wych prze­bo­jów, wo­la­łam spę­dzać każdą środę z no­sem w no­wym nu­me­rze jed­nego z ma­ga­zy­nów mu­zycz­nych i czy­tać o ze­spo­łach, o któ­rych nikt w mo­jej szkole nie sły­szał.

Mimo wszystko jed­nak ja­kaś część mnie bar­dzo chciała być nor­malna. Kiedy któ­ryś z mo­ich ulu­bio­nych ze­spo­łów tra­fiał na li­stę prze­bo­jów, czu­łam dumę, jak­bym sama osią­gnęła suk­ces – w końcu in­nym lu­dziom też po­do­bało się to co mnie! Przez całą mło­dość mia­łam w gło­wie mętną wi­zję nor­mal­no­ści. Nie da­wała mi o so­bie za­po­mnieć, zwłasz­cza gdy oba­wia­łam się, że nie wpa­suję się w swoje oto­cze­nie, ba­łam się opusz­cze­nia i sa­mot­no­ści i prze­czu­wa­łam, że gdyby za­szła we mnie ja­kaś ma­giczna zmiana, na­gle wszyst­kie pro­blemy same by się roz­wią­zały. Ja­koś przed trzy­dziestką po raz pierw­szy za­da­łam so­bie py­ta­nie, co wła­ści­wie ro­zu­miem przez tę „nor­mal­ność”.

Je­śli czy­tasz tę książkę, to pew­nie masz po­do­bne obawy albo za­da­jesz so­bie te same py­ta­nia. Za­tem czy obawa przed od­mien­no­ścią to coś nor­mal­nego? Czy lu­dzie od za­wsze tak bar­dzo pra­gną osią­gnąć okre­ślone ży­ciowe cele? Kiedy za­czy­namy ak­cep­to­wać to, że róż­nimy się od in­nych, a kiedy te róż­nice bu­dzą w nas lęk? I kto w ogóle de­cy­duje o tym, co jest nor­malne? W ko­lej­nych roz­dzia­łach opo­wiem krótko o hi­sto­rii obaw zwią­za­nych z nor­mal­no­ścią. Rzecz ja­sna, lu­dzie od za­wsze oce­niali cza­sem sa­mych sie­bie przez pry­zmat po­rów­nań z in­nymi lub kry­ty­ko­wali tych, któ­rych uwa­żali za od­mień­ców, jed­nak do­piero w ostat­nich dwóch stu­le­ciach zja­wi­sko to przy­brało taką skalę. Po­goń za nor­mal­no­ścią, na­pę­dzana szyb­kim wzro­stem po­pu­lar­no­ści wszel­kich sta­ty­styk, święci wy­jąt­kowe triumfy w me­dy­cy­nie, fi­zjo­lo­gii, psy­cho­lo­gii, so­cjo­lo­gii i kry­mi­no­lo­gii. Ideał nor­mal­no­ści jest wpi­sany w na­sze prawo, w struk­turę spo­łe­czeń­stwa i w spo­sób my­śle­nia o zdro­wiu. Przed ro­kiem 1800 na­to­miast słowo „nor­mal­ność” w ogóle nie było ko­ja­rzone z ludzką ak­tyw­no­ścią. W ję­zyku an­giel­skim na przy­kład przy­miot­nik nor­mal od­no­sił się do kąta pro­stego.

Wzrost po­pu­lar­no­ści ba­dań sta­ty­stycz­nych w Eu­ro­pie i Ame­ryce Pół­noc­nej w XIX wieku spra­wił, że na­ukowcy za­pra­gnęli opi­sać ludz­kość za po­mocą miary – naj­pierw usta­lili śred­nie war­to­ści, a na­stęp­nie normy. By te ostat­nie mo­gły za­ist­nieć, usta­lono stan­dardy w licz­nych dzie­dzi­nach ludz­kiego ży­cia i w ten spo­sób okre­ślono, kto jest nor­malny – a co za tym idzie: naj­bar­dziej „ludzki” i war­to­ściowy. Na przy­kład wpro­wa­dze­nie obo­wiązku edu­ka­cyj­nego w wielu kra­jach po­zwo­liło stwier­dzić, które dzieci uczą się wol­niej niż ich ko­le­dzy, a gdy po­ja­wiły się sys­tem ubez­pie­czeń spo­łecz­nych i ubez­pie­cze­nie cho­ro­bowe, po­trzebne były co­raz bar­dziej szcze­gó­łowe de­fi­ni­cje zdro­wia i ko­lejne ba­da­nia. Dzięki kli­ni­kom pe­dia­trycz­nym, w któ­rych do­ko­nuje się mię­dzy in­nymi po­miaru wagi, do­wie­dzie­li­śmy się wiele o roz­woju dzie­cię­cym, te­sty IQ dały po­czą­tek nor­mom do­ty­czą­cym in­te­li­gen­cji, a po­ja­wie­nie się fa­bryk i in­nych przed­się­biorstw wy­twór­czych do­pro­wa­dziło do re­flek­sji na te­mat ide­ału pra­cow­nika i stan­dar­do­wego po­ziomu pro­duk­tyw­no­ści. Po eks­pan­sji ko­lo­nial­nej kra­jów za­chod­nich na­ukowcy roz­je­chali się po ca­łym świe­cie, by do­ko­ny­wać po­mia­rów, po­rów­ny­wać po­pu­la­cje swo­ich państw z miesz­kań­cami in­nych krain – przy czym nie­mal za­wsze wy­pa­dały one na ko­rzyść bia­łych lu­dzi. Sama w tej książce sku­piam się na Eu­ro­pie i Ame­ryce Pół­noc­nej po pro­stu dla­tego, że to tu­taj na­ro­dziło się po­ję­cie tak zwa­nej nor­mal­no­ści. Za­ło­że­nie, że te same normy mają za­sto­so­wa­nie w in­nych czę­ściach świata, było wła­śnie tym – za­ło­że­niem.

Za po­ję­ciem nor­mal­no­ści stoi nar­ra­cja o tym, że całe wspól­noty lu­dzi de­fi­nio­wane w opo­zy­cji do za­chod­nich stan­dar­dów są „inne”, bo nie są ta­kie, ja­kie być „po­winny”. Na­ukowcy, le­ka­rze i ba­da­cze, któ­rzy usi­ło­wali ująć ludz­kość w sys­tem miar i usta­lić normy, byli w prze­wa­ża­ją­cej mie­rze bia­łymi za­moż­nymi męż­czy­znami z Za­chodu i nie było wśród nich osób in­nych niż he­te­ro­sek­su­alne (przy­naj­mniej ofi­cjal­nie). W ich in­te­re­sie nie le­żała zmiana ist­nie­ją­cego stanu rze­czy – któ­remu za­wdzię­czali swą po­zy­cję – mieli ra­czej ten­den­cję do mar­gi­na­li­zo­wa­nia in­nych grup. Je­śli już pra­gnęli co­kol­wiek zmie­nić, to tylko w spo­sób ko­rzystny dla sie­bie sa­mych, czyli dla grupy do­brze wy­kształ­co­nych spe­cja­li­stów. Nie chcę przez to po­wie­dzieć, że mieli złe in­ten­cje czy że ża­den z nich nie po­ma­gał oso­bom mniej uprzy­wi­le­jo­wa­nym. Nie­któ­rzy uwa­żali się za so­cja­li­stów, inni po­pie­rali ruch fe­mi­ni­styczny, ob­na­żali prze­mo­cowe me­cha­ni­zmy im­pe­ria­li­zmu czy opo­wia­dali się za le­ga­li­za­cją ho­mo­sek­su­ali­zmu.

Mimo wszystko za­kła­dali przy tym, że to sama na­tura dała im miej­sce na szczy­cie hie­rar­chii spo­łecz­nej. Od uro­dze­nia znaj­do­wali się na naj­wyż­szym szcze­blu roz­woju ludz­ko­ści – a przy­naj­mniej byli o tym prze­ko­nani – i wspa­nia­ło­myśl­nie pra­gnęli usta­lić normy, które po­mogą in­nym stać się lep­szymi. W tam­tych cza­sach usi­ło­wano uspra­wie­dli­wić ko­lo­nia­lizm, mię­dzy in­nymi ar­gu­men­tem, że wła­śnie dzięki niemu ży­cie miesz­kań­ców sko­lo­ni­zo­wa­nych te­re­nów po­lep­szyło się ze względu na in­spi­ra­cję za­chod­nimi nor­mami – a ra­czej, jak po­wie­dzie­li­by­śmy dzi­siaj, ze względu na to, że za­chod­nie normy zo­stały im w bru­talny spo­sób na­rzu­cone. W In­diach na przy­kład bry­tyj­scy żoł­nie­rze za­bili setki ty­sięcy lu­dzi, a mi­liony zmarły pod­czas ko­lej­nych klęsk głodu wy­wo­ła­nych przez za­rzą­dze­nia bry­tyj­skich władz, które dla wła­snych zy­sków eks­por­to­wały stam­tąd to­wary. Jed­no­cze­śnie w pań­stwo­wych szko­łach na­uczy­ciele z me­tro­po­lii z dumą opo­wia­dali o tym, jak to stwo­rzyli „praw­dzi­wych” – czyli nor­mal­nych – chłop­ców na ob­raz i po­do­bień­stwo ko­lo­ni­za­to­rów, wy­ma­ga­jąc od nich no­sze­nia bry­tyj­skich stro­jów i tre­no­wa­nia bry­tyj­skich spor­tów[1]. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych zgod­nie z obo­wią­zu­jącą po­li­tyką fe­de­ralną aż do 1934 roku do­ko­ny­wano „akul­tu­ra­cji i asy­mi­la­cji” rdzen­nych miesz­kań­ców me­todą „wy­ko­rze­nia­nia kul­tur ple­mien­nych za po­mocą sys­temu szkół z in­ter­na­tem”[2]. O ile w XVII i XVIII wieku ko­lo­nialne wła­dze w wielu re­gio­nach dą­żyły do utrzy­ma­nia dy­stansu mię­dzy wła­snymi pod­da­nymi a miesz­kań­cami sko­lo­ni­zo­wa­nych te­re­nów, o tyle już w wieku XIX co­raz bar­dziej na­ci­skano na „nor­ma­li­za­cję” tych dru­gich.

Dziś te przy­kłady za­cho­wań za­czerp­nięte z hi­sto­rii po­strze­gamy jako ude­rza­jąco nie­wła­ściwe. Ale czy przy­po­mnie­nie o tym, ilu lu­dzi zo­stało za­bi­tych, wtrą­co­nych do wię­zie­nia, uzna­nych za cho­rych psy­chicz­nie lub w inny spo­sób wy­klu­czo­nych ze spo­łecz­no­ści wła­śnie przez – zmie­nia­jące się – po­ję­cie nor­mal­no­ści, to tylko otrzeź­wia­jąca re­flek­sja? A może z tej hi­sto­rii pły­nie jesz­cze ja­kaś na­uka? Je­stem prze­ko­nana, że tak. Choć nie­ustan­nie mo­dy­fi­ku­jemy i roz­sze­rzamy ro­zu­mie­nie tego, co jest nor­malne, na­tu­ralne i po­żą­dane, wielu z nas ni­gdy nie za­sta­na­wia się, czy w ogóle coś ta­kiego ist­nieje. Za­kła­damy, że jest ja­kaś nor­mal­ność, ja­kieś nie­wi­do­czne prawo na­tury – na­wet je­śli nie do końca po­krywa się z tym, co wpa­jali nam ro­dzice czy dziad­ko­wie.

