Algorytmy. Kiedy mniej myśleć ebook

Wstęp

Wstęp

Wyobraźmy sobie, że szukasz mieszkania do wynajęcia w San Francisco, chyba najtrudniejszym pod tym względem mieście w USA. Boom sektora technologicznego i surowe przepisy ograniczające nowe budownictwo sprzysięgły się, by miasto stało się równie drogie co Nowy Jork i nie mniej konkurencyjne. Oferty lokali znikają w ciągu kilku minut, mieszkania są zajmowane niemal na dziko i często klucze trafiają do rąk tego, kto pierwszy siłą wciśnie czek z zaliczką administratorowi.

Taki drapieżny rynek nie pozostawia zbyt wiele miejsca na prowadzenie systematycznych poszukiwań i podejmowanie rozważnych decyzji, czym teoretycznie powinno się cechować postępowanie racjonalnego konsumenta. W odróżnieniu od, powiedzmy, klienta galerii handlowej czy sklepu internetowego, który może porównać różne możliwości przed dokonaniem zakupu, przyszły „sanfranciskanin” musi natychmiast podjąć decyzję typu albo-albo: bierze to mieszkanie, które właśnie ogląda, rezygnując ze wszystkich pozostałych, albo odchodzi i nigdy już do niego nie wraca.

Dla uproszczenia załóżmy na moment, że zależy ci tylko na tym, żeby jak najbardziej zwiększyć swoją szansę na zdobycie najlepszego z dostępnych lokali. Twoim celem jest wydostać się z krzyżowego ognia żalu i obaw, w którym się znalazłeś: z jednej strony żalu przepuszczenia nadarzającej się okazji, z drugiej obaw związanych z niesprawdzeniem innych opcji. Zderzasz się z tym dylematem od samego początku: skąd masz wiedzieć, że dane mieszkanie jest rzeczywiście najlepsze, skoro brakuje ci punktu odniesienia? A jak masz ten punkt zyskać, jeśli nie obejrzysz (i nie stracisz) pewnej liczby ofert? Im więcej zbierzesz informacji, tym łatwiej zidentyfikujesz wyjątkową ofertę, gdy się trafi – ale jednocześnie będzie coraz prawdopodobniejsze, że już ją przepuściłeś.

Co masz więc zrobić? Jak podjąć decyzję opartą na realnych przesłankach, skoro sam akt zbierania tych przesłanek zagraża rezultatowi? To okrutna zagadka z pogranicza paradoksu.

W obliczu takiego problemu większość ludzi intuicyjnie powie, że trzeba ustanowić pewną proporcję między oglądaniem kolejnych ofert a skokiem na głęboką wodę; trzeba obejrzeć wystarczająco dużo mieszkań, by określić standard, a następnie zdecydować się na to, co ten standard spełni. Idea takiej proporcji jest rzeczywiście słuszna. Większość ludzi traci jednak pewność siebie, gdy mają powiedzieć, ile może ona wynieść. Na szczęście odpowiedź ta istnieje.

Trzydzieści siedem procent.

Jeśli zależy ci na największym prawdopodobieństwie wynajęcia najlepszego mieszkania, poświęć 37% poszukiwania go (jedenaście dni, jeśli dałeś sobie miesiąc na cały proces) na chłodne zapoznawanie się z dostępnymi opcjami. Gotówkę zostaw w domu; na razie tylko kalibrujesz zakup. Ale po przekroczeniu tego punktu bądź gotów na natychmiastową decyzję – umowę wstępną, zaliczkę itd. – w pierwszym lokalu, który będzie lepszy od tych, które już oglądałeś. Nie jest to tylko intuicyjnie satysfakcjonujący kompromis między rekonesansem a decyzją. Jest to prawdopodobnie optymalna decyzja.

Mamy co do tego pewność, ponieważ znajdowanie mieszkania należy do problemów matematycznych z klasy optymalnego stopowania. W regule 37% streszcza się prosty ciąg pewnych działań – czyli algorytm, jak mówi się w informatyce – prowadzący do rozwiązania takich problemów. Okazuje się, że polowanie na apartament jest jednym z przykładów, w których optymalne stopowanie daje o sobie znać w codziennym życiu. Wybór lub przepuszczanie kolejnych opcji jest strukturą, z którą wielokrotnie mamy do czynienia pod różnymi postaciami. Ile razy powinno się okrążyć samochodem kwartał ulic w poszukiwaniu miejsca do zaparkowania? Jak daleko brnąć w ryzykowny interes przed spieniężeniem swojego udziału? Jak długo czekać na lepszą ofertę na swój dom czy samochód?

To samo wyzwanie występuje również w delikatniejszej kwestii: randkowania. Teoria optymalnego stopowania jest naukową podbudową seryjnej monogamii.