A jed­nak po­ję­cie tak zwa­nej nor­mal­no­ści nie jest wcale oczy­wi­ste. W 2010 roku be­ha­wio­ry­ści z Ame­ryki Pół­noc­nej za­su­ge­ro­wali, że część po­pu­la­cji, która dziś ustala normy w na­uce – i która w spo­sób istotny różni się od wy­cinka po­pu­la­cji ba­da­nego przez na­ukow­ców w XIX wieku – to wy­kształ­cone osoby po­cho­dzące z za­moż­nych de­mo­kra­tycz­nych uprze­my­sło­wio­nych państw za­chod­nich (w skró­cie WE­IRD: we­stern, edu­ca­ted, in­du­stria­li­zed, rich, de­mo­cra­tic). Sta­no­wią one za­le­d­wie 12 pro­cent lud­no­ści świata, ale to jed­no­cze­śnie aż 96 pro­cent uczest­ni­ków ba­dań psy­cho­lo­gicz­nych i 80 pro­cent uczest­ni­ków ba­dań me­dycz­nych[3]. Choć wcale nie wszy­scy ci lu­dzie są biali, to wła­śnie ten ko­lor skóry uznaje się za do­myślną, neu­tralną ce­chę[4]. Jak wi­dać, wik­to­riań­skie po­ję­cie „nor­mal­no­ści” na­dal ma się do­brze.

Skoro jed­nak leki i te­ra­pie me­dyczne są two­rzone dla osób WE­IRD (i dla bia­łych męż­czyzn), to nie można prze­cież ocze­ki­wać, że spraw­dzą się u każ­dego[5]. Cho­roby nie dają iden­tycz­nych ob­ja­wów u ko­biet i męż­czyzn, ich prze­bieg jest też od­mienny u osób o róż­nych ko­lo­rach skóry. Aż do 1990 roku po­wszech­nie te­sto­wano leki je­dy­nie na męż­czy­znach. Było to tań­sze i ła­twiej­sze roz­wią­za­nie ze względu na bar­dziej sta­bilny po­ziom hor­mo­nów niż u więk­szo­ści ko­biet. Szko­puł w tym, że gdy tak przy­go­to­wane leki tra­fiały na ry­nek, nie za­wsze nada­wały się dla ko­biet. W swo­jej książce Sex Mat­ters [Płeć ma zna­cze­nie] dok­tor Aly­son McGre­gor pi­sze o tym, że leki wy­da­wane na re­ceptę cza­sem mu­szą być wy­co­fane z rynku ze względu na nie­spo­dzie­wane efekty uboczne, które wy­stą­piły u za­ży­wa­ją­cych je ko­biet. Na przy­kład śro­dek na­senny am­bien był już do­stępny w ap­te­kach, gdy zde­cy­do­wano o ob­ni­że­niu dawki dla ko­biet o po­łowę, bo zdano so­bie sprawę, że one me­ta­bo­li­zują go wol­niej niż męż­czyźni[6]. Ko­biety, które go sto­so­wały, po prze­bu­dze­niu na­dal czuły się senne, a sub­stan­cja utrzy­my­wała się w ich or­ga­ni­zmie w cza­sie jazdy do pracy, co mo­gło pro­wa­dzić do nie­bez­piecz­nych sy­tu­acji. Dla­czego nikt nie od­krył tego wcze­śniej?

Nie­któ­rzy ba­da­cze ru­ty­nowo za­kła­dają, że wy­niki ba­dań pro­wa­dzo­nych na oso­bach z grupy WE­IRD można uogól­nić na po­zo­stałe 88 pro­cent po­pu­la­cji, ale inni twier­dzą, że to ra­czej jedna z „naj­mniej re­pre­zen­ta­tyw­nych, a co za tym idzie – naj­mniej na­da­ją­cych się do for­mu­ło­wa­nia uogól­nia­ją­cych wnio­sków grupa lu­dzi”[7]. Jak za­tem do­szło do tego, że tak nie­wielka grupa jest na­dal do­mi­nu­jąca w nar­ra­cji o „nor­mal­no­ści”?

Mam na­dzieję, że opo­wia­da­jąc hi­sto­rię wąt­pli­wych spo­so­bów przyj­mo­wa­nia norm i stan­dar­dów, za­chęcę was do za­da­wa­nia so­bie py­tań nie tylko o to, co sami uwa­ża­cie za nor­malne, ale też o to, dla­czego tak chęt­nie de­fi­niu­jemy sie­bie w od­nie­sie­niu do tak na­rzu­co­nych są­dów. Chcia­ła­bym, że­by­ście za­sta­no­wili się nad tym, jak „nor­mal­ność” prze­nika na­sze ży­cie i jaki ma na nas wpływ, i to nie­za­leż­nie od tego, czy sami za­li­czamy się do grupy WE­IRD. Mam na­dzieję, że dla każ­dego, kto (jak więk­szość z nas) bał się kie­dyś, że jest od­mień­cem, moja książka okaże się in­spi­ru­jąca i wy­zwa­la­jąca.

To nor­malne, że mar­twimy się o nor­mal­ność. Ale nie po­winno nas to po­wstrzy­mać przed kwe­stio­no­wa­niem sa­mego spo­sobu jej ro­zu­mie­nia.

Błędy na­tury

Hi­sto­ria nor­mal­no­ści w zna­nym nam dziś ro­zu­mie­niu roz­po­czyna się w syl­we­strową noc 1801 roku. Wło­ski ksiądz i astro­nom Giu­seppe Piazzi szuka na nie­bie pla­nety znaj­du­ją­cej się po­mię­dzy Mar­sem a Jo­wi­szem, ale za­miast niej do­strzega nową gwiazdę. Piazzi śle­dzi tor ru­chu gwiazdy – którą na­zywa Ce­res na cześć rzym­skiej bo­gini rol­nic­twa – aż do 11 lu­tego, gdy Ce­res znaj­duje się zbyt bli­sko Słońca i znika mu z oczu. W paź­dzier­niku (a pa­mię­tajmy, że wia­do­mo­ści roz­cho­dzą się znacz­nie wol­niej, bo in­ter­net jesz­cze nie ist­nieje) do da­nych opu­bli­ko­wa­nych przez Piaz­ziego do­ciera dwu­dzie­stocz­te­ro­letni nie­miecki ma­te­ma­tyk Carl Frie­drich Gauss. Piazzi nie zdo­łał prze­pro­wa­dzić dość po­mia­rów, by wy­zna­czyć or­bitę Ce­res, ale Gauss wy­ko­rzy­stał wzór ma­te­ma­tyczny do wy­li­cze­nia śred­niej, która przed­sta­wiona w for­mie wy­kresu przy­brała kształt krzy­wej po­dob­nej do dzwonu. W środku wzno­sił się za­okrą­glony szczyt, a po obu stro­nach znaj­do­wały się wy­dłu­żone ogony. Gauss twier­dził, że Ce­res po­now­nie ujawni się w miej­scu do­kład­nie po­środku krzy­wej. W naj­bliż­szą bez­chmurną noc jego pro­gnoza się po­twier­dziła. Wkrótce na­zwi­sko Niemca za­częło być ko­ja­rzone z krzywą dzwo­nową i do dziś można usły­szeć o roz­kła­dzie Gaussa[1*]. Z po­czątku jed­nak mó­wiło się ra­czej o krzy­wej błędu po­mia­ro­wego[1].

Przez całe wieki astro­no­mo­wie zga­dzali się, że po­miary, któ­rych do­ko­nują, są obar­czone ry­zy­kiem błędu. Ra­dzili so­bie z tym na roz­ma­ite spo­soby. Małe błędy zda­rzały się czę­ściej niż te po­ważne – stąd wła­śnie kształt krzy­wej wy­kre­ślo­nej przez Gaussa. Jak do­tąd wszystko wy­daje się ja­sne. Każdy mógłby stwo­rzyć po­do­bny pod­sta­wowy wy­kres – choćby przy oka­zji mon­to­wa­nia pó­łek. Przed wy­wier­ce­niem otwo­rów wie­lo­krot­nie spraw­dza się wy­miary, ale i tak za­wsze wy­cho­dzi prze­su­nię­cie o kilka mi­li­me­trów. Jak jed­nak wy­siłki astro­no­mów – i do­mo­ro­słych sto­la­rzy – zwią­zane z po­mia­rem od­le­gło­ści mają się do norm w zwy­kłym ży­ciu?

Punkt styczny za­wdzię­czamy pew­nemu bar­dzo pra­co­wi­temu sta­ty­sty­kowi z Bel­gii. Adol­phe Qu­ete­let uro­dził się w Gan­da­wie w 1796 roku, a dziś w Bruk­seli, tam, gdzie znaj­do­wało się kró­lew­skie ob­ser­wa­to­rium (Qu­ete­let urzę­do­wał w nim przez czter­dzie­ści lat), prze­biega ulica na­zwana na jego cześć. Gdy od­wie­dzi­łam to miej­sce kilka lat temu, pra­cow­nicy fun­da­cji cha­ry­ta­tyw­nych ma­ją­cych sie­dzibę w bu­dynku by­łego ob­ser­wa­to­rium bez wąt­pie­nia za­cho­dzili w głowę, dla­czego ktoś fo­to­gra­fuje ich biura. Place Qu­ete­let to naj­zwy­klej­sza w świe­cie ulica. Ni­czym się nie wy­róż­nia. Jest cał­kiem nor­malna. Qu­ete­let, który uwiel­biał nor­mal­ność, byłby za­chwy­cony ta­kim roz­wo­jem zda­rzeń.

Młody Adol­phe do­ra­stał w burz­li­wych dla Bel­gii cza­sach. To były wy­ma­rzone oko­licz­no­ści do ba­da­nia, jak funk­cjo­nuje spo­łe­czeń­stwo, a wła­śnie to go fa­scy­no­wało. W jego dzie­ciń­stwie Gan­dawa znaj­do­wała się pod rzą­dami na­po­le­oń­skiej Fran­cji, ale gdy miał dzie­więt­na­ście lat, fla­mandz­kie mia­sto zo­stało włą­czone do Kró­le­stwa Zjed­no­czo­nych Ni­der­lan­dów, a on roz­po­czął stu­dia na nowo utwo­rzo­nym Uni­wer­sy­te­cie Gan­daw­skim. W 1830 roku, gdy roz­pę­tała się re­wo­lu­cja bel­gij­ska, a po­sada Qu­ete­leta jako kró­lew­skiego astro­noma zo­stała za­gro­żona, ob­ser­wa­to­rium bez mała zmie­niło się w ar­se­nał[2]. Za sprawą re­wo­lu­cji jego za­in­te­re­so­wa­nia prze­nio­sły się z astro­no­mii na ba­da­nia spo­łeczne, do któ­rych wniósł me­tody z wcze­śniej­szej pracy.

W 1835 roku, pięć lat po re­wo­lu­cji, Qu­ete­let opu­bli­ko­wał swoje naj­słyn­niej­sze dzieło: On Man and the De­ve­lop­ment of His Fa­cul­ties, or Es­say on So­cial Phy­sics [O czło­wieku i roz­woju jego zdol­no­ści, czyli roz­prawa o fi­zyce spo­łecz­nej][3]. Szu­ka­jąc po­rządku w spo­łe­czeń­stwie po nie­daw­nych za­wi­ro­wa­niach, Qu­ete­let za­sto­so­wał do opisu lu­dzi krzywą błędu po­mia­ro­wego za­czerp­niętą z me­to­do­lo­gii ba­dań astro­no­micz­nych. Zwa­żyw­szy róż­nicę w ro­dzaju da­nych, nie było wcale oczy­wi­ste, że ten po­mysł się uda. Okre­śla­nie po­ło­że­nia gwiazd to w końcu nie to samo, co na przy­kład mie­rze­nie wzro­stu czło­wieka. Nie ist­nieje „wła­ściwy” wzrost, jest tylko pewna śred­nia wy­li­czana na pod­sta­wie war­to­ści naj­bar­dziej po­wszech­nie wy­stę­pu­ją­cej w ca­łej po­pu­la­cji. Co jed­nak ważne, z astro­no­micz­nego ro­zu­mie­nia prawdy i błędu wy­ni­kało, że nor­mal­ność u lu­dzi to coś pra­wi­dło­wego, a nie tylko śred­nia. Ci, któ­rzy nie mie­ścili się w ide­ale normy, zo­stali za­kwa­li­fi­ko­wani jako błędy – tyle że tym ra­zem nie cho­dziło o błąd w ob­li­cze­niach astro­noma, lecz o po­myłkę Boga lub na­tury.

W ten spo­sób je­den pro­sty wy­kres za­po­cząt­ko­wał na­ukową ob­se­sję na punk­cie nor­mal­no­ści. Wy­kres w kształ­cie dzwonu na­dal funk­cjo­nuje w na­ukach spo­łecz­nych i na­uce o ży­ciu – pew­nie zresztą mgli­ście pa­mię­ta­cie go ze szkoły. Jego hi­sto­ria po­zwala zro­zu­mieć, jak bar­dzo roz­kład nor­mal­no­ści od­da­lił się od pier­wot­nych za­ło­żeń. Na wy­miary czło­wieka wpływa wiele czyn­ni­ków, które nie mają nic wspól­nego z po­ło­że­niem gwiazd. Weźmy na przy­kład wzrost. W Wiel­kiej Bry­ta­nii Pan Prze­ciętny mie­rzy 175 cen­ty­me­trów, a Pani Prze­ciętna – 161[4]. Około 90 pro­cent po­pu­la­cji do­ro­słych mie­ści się w od­le­gło­ści dwóch od­chy­leń stan­dar­do­wych od tej war­to­ści – czyli od 162,5 do 185,5 cen­ty­me­tra u męż­czyzn i od 150 do 173 cen­ty­me­trów u ko­biet. Oczy­wi­ście 95 pro­cent po­pu­la­cji to zde­cy­do­wa­nie nie wszy­scy. W tym za­kre­sie nie miesz­czą się po­nad 3 mi­liony miesz­kań­ców i miesz­ka­nek Wiel­kiej Bry­ta­nii – to wię­cej niż cała po­pu­la­cja Bar­ba­dosu, Bru­nei, Dżi­buti, Luk­sem­burga i Malty ra­zem wzięta. A co z Osobą Prze­ciętną? W tego typu ba­da­niach osoby nie­bi­na­rne i gen­der fluid są cał­ko­wi­cie nie­wi­do­czne – to pierw­szy przy­kład tego, jak sta­ty­styki nor­mal­no­ści uprzy­wi­le­jo­wują je­den okre­ślony spo­sób opisu po­pu­la­cji.

Gra­nice i kształt na­szego dzwo­no­wa­tego wy­kresu są uza­leż­nione od tego, jaką grupę pod­da­jemy po­mia­rom. Je­śli na jed­nej skali umie­ścimy różne płcie, otrzy­mamy inny wy­nik[2*][5]. Bę­dzie on też inny dla róż­nych grup et­nicz­nych i osób w róż­nym wieku. Do­dat­kowo działa jesz­cze gra­wi­ta­cja: po­miar wzro­stu da nieco inny wy­nik po prze­bu­dze­niu, a inny pod ko­niec dnia. Astro­na­uci na or­bi­cie są wy­żsi na­wet o pięć cen­ty­me­trów, bo kręgi ich krę­go­słu­pów roz­sze­rzają się i roz­luź­niają.

Ła­two można się prze­ko­nać, że po­miar po­zor­nie obiek­tywny – jak po­miar wzro­stu – jest czymś znacz­nie mniej oczy­wi­stym, niżby się wy­da­wało. A jed­nak krzywa dzwo­nowa na­dal jest w po­wszech­nym uży­ciu i służy do opi­sy­wa­nia cech ca­łych po­pu­la­cji – i to mimo że jej twór­com wpa­tru­ją­cym się w niebo przez te­le­skopy ni­gdy nie przy­szło do głowy, żeby wy­ko­rzy­stać ją do mie­rze­nia lu­dzi. A już na pewno nie do mie­rze­nia nor­mal­no­ści.

Prze­ciętny czło­wiek

A za­tem jak i dla­czego lu­dzie za­częli przy­kła­dać do sie­bie ka­te­go­rię nor­mal­no­ści? Przed drugą de­kadą XIX wieku nikt nie uży­wał słowa „nor­malny” do okre­śla­nia sie­bie ani in­nych osób. Na­ukowcy i le­ka­rze też nie opi­sy­wali lu­dzi w ten spo­sób. Był to ter­min za­re­zer­wo­wany do opisu ką­tów, rów­nań i wzo­rów w ma­te­ma­tyce. To nie lu­dzie byli nor­malni, ale li­nie i ob­li­cze­nia.

Być może ist­niały sy­gnały su­ge­ru­jące, że zmie­nia się ro­zu­mie­nie nor­mal­no­ści. Gdy kilka lat temu w cza­sie ba­dań nad po­cząt­kami po­ję­cia nor­mal­no­ści uda­łam się do Gan­dawy, tra­fi­łam na ulicę Nor­ma­al­scho­ol­straat. Oczy­wi­ście zro­bi­łam so­bie sel­fie pod ta­bliczką z jej na­zwą. Pierw­szą „szkołę nor­malną” otwarto w Wied­niu w 1771 roku, a dwa­dzie­ścia lat póź­niej za­ło­żono tę naj­bar­dziej znaną, czyli pa­ry­ską École Nor­male. Uwa­żano wów­czas, że te pla­cówki wzo­rowo re­ali­zują pro­gram edu­ka­cyjny, choć dziś w kon­ty­nen­tal­nej Eu­ro­pie i w Sta­nach Zjed­no­czo­nych po­ję­cie nor­mal school od­nosi się zwy­kle do jed­no­stek kształ­cą­cych na­uczy­cieli. W 1865 roku mia­steczko Nor­mal w Il­li­nois otrzy­mało na­zwę wła­śnie od znaj­du­ją­cej się tam szkoły. Taka sama jest hi­sto­ria więk­szo­ści miast i mia­ste­czek no­szą­cych tę na­zwę – tylko w Sta­nach Zjed­no­czo­nych są ta­kie cztery. Póź­niej­sze zna­cze­nie okre­śle­nia nor­mal school wzięło się z prze­świad­cze­nia, że ab­sol­we­nci „szkół nor­mal­nych” stają się zna­ko­mi­tym wzo­rem do na­śla­do­wa­nia dla młod­szych po­ko­leń.

Naj­wy­bit­niej­szym po­my­słem Qu­ete­leta było po­ję­cie „prze­ciętny czło­wiek” (l’homme moyen). Ana­liza sta­ty­styczna pod­su­nęła mu wnio­sek, że to wła­śnie jest naj­bar­dziej praw­dziwy re­pre­zen­tant ga­tunku ludz­kiego. Pod­czas gdy my gar­dzimy prze­cięt­niac­twem, Qu­ete­le­towi to, co prze­ciętne, ja­wiło się jako ideał. „Każda ce­cha w pew­nych roz­sąd­nych ra­mach jest w grun­cie rze­czy do­bra – twier­dził. – Zła staje się, gdy skraj­nie od­dala się od śred­niej”[6].

Żeby wy­li­czyć śred­nie war­to­ści, po­trze­bo­wał po­rząd­nej próby do ba­dań – wy­śmie­ni­cie spraw­dziło się tu woj­sko. Nasz bel­gij­ski sta­ty­styk wziął pod lupę opu­bli­ko­wane ze­sta­wie­nie ob­wodu klatki pier­sio­wej 5738 szkoc­kich żoł­nie­rzy. Jak utrzy­my­wał Qu­ete­let, wy­kres pre­zen­tu­jący wy­miary po­szcze­gól­nych męż­czyzn ma taki sam kształt, jaki mia­łoby przed­sta­wie­nie 5738 nieco błęd­nie prze­pro­wa­dzo­nych po­mia­rów ob­wodu klatki pier­sio­wej jed­nej osoby[3*]. To ozna­czało, że żoł­nie­rze stali się błę­dami na krzy­wej błędu po­mia­ro­wego. Nie tyle od­da­lali się od śred­niej, ile sta­no­wili nie­do­sko­nałe ko­pie ide­al­nego czło­wieka, „jakby mie­rzone klatki pier­siowe były wzo­ro­wane na syl­we­tce tego sa­mego męż­czy­zny”[7]. Krzywa błędu po­mia­ro­wego prze­stała być tylko sta­ty­styczną miarą praw­do­po­do­bień­stwa – stała się pra­wem na­tury. Każde od­chy­le­nie od normy było uzna­wane za błąd, nie­zgod­ność z ide­ałem czło­wieka wy­my­ślo­nego przez Stwórcę (w prze­ci­wień­stwie do wielu póź­niej­szych piew­ców nor­mal­no­ści Qu­ete­let nie był bo­wiem ate­istą).

Es­te­tyczne ide­ały Qu­ete­leta i ba­da­nia spo­łeczne miały punkt styczny w po­staci jego za­in­te­re­so­wa­nia sztuką, a szcze­gól­nie rzeźbą. Swo­ich szkoc­kich żoł­nie­rzy na­zy­wał ży­wymi po­są­gami, a ich zróż­ni­co­wane wy­miary uzna­wał za lekko zde­for­mo­wane ko­pie po­cho­dzą­cej z około 100 roku p. n. e. rzeźby Szer­mierz Bor­ghese[8]. Rów­nież w roz­pra­wach na­uko­wych pi­sał o ludz­kim ciele, po­słu­gu­jąc się ter­mi­nami ty­po­wymi dla opisu dzieła sztuki – od rzeźb z an­tycz­nej Gre­cji po re­ne­sans. Jego upodo­ba­nie do fi­zycz­nej formy wy­pły­wało z in­spi­ra­cji re­ne­san­so­wymi twór­cami: Le­onar­dem da Vinci i Mi­cha­łem Anio­łem, a także trak­ta­tem nie­miec­kiego ma­la­rza i gra­fika Al­brechta Dürera o pro­por­cjach ciała czło­wieka[9]. Wśród no­ta­tek w ar­chi­wum Qu­ete­leta można zna­leźć po­rów­na­nia egip­skich mu­mii i miesz­kań­ców dzie­więt­na­sto­wiecz­nej Bel­gii do We­nus Me­dy­cej­skiej.

O ile jed­nak re­ne­san­sowi twórcy czę­sto po­szu­ki­wali nie tylko ide­ału, ale też róż­no­rod­no­ści (wśród wcze­snych szki­ców Le­onarda da Vinci znaj­do­wały się „liczne po­pier­sia star­szych ko­biet i liczne głowy star­szych męż­czyzn”[10]), o tyle w cza­sach Qu­ete­leta na­ukowa ob­se­sja do­sko­na­ło­ści i ar­ty­stycz­nego ide­ału pro­wa­dziła do za­in­te­re­so­wa­nia prze­cięt­no­ścią. An­tyczne ide­ały za­sty­głe w kru­szą­cych się po­są­gach na­wią­zy­wały nie tylko do wie­dzy sta­ty­stycz­nej, ale też do zwy­kłego ży­cia. Ów­cze­śni krawcy wzo­ro­wali się na rzym­skiej fi­gu­rze Apolla Bel­we­der­skiego – tego sa­mego, któ­rego dziś przy odro­bi­nie szczę­ścia można doj­rzeć znad głów tłu­mów od­wie­dza­ją­cych Mu­zea Wa­ty­kań­skie[11]. Praw­dziwe ciała lu­dzi rzadko pa­so­wały do tych wy­mia­rów.

Choć Qu­ete­let twier­dził, że prze­ciętny czło­wiek jest od­bi­ciem przy­rody, w póź­niej­szych cza­sach Eu­ro­pej­czy­ków za­czął mar­twić roz­ziew po­mię­dzy tym, co ob­ser­wo­wali wo­kół sie­bie, a kla­sycz­nym ide­ałem wzro­stu, syl­we­tki i wy­glądu. Z prze­ra­że­niem stwier­dzili, że nor­mal­ność nie jest już ce­chą prze­cięt­nego czło­wieka (o ile kie­dy­kol­wiek nią była), ale czymś, co po­winno ist­nieć, choć w rze­czy­wi­sto­ści nie­czę­sto się zda­rza. Qu­ete­let twier­dził, że w do­sko­na­łym ciele „prze­cięt­nego czło­wieka” mieszka do­sko­nały mo­ral­nie umysł, a póź­niejsi ba­da­cze łą­czyli nie­mo­ral­ność, głu­potę i cho­roby z nie­ty­po­wym wy­glą­dem ciała.

Przed­sta­wia­jąc ce­chy czło­wieka na krzy­wej błędu po­mia­ro­wego, Qu­ete­let nie tylko od­niósł sta­ty­styczne ba­da­nia nad prze­cięt­no­ścią do zja­wisk spo­łecz­nych. Za­po­cząt­ko­wał też po­gląd, że każde od­chy­le­nie od środka dzwo­no­wa­tego wy­kresu to za­bu­rze­nie. Jego „prze­ciętny czło­wiek” stał się pierw­szym czło­wie­kiem „nor­mal­nym”. Jed­no­cze­śnie „prze­ciętny czło­wiek” był jed­nak pew­nym pa­ra­dok­sem: sta­no­wił za­ra­zem od­bi­cie na­tury oraz ideał, do któ­rego ludz­kość po­winna dą­żyć: nie­ska­zi­telne ciało i umysł, a także do­sko­nałe zdro­wie.

Re­jestr zdro­wia

Co jest prze­ci­wień­stwem nor­mal­no­ści? Cóż, to za­leży od kon­tek­stu. Je­śli nor­mal­ność ma ozna­czać prze­cięt­ność, prze­ci­wień­stwem by­łaby skraj­ność lub wy­jąt­ko­wość. Je­śli nor­mal­ność to po­wszech­ność, an­to­ni­mem by­łaby nie­zwy­kłość lub dziw­ność. W me­dy­cy­nie prze­ci­wień­stwem nor­mal­no­ści jest pa­to­lo­gia. Je­śli stan nor­malny to zdro­wie, jego brak ozna­cza cho­robę.

To sko­ja­rze­nie ist­nieje w me­dy­cy­nie od lat dwu­dzie­stych XIX wieku. Od tej pory le­ka­rze za­częli tak wła­śnie ro­zu­mieć zdro­wie i cho­robę. Hi­sto­rycy Pe­ter Cryle i Eli­za­beth Ste­phens uwa­żają, że do­piero w XX wieku okre­śle­nie „nor­mal­ność” we­szło do po­wszech­nego uży­cia – wcze­śniej po­ję­cie nor­mal­no­ści jako sta­ty­stycz­nej prze­cięt­nej mie­szało się z jego ro­zu­mie­niem jako ide­al­nego stanu zdro­wia[12]. Od­tąd dy­cho­to­mia nor­mal­no­ści i pa­to­lo­gii kształ­to­wała po­dej­ście do ciała i umy­słu, do ży­cia płcio­wego i roz­woju dziecka.

Może to wła­śnie w me­dy­cy­nie naj­bar­dziej pro­ble­ma­tyczne jest dziś dla nas py­ta­nie: „co jest nor­malne?”. Za­sta­na­wiamy się, czy fakt, że nie je­ste­śmy nor­malni, ozna­cza, że cier­pimy na ja­kąś cho­robę. Tro­ska o zdro­wie ca­łych po­pu­la­cji była jed­nym z głów­nych po­wo­dów, dla któ­rych na po­czątku XIX wieku za­czę­li­śmy zde­cy­do­wa­nie in­ten­syw­niej zbie­rać dane sta­ty­styczne. Ob­se­sja na punk­cie liczb wy­bu­chła w cza­sie wiel­kiej epi­de­mii cho­lery, która zdzie­siąt­ko­wała Eu­ropę za­le­d­wie kilka lat przed tym, jak Adol­phe Qu­ete­let przed­sta­wił światu swoją wi­zję „prze­cięt­nego czło­wieka”.

15 wrze­śnia 1832 roku cho­lera do­tarła do szkoc­kiego mia­sta tar­go­wego Dum­fries, po­ło­żo­nego kil­ka­dzie­siąt ki­lo­me­trów od gra­nicy z An­glią. In­fek­cja bak­te­ryjna roz­prze­strze­nia­jąca się przez za­nie­czysz­czoną wodę wy­wo­ły­wała gwał­towną bie­gunkę, nie­rzadko pro­wa­dzącą do śmierci. Z po­czątku za­raza roz­wi­jała się po­woli i każ­dego dnia umie­rała tylko jedna osoba. Trzy­dzie­ści pięć lat póź­niej Wil­liam McDo­wall, re­dak­tor miej­sco­wej ga­zety, za­uwa­żył, że „to spora śmier­tel­ność jak na dzie­się­cio­ty­sięczne mia­sto, ale nie ma jesz­cze po­wodu do wiel­kiego nie­po­koju”[13]. Po­rów­na­nie wskaź­nika śmier­tel­no­ści w cza­sie epi­de­mii ze „zwy­kłym” sta­nem rze­czy było no­wo­ścią – do tam­tej pory nie my­ślano w taki spo­sób o zgo­nach wy­wo­ła­nych roz­prze­strze­nia­jącą się cho­robą.

McDo­wall uro­dził się w 1815 roku i w cza­sie epi­de­mii był na­sto­lat­kiem. Do­brze pa­mię­tał pa­nikę, która wów­czas wy­bu­chła, i w ob­ra­zowy spo­sób opi­sał ją w swo­jej książce. We­dług jego opo­wie­ści 25 wrze­śnia od­no­to­wano czter­na­ście no­wych przy­pad­ków i dzie­więć zgo­nów, a „wszy­scy czuli, że ota­cza ich praw­dziwa za­raza, i drżeli ze stra­chu”. Za­mknięto szkoły, na każ­dej ulicy można było zo­ba­czyć ka­ra­wany, a ko­ścioły opu­sto­szały, bo miesz­kańcy bali się, że w po­bliżu gro­bów będą na­ra­żeni na cho­robę. 3 paź­dzier­nika „śmierć bez­li­to­śnie dzie­siąt­ko­wała mia­sto”, nad któ­rym za­wi­sła ciemna chmura ni­czym „ogromny kir”. Do końca epi­de­mii zdia­gno­zo­wano 837 przy­pad­ków cho­lery, a po­nad po­łowa cho­rych (421 osób) zmarła. Na pod­sta­wie liczby wy­pro­du­ko­wa­nych tru­mien McDo­wall sza­cuje jed­nak, że śmier­tel­ność się­gała na­wet 550 przy­pad­ków – było to po­nad 5 pro­cent lud­no­ści mia­sta.

Je­śli spoj­rzeć na liczbę ofiar, zda­rze­nia w Dum­fries nie były ni­czym no­wym. No­wo­ścią było na­to­miast re­je­stro­wa­nie kon­kret­nych liczb. W ca­łej Eu­ro­pie po­da­wano liczbę śmierci spo­wo­do­wa­nych epi­de­mią cho­lery. Zja­wi­sko to fi­lo­zof Ian Hac­king na­zwał „la­winą dru­ko­wa­nych liczb”, która miała cha­rak­te­ry­zo­wać trze­cią, czwartą i piątą de­kadę XIX wieku[14]. Od spi­sów lud­no­ści po re­je­stry kry­mi­na­lne, ze­sta­wie­nia zwią­zane ze szkol­nic­twem, dane o cho­ro­bach psy­chicz­nych i fi­zycz­nych – in­for­ma­cje sta­ty­styczne za­częły być wów­czas po­wszech­nie ro­zu­miane i zy­skały ogromną po­pu­lar­ność.

Nie by­łoby jed­nak prawdą stwier­dze­nie, że wła­śnie wtedy po raz pierw­szy za­pi­sano dane do­ty­czące śmier­tel­no­ści. Już na po­czątku XVII wieku na ła­mach pu­bli­ko­wa­nych co ty­dzień „Lon­don Bills of Mor­ta­lity” in­for­mo­wano miesz­kań­ców, ile osób zmarło z róż­nych przy­czyn w ca­łym mie­ście (można tam zna­leźć sze­roki wa­chlarz przy­czyn śmierci – od kolki, przez skręt ki­szek, po ro­baki) i ogła­szano wy­bu­chy epi­de­mii dżumy. W XIX wieku zbie­ra­nie da­nych sta­ty­stycz­nych we­szło jed­nak w Eu­ro­pie na zu­peł­nie nowy po­ziom. W 1801 roku prze­pro­wa­dzono pierw­szy spis po­wszechny w Wiel­kiej Bry­ta­nii i we Fran­cji. W la­tach dwu­dzie­stych XIX wieku we Fran­cji i w Bel­gii na­ro­dziła się tra­dy­cja sto­so­wa­nia me­tod nu­me­rycz­nych w ba­da­niach spo­łecz­nych. W 1832 roku w Wiel­kiej Bry­ta­nii za­ło­żono pań­stwowy urząd sta­ty­styczny[15]. Od te­raz moż­liwe było po­rów­ny­wa­nie zmian w licz­bie zgo­nów i na­ro­dzin z „nor­mal­nym” sta­nem w da­nej po­pu­la­cji.

Po­tężne ma­chiny biu­ro­kra­tyczne, które umoż­li­wiały zbie­ra­nie da­nych, w ogrom­nym stop­niu wpły­nęły na roz­po­wszech­nie­nie się po­ję­cia nor­mal­no­ści. Kon­cep­cja „prze­cięt­nego czło­wieka” zo­stała oparta na ana­li­zie sta­ty­stycz­nej oraz na ol­brzy­mich ilo­ściach da­nych o po­pu­la­cji. Choć o róż­nych spo­so­bach zbie­ra­nia tych in­for­ma­cji w róż­nych kra­jach można dys­ku­to­wać (tak jak to się działo na po­czątku pan­de­mii CO­VID-19 w 2020 roku), samo prze­ko­na­nie, że liczby są ważne, nie bu­dzi dziś kon­tro­wer­sji. Nie było jed­nak wcale ta­kie oczy­wi­ste przed XIX wie­kiem.

Rzecz ja­sna w tym stu­le­ciu sta­ty­styk nie tylko Qu­ete­let upa­try­wał war­tość w prze­cięt­no­ści czy zwy­czaj­no­ści. We Fran­cji na przy­kład w la­tach dwu­dzie­stych XIX wieku na wy­kłady Fra­nçois-Jo­se­pha-Vic­tora Bro­us­sais’go, który wy­ja­śniał, czym różni się nor­malny stan zdro­wia od stanu cho­ro­bo­wego, ścią­gały tłumy. Le­karz, a za­ra­zem cha­ry­zma­tyczny re­wo­lu­cjo­ni­sta i li­be­rał, twier­dził, że nie ist­nieją po­szcze­gólne in­fek­cje, a każdą cho­robę wy­wo­łuje nie­do­sta­teczne lub nad­mierne po­draż­nie­nie tka­nek[16]. Jak to po la­tach ujął fi­lo­zof Au­gu­ste Comte: „Aż do tej pory [przed Bro­us­sais’m] przyj­mo­wano, że sta­nem pa­to­lo­gicz­nym rzą­dzą inne prawa niż sta­nem nor­mal­nym, tak że ba­da­nie jed­nego nie miało żad­nego związku z ba­da­niem dru­giego”[17].

Po Bro­us­sais’m na nor­malny i pa­to­lo­giczny stan zdro­wia pa­trzono czę­ściej jak na pewne spek­trum, a nie zero-je­dyn­kowo. Ta­kie uję­cie daje się wy­god­nie przed­sta­wić w po­staci krzy­wej dzwo­no­wej.

Pro­po­zy­cja no­wego ro­zu­mie­nia me­dy­cyny wzbu­dziła nie­małe kon­tro­wer­sje i wy­da­wała się nie­zwy­kle no­wo­cze­sna. Su­ge­ro­wana me­toda le­cze­nia nie była jed­nak no­wo­ścią – słu­cha­cze Bro­us­sais’go do­sko­nale ją znali. Z uwagi na wiarę w moc upusz­cza­nia krwi fran­cu­ski le­karz do­ro­bił się przy­domku „wam­pir me­dy­cyny”. W dru­giej de­ka­dzie XIX wieku cała Fran­cja sza­lała na punk­cie pi­ja­wek, które były na­wet ha­fto­wane na su­kien­kach (tak zwa­nych ro­bes à la Bro­us­sais)[18]. Dziś na­zwa­li­by­śmy Bro­us­sais’go szar­la­ta­nem, ale warto so­bie uświa­do­mić, że on na­prawdę wie­rzył w lecz­ni­czą moc tych krwio­pij­czych istot. Sam re­gu­lar­nie upusz­czał so­bie krew, by od­czuć ulgę w roz­ma­itych do­le­gli­wo­ściach. Le­kar­stwem na nie­straw­ność miało być na przy­kład przy­sta­wie­nie od pięć­dzie­się­ciu do sześć­dzie­się­ciu pi­ja­wek.

Choć to wła­śnie dzięki pi­jaw­kom Bro­us­sais zdo­był roz­głos (i zo­stał bo­ha­te­rem licz­nych ko­mik­sów), jego nowy po­mysł na me­dy­cynę nie zy­skał wiel­kiej sławy. W kra­jach in­nych niż fran­cu­sko­ję­zyczne jego po­glądy uzna­wano za po­dej­rzane z po­wodu złych sko­ja­rzeń: upusz­cza­nie krwi za po­mocą pi­ja­wek wy­da­wało się ma­ka­brycz­nym echem re­wo­lu­cji fran­cu­skiej[19]. We Fran­cji i Bel­gii zna­leźli się wpraw­dzie ba­da­cze skłonni przy­jąć kon­cep­cję nor­mal­nego stanu zdro­wia za­pro­po­no­waną przez Bro­us­sais’go, lecz jej po­pu­lar­ność ogra­ni­czała się z po­czątku wła­śnie do tych kra­jów. Sławę w ca­łej Eu­ro­pie zy­skała do­piero wów­czas, gdy w sprawę za­an­ga­żo­wał się Au­gu­ste Comte.

Comte żył w tych sa­mych cza­sach co Qu­ete­let. Uro­dził się za­le­d­wie dwa lata po bel­gij­skim sta­ty­styku, 19 stycz­nia 1798 roku, w Mont­pel­lier – nie­da­leko po­łu­dnio­wych wy­brzeży Fran­cji.

Rów­nież na Comte’a ogromny wpływ wy­warła re­wo­lu­cja. Jed­nym z głów­nych pro­ble­mów, któ­rymi się in­te­re­so­wał, było to, w jaki spo­sób na­leży prze­or­ga­ni­zo­wać spo­łe­czeń­stwo w no­wej epoce. Wpro­wa­dził na­wet świecką formę re­li­gii zwaną po­zy­ty­wi­zmem[20].

Comte twier­dził, że kon­cep­cja Bro­us­sais’go za­słu­guje na świa­towe uzna­nie (po­dob­nie wcze­śniej Qu­ete­let spo­pu­la­ry­zo­wał krzywą błędu po­mia­ro­wego sto­so­waną w astro­no­mii). W 1828 roku fi­lo­zof za­po­znał się z nową pu­bli­ka­cją le­ka­rza, On Ir­ri­ta­tion and Mad­ness [O po­draż­nie­niu i sza­leń­stwie] i przy­chy­lił się do stwier­dze­nia, że stany cho­ro­bowe biorą się ze zbyt ma­łego lub zbyt du­żego na­tę­że­nia czyn­ni­ków wła­ści­wych dla nor­mal­nego stanu zdro­wia. Me­cha­nizm ten miał do­ty­czyć nie tylko cho­rób we­wnętrz­nych – zda­niem Comte’a można go było za­sto­so­wać do wy­ja­śnie­nia wszyst­kiego.

Fi­lo­zof miał oso­bi­ste po­wody, by za­in­te­re­so­wać się trak­ta­tem Bro­us­sais’go, mia­no­wi­cie sam nie­długo wcze­śniej zma­gał się z epi­zo­dem psy­cho­tycz­nym. 12 kwiet­nia 1826 roku przy­ja­ciele i ko­le­dzy z pracy Comte’a (we­dług bio­grafa Comte’a był wśród nich rów­nież Bro­us­sais) ocze­ki­wali przed jego miesz­ka­niem na czwarty wy­kład z trwa­ją­cego cały rok cy­klu[21]. Ro­lety były spusz­czone, a drzwi za­mknięte. Tłum po­woli się prze­rze­dzał – słu­cha­cze uznali, że wy­kła­dowca mu­siał za­cho­ro­wać. W na­stęp­nym ty­go­dniu kilku zna­jo­mych otrzy­mało od Comte’a cha­otycz­nie na­pi­sane li­ściki. W końcu jego żona Ca­ro­line – była praczka, którą młody fi­lo­zof po­ślu­bił w lu­tym po­przed­niego roku – zna­la­zła męża na przed­mie­ściach Mont­mo­rency, czyli w jego ulu­bio­nej czę­ści Pa­ryża. Wła­śnie usi­ło­wał pod­pa­lić swój po­kój ho­te­lowy. Ca­ro­line uznała, że osza­lał. 18 kwiet­nia Comte’owi po­sta­wiono dia­gnozę ma­nii i przy­jęto go do pry­wat­nego szpi­tala psy­chia­trycz­nego.

Po­dano mu środki uspo­ka­ja­jące i upew­niono się, że nie bę­dzie sta­no­wił dla ni­kogo za­gro­że­nia. Był nad­po­bu­dliwy emo­cjo­nal­nie, a żeby zła­go­dzić jego stan, prze­pi­sano mu ką­piele, zimne na­try­ski oraz – a jakże – te­ra­pię pi­jaw­kami. Choć za­sto­so­wano naj­bar­dziej no­wo­cze­sne le­cze­nie, 2 grud­nia uznano, że jego przy­pa­dek jest nie­ule­czalny, i Comte zo­stał wy­pi­sany ze szpi­tala. W dro­dze do domu po­wie­dział żo­nie i przy­ja­cio­łom, że Pont d’Au­ster­litz to tak na­prawdę Złoty Róg w Kon­stan­ty­no­polu. Gdy ktoś zwró­cił mu uwagę, Comte go ude­rzył. W domu Au­gu­ste z ni­kim nie roz­ma­wiał i cią­gle prze­by­wał sam, po­grą­żony w ro­je­niach. W cza­sie sprzeczki z żoną i matką przy obie­dzie fi­lo­zof usi­ło­wał po­de­rżnąć so­bie gar­dło no­żem sto­ło­wym. Ca­ro­line zde­cy­do­wała się na bar­dzo, jak na tamte czasy, nie­sztam­powe roz­wią­za­nie: usu­nęła z domu wszystko, co mo­gło su­ge­ro­wać cho­robę psy­chiczną. Zwol­niła osobę opie­ku­jącą się Au­gu­ste’em, którą przy­słał jego psy­chia­tra, i po­zbyła się krat z okien. Za­częła za­ży­wać te same leki, żeby mąż nie do­szedł do wnio­sku, że trak­tuje go w szcze­gólny spo­sób. Jak twier­dziła, po­prawa na­stą­piła na­tych­miast, a po sze­ściu ty­go­dniach Ca­ro­line uznała, że Au­gu­ste wy­zdro­wiał cał­ko­wi­cie.

Gdyby tylko mo­gło być tak ła­two. W rze­czy­wi­sto­ści po­wrót do zdro­wia za­jął fi­lo­zo­fowi dwa lata, przy czym prze­szedł on ciężką de­pre­sję, a na po­czątku 1827 roku pod­jął próbę sa­mo­bój­czą[22]. Mniej wię­cej w tym cza­sie na­pi­sał pracę po­świę­coną trak­ta­towi Bro­us­sais’go, dzie­ląc się tym, co dało mu „wła­sne do­świad­cze­nie”[23]. To wła­śnie te prze­ży­cia spra­wiły, że za­czął po­dzie­lać po­gląd o płyn­nej gra­nicy mię­dzy nor­mal­no­ścią a jej bra­kiem.

Co ozna­czała ta zmiana spo­sobu my­śle­nia? We­dług Comte’a stany nor­malne i pa­to­lo­giczne do­ty­czą nie tylko zdro­wia. Każde ludz­kie dzia­ła­nie, każdy zwy­czaj, każdy na­wyk, każde prze­ko­na­nie i każde po­ję­cie można przed­sta­wić na ta­kiej sa­mej skali. Do tej pory osoby za­cho­wu­jące się nie­zgod­nie z przy­ję­tymi w ich spo­łecz­no­ści stan­dar­dami były wy­śmie­wane i od­trą­cane. Po­gląd, że każde od­chy­le­nie od normy ozna­cza cho­robę, po­głę­bił po­trzebę do­sto­so­wa­nia się do owej normy. Zmiana ozna­czała też – choć nie to było za­my­słem Comte’a – że kon­wen­cje spo­łeczne są usta­lone raz na za­wsze.

Ocze­ki­wa­nia spo­łeczne zmie­niają się jed­nak bez­u­stan­nie. Każdy pew­nie wi­dział po­pu­larne w so­cial me­diach memy z wy­li­cze­niem przy­czyn, dla któ­rych można było tra­fić do szpi­tala psy­chia­trycz­nego w cza­sach wik­to­riań­skich: od po­świę­ca­nia zbyt dłu­giego czasu na na­ukę po za­wód mi­ło­sny. Wpraw­dzie li­sty te są my­lące – le­ka­rze wska­zy­wali, że tego ro­dzaju sy­tu­acje mogą pro­wa­dzić do nie­ty­po­wych sta­nów umy­słu, ta­kich jak me­lan­cho­lia, uro­je­nia czy ma­nia, a nie są do­wo­dem cho­roby jako ta­kiej – lecz z pew­no­ścią po­ka­zują, że nie­stan­dar­dowe za­cho­wa­nie ozna­cza co in­nego w każ­dej epoce, w za­leż­no­ści od ak­tu­al­nie pa­nu­ją­cej kon­wen­cji spo­łecz­nej. Je­śli ko­biety in­te­re­so­wały się na­uką – a zwłasz­cza czy­tały tek­sty me­dyczne lub sta­ro­żytne – uzna­wano, że ich za­cho­wa­nie jest nie­bez­pieczne. Nie­ustan­nie mnie to bawi, je­stem w końcu ko­bietą zaj­mu­jącą się na­ukowo hi­sto­rią me­dy­cyny. Gdy w 1898 roku Edith Cot­ton od­mó­wiła no­sze­nia ka­pe­lu­sza, zin­ter­pre­to­wano jej za­cho­wa­nie jako oznakę cho­roby psy­chicz­nej, bo je­śli ko­bieta cho­dziła poza do­mem bez na­kry­cia głowy, było to od­bie­rane jako coś nie­wła­ści­wego i nie­przy­zwo­itego[24]. Od­kąd w 1881 roku zmarła jej matka, Amy Dor­rell, ko­bieta „nie­ustan­nie prze­sia­dy­wała w ko­ściele” i „cią­gle czy­tała Bi­blię” – ta­kie za­cho­wa­nie by­łoby nor­malne we wcze­śniej­szych stu­le­ciach lub w in­nych, bar­dziej re­li­gij­nych spo­łe­czeń­stwach[25]. Le­ka­rze z póź­nej epoki wik­to­riań­skiej po­świę­cali sporo uwagi gra­nicy po­mię­dzy eks­cen­trycz­no­ścią a obłę­dem, a dzięki Bro­us­sais’mu i Comte’owi nie ule­gało już wąt­pli­wo­ści, że oba te stany są ze sobą po­łą­czone i sta­no­wią różne war­to­ści na wy­kre­sie krzy­wej zdro­wia[26].

Na spek­trum roz­cią­ga­ją­cym się od eks­cen­trycz­no­ści do obłędu i od zdro­wia do cho­roby można było za­zna­czyć nie tylko stan kon­kret­nych osób. W po­dob­nym cza­sie roz­po­czął się bar­dziej mroczny roz­dział w hi­sto­rii nor­mal­no­ści. Opi­nia o tym, kto jest nor­malny – i ja­kiego ro­dzaju za­cho­wa­nia i opi­nie są ak­cep­to­walne – mo­gła do­ty­czyć rów­nież ca­łych grup i spo­łecz­no­ści. Po­nie­waż hi­sto­ria nor­mal­no­ści to rów­no­cze­śnie dzieje wy­klu­cze­nia, nie­rzadko zaj­mo­wano się przy­na­leż­no­ścią kla­sową i ra­sową, płcią i prze­ko­na­niami re­li­gij­nymi. Ba­da­cze dzia­łali „ce­lem po­twier­dze­nia lep­szego okre­śle­nia praw so­cjo­lo­gicz­nych”, by zro­zu­mieć, a na­stęp­nie za­cząć kon­tro­lo­wać mo­ral­ność i spo­sób ro­zu­mo­wa­nia lu­dzi[27].

Gra­nice nor­mal­no­ści

20 grud­nia 1899 roku w cza­sie lek­tury „The Ti­mes” pi­sarz Wil­liam Cor­ner ucie­szył się na wi­dok ogło­sze­nia o na­bo­rze ochot­ni­ków do walki w Afryce Po­łu­dnio­wej. Choć sam pi­sał, że woli „nie przy­zna­wać, o ile lat prze­kro­czył wiek, w któ­rym można się za­cią­gnąć i sku­tecz­nie wal­czyć” we­dług War Of­fice, wy­działu bry­tyj­skiego rządu od­po­wie­dzial­nego za ad­mi­ni­stra­cję ar­mii, na­tych­miast po­szedł się zgło­sić[28]. Po kilku drob­nych przej­ściach z biu­ro­kra­cją – na przy­kład je­den z urzę­dów zo­stał za­mknięty, bo nie do­star­czono na czas me­bli – udało mu się umó­wić na roz­mowę. Na­stęp­nie prze­pro­wa­dzono ba­da­nie le­kar­skie i spraw­dzono jego umie­jęt­no­ści po­słu­gi­wa­nia się bro­nią palną i jazdy kon­nej. „Kilku przy­zwo­itych męż­czyzn po­nio­sło po­rażkę”, pi­sał Cor­ner (czyli sze­re­gowy 6243, bo taki nu­mer mu nadano) w swej pracy po­świę­co­nej dzie­jom 34. kom­pa­nii kró­lew­skiej straży z Mid­dle­sex.

To wielka szkoda, le­ka­rzom, sier­żan­tom i na­uczy­cie­lom jazdy kon­nej też zda­rza się po­peł­nić błąd, a ist­nieje prze­cież wiele in­nych przy­dat­nych umie­jęt­no­ści, które mo­głyby de­cy­do­wać o tym, czy ktoś na­daje się do służby.

Jak za­uwa­żył: „Do­pro­wa­dzono do tego, że oso­bom, które chcia­łyby słu­żyć oj­czyź­nie, nie­zwy­kle trudno było zre­ali­zo­wać ten za­miar”[29].

Bez wąt­pie­nia w trak­cie ba­dań zmie­rzono wzrost i ob­wód klatki pier­sio­wej Wil­liama Cor­nera. W cza­sie kon­flik­tów zbroj­nych wy­ma­ga­nia sta­wiane przez ar­mię były czę­sto ob­ni­żane, bo po­trze­bo­wano wię­cej re­kru­tów – praw­do­po­dob­nie wła­śnie dzięki temu wiek Cor­nera nie był prze­szkodą. W 1861 roku przy­szli żoł­nie­rze mu­sieli mie­rzyć przy­naj­mniej 173 cen­ty­me­try, a w roku 1900 – za­le­d­wie 160 cen­ty­me­trów[30]. Mimo to – jak od­no­to­wał Cor­ner – nie wszy­scy speł­niali na­wet te ob­ni­żone wy­mogi.

Dla nie­któ­rych był to do­wód na to, że ży­cie w uprze­my­sło­wio­nych mia­stach do­pro­wa­dziło do po­gor­sze­nia się stanu pra­cu­ją­cych męż­czyzn. Po­le­mi­sta Ar­nold White za­pi­sał, że od paź­dzier­nika 1899 do lipca 1900 roku w Man­che­ste­rze do walki w woj­nach bur­skich chciało się zgło­sić 11 ty­sięcy męż­czyzn. Od razu od­rzu­cono aż 8 ty­sięcy z nich, a spo­śród 3 ty­sięcy przy­ję­tych mniej niż po­łowa „speł­niała nie­wy­gó­ro­wane normy do­ty­czące siły mię­śni i ob­wodu klatki pier­sio­wej na­rzu­cone przez wła­dze woj­skowe”[31]. Dzięki ta­kim za­pi­som mo­żemy się do­wie­dzieć, jaki był ty­powy „fi­zyczny typ miesz­kańca mia­sta: kar­ło­waty, wą­ski w klatce pier­sio­wej, szybko się mę­czy”[32].

Dane za­pre­zen­to­wane przez White’a (dla któ­rych nie po­daje on jed­nak żad­nych źró­deł) są kwe­stio­no­wane; na­wet współ­cze­śni mu czy­tel­nicy nie uzna­wali ich za wia­ry­godne. Był zna­nym mą­ci­wodą w krę­gach po­li­tycz­nych, w książce Ef­fi­ciency and Em­pire [Sku­tecz­ność i im­pe­rium] w od­py­cha­jąco szcze­gó­łowy spo­sób re­fe­ruje swoje an­ty­se­mic­kie po­glądy i po­ru­sza te­maty zwią­zane z eu­ge­niką[33]. Mimo to ba­da­nie mę­skich ciał w cza­sie wo­jen bur­skich spra­wiło, że pro­ble­mem za­in­te­re­so­wali się par­la­men­ta­rzy­ści, roz­po­częto też do­cho­dze­nie rzą­dowe. Na wieść o tym, że może dojść do znacz­nego fi­zycz­nego osła­bie­nia (za­gro­że­nie do­ty­czyło głów­nie ubo­gich oby­wa­teli), na­si­lił się nie­po­kój, który miesz­kańcy od­czu­wali już od kil­ku­dzie­się­ciu lat. Od po­łowy XIX wieku zmiany za­cho­dzące w bu­do­wie ciała sta­no­wiły po­wód do tro­ski o dal­sze losy spo­łe­czeń­stwa.

U progu XX wieku, gdy ba­da­cze za­częli się mar­twić „po­rażką me­cha­ni­zmu do­boru na­tu­ral­nego w dzie­jach ludz­ko­ści”, jak to ujął Wil­liam Ra­th­bone Greg[34], obawa przed de­ge­ne­ra­cją ludz­kiego ciała ogar­nęła całą Eu­ropę. Po­nie­waż, jak twier­dził Ka­rol Dar­win, „umy­słowe jego [czło­wieka] zdol­no­ści da­wały mu środki do za­cho­wy­wa­nia nie­zmien­nie swego ciała wśród zmien­nych oko­licz­no­ści ze­wnętrz­nego świata”[35] – czło­wiek na­uczył się mię­dzy in­nymi bu­do­wać schro­nie­nia i szyć ubra­nia, wy­na­lazł na­rzę­dzia i broń – Greg uznał, że pro­ces do­boru na­tu­ral­nego nie mógł prze­bie­gać w ludz­kich or­ga­ni­zmach w taki sam spo­sób, jak dzia­łał na inne ga­tunki. Gdy zwie­rzę za­cho­ruje lub się zrani, umiera – ro­zu­mo­wał – lu­dzie tym­cza­sem ko­rzy­stają z po­mocy le­ka­rza lub tra­fiają do szpi­tala. Zwie­rzę, które nie znaj­dzie po­ży­wie­nia, umiera, lu­dzie zaś w ta­kich sy­tu­acjach po­ma­gają so­bie na­wza­jem. Dar­win uznał, że jest to do­wód na mo­ralną wyż­szość ga­tunku ludz­kiego, ale wy­wnio­sko­wał też, że dzięki temu czło­wiek roz­wija się umy­słowo. Inni ba­da­cze byli jed­nak po­dzie­leni, choć w więk­szo­ści zga­dzali się, że wraz z roz­wo­jem cy­wi­li­za­cji zmie­niają się fi­zyczne i umy­słowe normy.

Pod wpły­wem ta­kich dzieł jak trak­tat Bénédicta Mo­rela o fi­zycz­nych, umy­sło­wych i mo­ral­nych ce­chach ludz­ko­ści (1857), ale też ta­kich zda­rzeń jak atak Maxa Nor­dau, le­ka­rza i dzien­ni­ka­rza wę­gier­skiego po­cho­dze­nia, na śro­do­wi­ska in­te­lek­tu­alne i ar­ty­styczne (1892) słowo „de­ge­ne­ra­cja” wy­wo­ły­wało u schyłku XIX wieku praw­dziwe po­ru­sze­nie. Naj­czę­ściej pod­no­szono te­mat fi­zycz­nego osła­bie­nia lu­dzi pra­cu­ją­cych – tak jak to się działo pod­czas wo­jen bur­skich – i łą­czono je z na­dej­ściem no­wo­cze­sno­ści oraz z miej­skim sty­lem ży­cia. W kon­tek­ście de­ge­ne­ra­cji naj­czę­ściej po­ru­szano sprawę wzro­stu i wagi ciała, ale mó­wiło się też o in­nych zmia­nach w wy­glą­dzie fi­zycz­nym. W wy­da­nej w 1885 roku książce De­ge­ne­ra­tion among Lon­do­ners [O de­ge­ne­ra­cji lon­dyń­czy­ków] szkocki chi­rurg Ja­mes Can­tlie prze­ko­ny­wał, że miesz­kańcy Lon­dynu stali się bla­dzi, wy­chu­dzeni, skar­ło­wa­ciali i słabi z po­wodu pa­nu­ją­cych w mie­ście wa­run­ków ży­cia. Zwra­cał uwagę mię­dzy in­nymi na smog i prze­lud­nie­nie. Pe­wien dwu­dzie­sto­jed­no­letni miesz­ka­niec tego spo­wi­tego ciem­no­ścią, za­nie­czysz­czo­nego mia­sta osią­gnął wzrost za­le­d­wie 155 cen­ty­me­trów, a w ob­wo­dzie klatki pier­sio­wej miał 71 cen­ty­me­trów – to o całe 30 cen­ty­me­trów mniej niż ideał szkoc­kiego żoł­nie­rza wzo­ro­wany na Szer­mie­rzu Bor­ghese opi­sa­nym przez Qu­ete­leta. Miał nie­wielką głowę i „bladą, wo­skową” skórę. Jego oczy były osa­dzone bli­sko sie­bie, miał sil­nego zeza i nie­zwy­kle po­ważny wy­raz twa­rzy (gdyby Can­tlie prze­je­chał się dziś me­trem o ósmej rano, bez wąt­pie­nia za­trwo­ży­łyby go po­ważne wo­skowe twa­rze współ­pa­sa­że­rów).

De­ge­ne­ra­cja ciał była jed­nym z te­ma­tów wik­to­riań­skiej prozy. W zna­nej opo­wie­ści Ro­berta Lo­uisa Ste­ven­sona o ce­nio­nym le­ka­rzu, który pod wpły­wem środ­ków me­dycz­nych daje upust naj­dzik­szym in­stynk­tom, Dok­tor Je­kyll i pan Hyde (1886), Hyde różni się od Je­kylla nie tylko sta­nem umy­słu, ale też wy­glą­dem fi­zycz­nym. Jest „mały – pra­wie ka­rzeł – i obrzy­dli­wie blady” – zu­peł­nie jak lon­dyń­czycy opi­sy­wani przez Can­tlie’a – i „[s]pra­wia wra­że­nie ka­leki, cho­ciaż ka­lec­twa jego nie­po­do­bna na­zwać”[36]. Swój wy­gląd pan Hyde za­wdzię­cza wie­rze Je­kylla w nie­unik­niony po­stęp me­dyczny, ale jest to też sku­tek miej­skiego ży­cia. Dok­tor Je­kyll mieszka w le­kar­skim cen­trum Lon­dynu, przy du­żym Ca­ven­dish Squ­are w dziel­nicy West­min­ster. Na ma­pie z 1889 roku, na któ­rej Char­les Bo­oth przed­sta­wił stan ma­jąt­kowy lon­dyń­czy­ków, cała ulica była za­zna­czona na żółto – miesz­kali tam naj­za­moż­niejsi[37]. Dla Hyde’a jed­nak le­karz wy­naj­muje po­koje w po­bli­skim Soho, czyli w szem­ra­nej czę­ści West Endu. Zło, mia­sto i fi­zyczna de­gren­go­lada – to wszystko mie­szało się w wik­to­riań­skiej wy­ob­raźni, a Lon­dyn stał się „mia­stem po­twor­nych za­chwy­tów” – mó­wiąc sło­wami hi­sto­ryczki Ju­dith Wal­ko­witz[38].

Ba­da­nia nad de­ge­ne­ra­cją splo­tły się z na­my­słem nad nor­mal­no­ścią w pra­cach praw­dzi­wego czło­wieka re­ne­sansu epoki wik­to­riań­skiej: Fran­cisa Gal­tona, młod­szego ku­zyna Ka­rola Dar­wina. Mógł się on po­szczy­cić wie­loma do­ko­na­niami, ale mię­dzy in­nymi był jed­nym z pierw­szych ba­da­czy, któ­rzy okre­ślili krzywą błędu po­mia­ro­wego mia­nem „roz­kładu nor­mal­nego” (w 1877 roku)[39]. Gal­ton roz­wi­jał i po­pu­la­ry­zo­wał ważne teo­rie w dzie­dzi­nie sta­ty­styki, opra­co­wał te­sty psy­cho­me­tryczne i miał swój wkład w roz­wój dak­ty­lo­sko­pii. Jest też au­to­rem ter­minu „eu­ge­nika”. Ba­da­nia nad ra­sami (race science), jak je okre­ślał, miały przy­nieść do­bro­byt ca­łemu na­ro­dowi. W tym celu – we­dług Gal­tona – na­le­żało za­chę­cać osoby „sprawne” (do któ­rych Gal­ton za­li­czał sie­bie i swo­ich zna­jo­mych) do po­sia­da­nia licz­niej­szego po­tom­stwa, a „nie­spraw­nych” (czyli klasę pra­cu­jącą, osoby o ko­lo­rze skóry in­nym niż biały i wszyst­kich nie­speł­nia­ją­cych od­gór­nie na­rzu­co­nych norm fi­zycz­nych czy umy­sło­wych) do tego znie­chę­cać, nie­któ­rym zaś może na­wet unie­moż­li­wiać roz­mna­ża­nie. Nie był to od­osob­niony po­mysł – pod ko­niec XIX i na po­czątku XX wieku eu­ge­nika była obecna w za­chod­niej na­uce i me­dy­cy­nie. Do 1950 roku – kiedy w końcu zmie­niono na­zwę pla­cówki – w re­no­mo­wa­nym Ko­le­gium Uni­wer­sy­tec­kim w Lon­dy­nie (Uni­ver­sity Col­lege Lon­don, UCL) funk­cjo­no­wało Gal­ton La­bo­ra­tory for Na­tio­nal Eu­ge­nics (Gal­to­now­skie La­bo­ra­to­rium Pań­stwo­wej Eu­ge­niki)[4*].

Te dwie sprawy są ze sobą po­wią­zane. Za­in­te­re­so­wa­nie Gal­tona sta­ty­styką, kon­cep­cją nor­mal­no­ści, toż­sa­mo­ścią i dzie­dzi­cze­niem były sple­cione z ba­da­niami nad eu­ge­niką i jej po­pu­la­ry­zo­wa­niem – a ten zwią­zek czę­sto po­zo­staje nie­zau­wa­żony. Kiedy w 2014 roku w Mu­zeum Lon­dynu otwarto (cał­kiem ską­d­inąd nie­złą) wy­stawę po­świę­coną Sher­loc­kowi Hol­me­sowi, w ostat­niej sali można było po­dzi­wiać sprzęt ba­daw­czy ze zbio­rów Gal­tona. „Fran­cis Gal­ton pra­co­wał na­ukowo w Lon­dy­nie w tym sa­mym cza­sie, gdy Sher­lock Hol­mes roz­wią­zy­wał w tym mie­ście za­gadki” – tak (mniej wię­cej) gło­sił na­pis na ta­bliczce. „Nie­któ­rych z tych sprzę­tów mógłby uży­wać rów­nież Sher­lock”. Więk­szość zwie­dza­ją­cych za­pewne po raz pierw­szy usły­szała tam o Gal­to­nie. „Co za ge­niusz!” – z taką my­ślą mo­gliby opusz­czać wy­stawę, oczy­wi­ście przy za­ło­że­niu, że w ogóle za­pa­mię­ta­liby to na­zwi­sko. Nie przy­szłoby im do głowy, że opra­co­wane przez niego tech­niki zo­staną wy­ko­rzy­stane do umac­nia­nia wła­dzy ko­lo­nial­nej, nie mie­liby też po­ję­cia o zgub­nych skut­kach eu­ge­niki dla osób uzna­wa­nych za „inne”.

Gal­ton in­te­re­so­wał się od­chy­le­niami od normy, a nie tylko prze­cięt­no­ścią[40]. Żeby zmie­rzyć wpływ dzie­dzi­cze­nia na wzrost ro­ślin, roz­da­wał zna­jo­mym zia­renka groszku po­sor­to­wane we­dług wiel­ko­ści ro­ślin ma­cie­rzy­stych. W cza­sie In­ter­na­tio­nal He­alth Exhi­bi­tion (Mię­dzy­na­ro­do­wej Wy­stawy Zdro­wia) w 1884 roku za­ło­żył tym­cza­sowe la­bo­ra­to­rium an­tro­po­me­trii, w któ­rym osoby od­wie­dza­jące wy­stawę mo­gły za nie­wielką opłatą do­ko­nać po­miaru mię­dzy in­nymi wzro­stu, siły uści­sku ręki czy ostro­ści wzroku, dzięki czemu Gal­ton w ła­twy spo­sób zdo­był dane do­ty­czące ty­sięcy lu­dzi. Za­sto­so­wał roz­kład nor­malny do przed­sta­wie­nia nie­zli­czo­nych war­to­ści – było to przed­się­wzię­cie za­kro­jone na znacz­nie więk­szą skalę niż ba­da­nia Qu­ete­leta[41].

Gal­ton, głę­boko prze­ko­nany o ist­nie­niu ści­słego związku po­mię­dzy dzie­dzi­cze­niem i ge­niu­szem, twier­dził, że roz­kład nor­malny „ta­len­tów” ujaw­nio­nych w cza­sie jego ba­dań daje ta­kie same wy­niki jak roz­kład klas spo­łecz­nych w wy­kre­sach przed­się­biorcy i re­for­ma­tora spo­łecz­nego Char­lesa Bo­otha. Miał też prze­świad­cze­nie – które dziś wy­daje się ab­sur­dalne – że skoro mię­dzy przy­na­leż­no­ścią kla­sową a ta­len­tem można po­sta­wić znak rów­no­ści, to struk­tura kla­sowa spo­łe­czeń­stwa wik­to­riań­skiego jest czymś cał­ko­wi­cie na­tu­ral­nym i – jak­żeby ina­czej – nor­mal­nym. Uczeń Gal­tona, Karl Pe­ar­son, który w mło­do­ści był wy­znawcą so­cja­li­zmu i fe­mi­ni­zmu, zga­dzał się, że „bar­dzo ubo­gie osoby, utrzy­mu­jące się z nie­re­gu­lar­nych do­cho­dów”, mają naj­mniej ta­len­tów i „je­śli spoj­rzeć z punktu wi­dze­nia war­to­ści dla spo­łe­czeń­stwa, (...) są jed­nost­kami nie­po­żą­da­nymi”[42]. I tak po raz ko­lejny normy i stan­dardy mo­gły do­pro­wa­dzić do wska­zy­wa­nia, które osoby są war­to­ściowe, je­dy­nie z wy­ko­rzy­sta­niem ar­bi­tral­nie wy­zna­czo­nych fak­tów, na pod­sta­wie któ­rych wy­ciąga się da­le­ko­siężne wnio­ski.

Nie wszyst­kie prace Gal­tona do­ty­czące nor­mal­no­ści były jed­nak zwią­zane ze sta­ty­styką. Bar­dzo długo fa­scy­nu­jące były dla mnie jego por­trety syn­te­tyczne. W 1878 roku dzięki po­mocy psy­cho­loga ewo­lu­cyj­nego Her­berta Spen­cera Gal­ton ogło­sił, że zna­lazł spo­sób na „okre­śla­nie ty­po­wych cech” grup lu­dzi „pod pew­nymi wzglę­dami do sie­bie po­dob­nych”[43]. Me­toda ta opie­rała się na wy­ko­rzy­sta­niu dłu­giego czasu na­świe­tla­nia wy­ma­ga­nego do zro­bie­nia zdję­cia w la­tach dwu­dzie­stych XIX wieku. Gal­ton wy­ko­ny­wał osiem por­tre­tów o tych sa­mych wy­mia­rach i ukła­dał kli­sze jedną na dru­giej w taki spo­sób, żeby pary oczu przed­sta­wio­nych na nich osób znaj­do­wały się mniej wię­cej w tym sa­mym miej­scu. Je­śli czas na­świe­tla­nia wy­no­sił osiem­dzie­siąt se­kund, co dzie­sięć se­kund usu­wał jedną fo­to­gra­fię, tak że każda z nich była na­świe­tlana przez krótki czas. Po wy­wo­ła­niu zdję­cia uka­zy­wał się wi­ze­ru­nek „nie­przed­sta­wia­jący ni­kogo kon­kret­nego, ale wy­obra­żoną po­stać no­szącą prze­ciętne ce­chy wy­bra­nej grupy lu­dzi”[44]. Tak oto można było zo­ba­czyć prze­cięt­nego czło­wieka.

Z po­czątku Gal­ton two­rzył wi­ze­runki groź­nych prze­stęp­ców w na­dziei, że por­tret syn­te­tyczny uwi­do­czni ich „ce­chy kry­mi­na­lne”. We­dług opisu współ­cze­snego mu kry­mi­no­loga Ce­sa­rego Lom­brosa były to mię­dzy in­nymi wy­datne po­liczki, spłasz­czony nos, kan­cia­sta czaszka i duże oczo­doły, „które w po­łą­cze­niu z za­krzy­wio­nym kształ­tem nosa nada­wały prze­stęp­com wy­gląd dra­pież­nego ptaka”[45]. Ku zdu­mie­niu Gal­tona por­trety syn­te­tyczne wcale nie uwy­dat­niały tych cech – wręcz prze­ciw­nie. Te „szcze­gólne zło­wiesz­cze nie­re­gu­lar­no­ści” w wy­glą­dzie prze­stęp­ców za­cie­rały się, tak że „na jaw wy­cho­dziło to, co wspólne dla wszyst­kich lu­dzi”. Można by z tego wy­snuć wnio­sek, że nie ist­nieje ktoś taki jak ty­powy zło­czyńca, ale Gal­ton nie był skory do re­zy­gna­cji z wiary w bio­lo­gię dzie­dzi­cze­nia. We­dług niego fo­to­gra­fia syn­te­tyczna przed­sta­wiała „nie sa­mego prze­stępcę, lecz osobę, która ma skłon­no­ści do po­peł­nie­nia zbrodni” – to nie prze­ciętny czło­wiek, ale prze­ciętny wi­ze­ru­nek nie­nor­mal­nej osoby[46]. Gal­ton był prze­ko­nany, że jego fo­to­gra­fie po­twier­dzają ist­nie­nie „prze­cięt­nych” ry­sów prze­stępcy i że można na pod­sta­wie wy­glądu fi­zycz­nego zi­den­ty­fi­ko­wać osobę skłonną do po­peł­nie­nia zbrodni – ale nie tylko, bo na przy­kład rów­nież osoby z cho­ro­bami psy­chicz­nymi czy cier­piące na gruź­licę. Twa­rze na fo­to­gra­fiach syn­te­tycz­nych miały ujaw­nić nie­nor­malną oso­bo­wość lub nie­nor­malny umysł.

Co jed­nak we­dług Fran­cisa Gal­tona i jego uczniów było nor­malne? Nie wolno za­po­mi­nać, że – jak wy­ka­zało ba­da­nie Pe­tera Cryle’a i Eli­za­beth Ste­phens – za­nim Gal­ton za­czął przed­sta­wiać nor­mal­ność na wy­kre­sach w kształ­cie dzwonu, już wcze­śniej miał dość szcze­gólne wy­obra­że­nie nor­mal­no­ści[47]. To ten­den­cja, która wciąż po­wraca. Za­nim jesz­cze Gal­ton i inni ba­da­cze wy­li­czyli normy, usu­wali z wy­kre­sów wszyst­kie dane, które wy­da­wały się od­chy­le­niami. Przez długi czas pro­blem dla sta­ty­sty­ków sta­no­wiły dzieci, które mają iry­tu­jącą ten­den­cję do roz­woju na prze­strzeni lat. Zresztą po­dob­nie iry­tu­jące są ko­biety. Gal­ton „trans­po­no­wał” ze­brane dane do­ty­czące ko­biet w taki spo­sób, żeby dało się je ze­sta­wić z in­for­ma­cjami na te­mat męż­czyzn. Na przy­kład wzrost ko­biet trzeba było prze­li­czyć na wyż­sze war­to­ści, żeby dane mie­ściły się na krzy­wej dzwo­no­wej. Ta ad­ap­ta­cja nie była je­dy­nie wy­ko­rzy­sty­wa­nym przez sta­ty­sty­ków na­rzę­dziem, które miało umoż­li­wić po­rów­ny­wa­nie zgro­ma­dzo­nych da­nych, ale przy­czy­niła się do usta­le­nia stan­dar­dów. To męż­czyźni sta­no­wili bio­lo­giczną normę, a to, co do­ty­czy ko­biet, trzeba było do niej przy­kroić. Wię­cej: normą byli oczy­wi­ście biali męż­czyźni i to z nimi po­rów­ny­wano przed­sta­wi­cieli in­nych ras. Pod ko­niec epoki wik­to­riań­skiej no­wym ty­pem prze­cięt­nego czło­wieka stali się biali wy­kwa­li­fi­ko­wani męż­czyźni. Sam Gal­ton był le­ka­rzem, na­ukow­cem, pi­sa­rzem, ban­kie­rem, han­dlow­cem, praw­ni­kiem i przed­się­biorcą. Sta­ty­stycz­nie rzecz bio­rąc, da­leko było mu do prze­cięt­nego typu, ale i tak zo­stał uznany za zdrowy ideał, we­dle któ­rego na­leży oce­niać in­nych. Miał czas i środki fi­nan­sowe po­zwa­la­jące mu – zgod­nie z za­le­ce­niami Ja­mesa Can­tlie’a – upra­wiać jazdę na ro­we­rze i grę w te­nisa ziem­nego, dla­tego był w sta­nie utrzy­mać w ry­zach widmo pana Hyde’a. Po­dob­nie jak psy­chia­tra Geo­rge Sa­vage, mógł się za­pi­sać do klubu al­pi­ni­stów, dzięki czemu zna­jomi mó­wili o nim z uzna­niem: „za­pa­lony ama­tor wspi­na­czki”, który „uwiel­bia wspi­nać się na strome skały i upra­wiać sport na świe­żym po­wie­trzu... jeź­dzić na nar­tach po po­kry­tych śnie­giem i lo­dem tra­sach”[48].

Rów­no­cze­śnie to, że przed­sta­wi­ciele in­nych klas spo­łecz­nych i grup et­nicz­nych „nie zdo­łali” osią­gnąć ide­al­nego wzro­stu, ide­al­nej wagi ciała czy ide­al­nego ob­wodu klatki pier­sio­wej (ide­al­nych, bo ty­po­wych dla wy­kwa­li­fi­ko­wa­nych osób z klasy śred­niej), ja­wiło się jako pro­blem spo­łeczny. W epoce wik­to­riań­skiej po­wszech­nie przyj­mo­wano, że za­ha­mo­wa­nie wzro­stu to nie efekt wpływu śro­do­wi­ska i oko­licz­no­ści, w któ­rych przy­szło ko­muś żyć, ale dzie­dzic­two bio­lo­giczne i po­rażka mo­ralna. Eu­ge­nika gło­siła, że są lu­dzie, któ­rzy nie po­winni się roz­mna­żać i któ­rym na­leży to unie­moż­li­wić. W Wiel­kiej Bry­ta­nii ni­gdy nie wpro­wa­dzono obo­wiązku uzy­ski­wa­nia ze­zwo­leń na za­war­cie mał­żeń­stwa, mimo że do­ma­gało się tego wielu le­ka­rzy, na­ukow­ców, po­li­ty­ków i nie tylko, lecz w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i Eu­ro­pie w kilku pierw­szych de­ka­dach XX wieku wdro­żono środki prawne ogra­ni­cza­jące moż­li­wość za­wie­ra­nia ślu­bów i na­rzu­ca­jące obo­wią­zek ste­ry­li­za­cji. Pierw­sza ustawa o przy­mu­so­wej ste­ry­li­za­cji, przy­jęta w In­dia­nie w 1907 roku, miała spra­wić, że osoby uznane za fi­zycz­nie i psy­chicz­nie „nie­sprawne” nie będą miały dzieci[49].

Ob­se­sja na punk­cie de­gra­da­cji fi­zycz­nej była nie­ro­ze­rwal­nie sple­ciona z dys­kry­mi­na­cją i oba­wami do­ty­czą­cymi przy­na­leż­no­ści ra­so­wej i kla­so­wej. Ba­da­cze po­rów­ny­wali „zde­ge­ne­ro­wa­nych” bia­łych An­gli­ków do tak zwa­nych ras pry­mi­tyw­nych. Two­rzyli hie­rar­chię przed­sta­wi­cieli róż­nych ras i klas opartą na roz­mia­rze i kształ­cie czaszki, wzro­ście, wa­dze i in­nych ce­chach wy­glądu[50]. Wik­to­riań­scy pi­sa­rze ochrzcili Afrykę mia­nem Czar­nego Lądu i uznali, że jej bliź­nia­czym od­po­wied­ni­kiem jest lon­dyń­ska dziel­nica East End[51]. „Tego lata uwagę ca­łego cy­wi­li­zo­wa­nego świata zwró­ciła opo­wieść pana Stan­leya o «naj­czar­niej­szej Afryce»”, pi­sał Wil­liam Bo­oth, za­ło­ży­ciel Ar­mii Zba­wie­nia. Jego ję­zyk wy­daje się dziś szo­ku­jący, ale wów­czas był bez­re­flek­syj­nie przyj­mo­wany przez więk­szość bia­łych czy­tel­ni­ków pism Bo­otha. Pi­sał on o „le­śnej dzi­czy” w Ko­tli­nie Konga, gdzie „w ciem­nym, wil­got­nym po­wie­trzu prze­peł­nio­nym wy­zie­wami z na­grza­nych ba­gien czają się skar­ło­wa­ciałe istoty ludz­kie pę­dzące pry­mi­tywny ży­wot ka­ni­bali”[52]. Bo­oth bez­kry­tycz­nie przy­jął ten opis przed­sta­wiony przez po­dróż­nika Henry’ego Stan­leya i tak go pod­su­mo­wał: „Skoro ist­nieje naj­czar­niej­sza Afryka, to czyż nie może ist­nieć naj­czar­niej­sza An­glia?”[53]. Dla Bo­otha i in­nych mi­sjo­na­rzy to wła­śnie re­li­gia sta­no­wiła „drogę wyj­ścia” z tych „nie­cy­wi­li­zo­wa­nych” oko­licz­no­ści. Dla Stan­leya na­to­miast (dziś ko­ja­rzo­nego bar­dziej ze słyn­nymi sło­wami „dok­tor Li­ving­stone, jak są­dzę?” niż z rolą, którą ode­grał w pro­ce­sie ko­lo­ni­za­cji środ­ko­wej Afryki) siłą na­pę­dową cy­wi­li­za­cji był ra­czej han­del mię­dzy­na­ro­dowy. Dla Gal­tona i jego ze­społu – jak­żeby ina­czej – na­uka sta­no­wiła naj­waż­niej­sze na­rzę­dzie nor­ma­li­za­cji.

Na szczę­ście eu­ge­nika Gal­tona zo­stała skom­pro­mi­to­wana – choć stało się to póź­niej, niż mo­głoby się wy­da­wać – ale wy­obra­że­nie bia­łego ci­spł­cio­wego męż­czy­zny jako ko­goś nor­mal­nego, ide­ału sto­ją­cego na szczy­cie hie­rar­chii ma się do­brze za­równo w na­uce i me­dy­cy­nie, jak i w ta­be­lach oraz po­mia­rach, któ­rymi do dziś się po­słu­gu­jemy. Nie za­chwiały nim wro­gie po­stawy ani ste­reo­typy, wciąż krą­żące po in­ter­ne­cie i ata­ku­jące nas w so­cial me­diach. Część stan­dar­dów, które bez­re­flek­syj­nie przyj­mu­jemy, wy­wo­dzi się z mocno wy­pa­czo­nych wy­ni­ków ba­dań z XIX i XX wieku.

Na przy­kład in­for­ma­cje do­ty­czące zdro­wej masy ciała i od­po­wied­niego ci­śnie­nia krwi w pierw­szej po­ło­wie XX wieku były oparte na da­nych sta­ty­stycz­nych ze­bra­nych przez przed­się­bior­stwa ubez­pie­cze­niowe sprze­da­jące po­lisy głów­nie za­moż­nym bia­łym Ame­ry­ka­nom. Do­piero nie­dawno uznano, że współ­czyn­nik BMI wy­gląda ina­czej u lu­dzi o róż­nej bu­do­wie ciała. Osoby o po­cho­dze­niu azja­tyc­kim są ob­cią­żone wyż­szym ry­zy­kiem cu­krzycy i cho­rób serca, gdy mają syl­we­tkę, która wśród Eu­ro­pej­czy­ków ucho­dzi­łaby za cał­kiem nor­malną. Na­to­miast u prze­kra­cza­ją­cych „nor­malne” wy­miary czar­nych ko­biet niż­sze jest ry­zyko za­cho­ro­wa­nia na serce[54].

Dziś ko­lek­cja fo­to­gra­fii Gal­tona jest