Proste algorytmy oferują rozwiązania nie tylko w poszukiwaniu mieszkań, lecz także w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których stajemy przed problemem znalezienia optymalnego momentu zatrzymania jakiegoś procesu. Ludzie zmagają się z tym, niekiedy z wielkim trudem, w zasadzie każdego dnia – choć z pewnością poeci wylali więcej atramentu na udręki zalotów niż parkowania. Tymczasem trud jest zbędny. Przynajmniej w sensie matematycznym problemy te są już rozwiązane.

Wszyscy znękani najemcy, kierowcy i randkowicze, których widujesz wokół, zajęci są w zasadzie ponownym wynajdowaniem koła. Nie potrzeba im psychoterapii; potrzeba im algorytmu. Terapeuta powie im, by znaleźli właściwą, komfortową proporcję między impulsywnością a nadmiernym myśleniem.

Algorytm mówi im, że ta proporcja wynosi trzydzieści siedem procent.

◆

Istnieje pewien zbiór problemów, przed którymi stają wszyscy ludzie; problemów, które są bezpośrednią konsekwencją tego, iż nasze życie toczy się w skończonej przestrzeni i czasie. Co powinniśmy zrobić – oraz co zostawić niezrobione – w ciągu danego dnia czy dekady? Z jak wielkim bałaganem powinniśmy się oswoić albo jak duży porządek staje się przesadą? Jaka ilość nowych doświadczeń w stosunku dopreferowanych przyczynia się do maksymalnego spełnienia w życiu?

Może się wydawać, że są to problemy wyłącznie ludzkie – nic bardziej mylnego. Od ponad półwiecza informatycy borykają się z odpowiednikami tych codziennych dylematów i w wielu przypadkach znaleźli rozwiązania. Jak procesor ma dzielić swoją „uwagę”, by wykonać wszystko, czego życzy sobie użytkownik, z minimalnym obciążeniem i w jak najkrótszym czasie? Kiedy powinien przełączać się między różnymi zadaniami i ilu w ogóle zadań powinien się podejmować naraz? Jaki jest najlepszy sposób wykorzystania jego ograniczonych zasobów pamięciowych? Powinien zebrać jeszcze więcej danych, czy też przystąpić do obliczeń na podstawie tych, którymi już dysponuje? Sporym wyzwaniem dla ludzi bywa carpe diem – chwytanie dnia. Tymczasem otaczające nas zewsząd komputery z łatwością chwytają milisekundy. Możemy się dużo nauczyć na ich przykładzie.

Sformułowanie „algorytmy dla ludzkiego życia” wydaje się pewnie niektórym osobliwym zestawieniem. Słowo „algorytm” przywodzi powszechnie na myśl tajemne i nieprzeniknione machinacje wielkimi danymi, potężne instytucje państwowe i globalny biznes – raczej ważny element infrastruktury nowoczesnego świata niż źródło mądrości życiowej czy przewodnik po ludzkich sprawach. Jednak zasadniczo algorytmy są po prostu skończonymi ciągami działań prowadzących do rozwiązania poszczególnych problemów i mają dużo szersze zastosowanie, nieograniczające się do informatyki, od której są zresztą dużo starsze. Na długo zanim były wykorzystywane przez maszyny, korzystali z nich ludzie.

Samo słowo „algorytm” pochodzi od nazwiska perskiego matematyka Musy al-Khwārizmīego (al-Chuwarizmiego), autora podręcznika z IX wieku o technikach liczenia (księga ta była zatytułowana al-Jabr wa’l-Muqābala, a al-jabr stało się rdzeniem naszego słowa „algebra”). Jednak najstarsze znane algorytmy matematyczne pochodzą z jeszcze dawniejszych czasów. Mająca cztery tysiące lat sumeryjska tabliczka gliniana znaleziona opodal Bagdadu zawiera opis sposobu dzielenia pisemnego.

Niemniej występowanie algorytmów nie ogranicza się do matematyki. Korzystasz z algorytmu, piekąc ciasto na podstawie przepisu czy robiąc sweter na drutach według wzoru. Kiedy ostrzysz kant krzemienia, wykonując precyzyjną sekwencję uderzeń jelenim rogiem – najważniejszy etap w wytwarzaniu narzędzi z kamienia – również korzystasz z algorytmu. Algorytmy stanowią część kultury technologicznej człowieka od epoki kamienia.

◆

W książce tej omawiamy projektowanie algorytmów dla ludzi – poszukiwanie lepszych rozwiązań w odniesieniu do wyzwań, przed którymi stajemy. Spojrzenie na codzienne życie przez pryzmat informatyki ma konsekwencje przejawiające się w różnych skalach. Przede wszystkim oferuje nam praktyczne, konkretne porady odnośnie do sytuacji, przed którymi stajemy. Optymalny moment stopu podpowiada, kiedy rozglądać się dalej, a kiedy łapać okazję. Kompromis eksploracja/eksploatacja mówi, jak pogodzić poznawanie nowego z korzystaniem z tego, co lubimy. Teoria sortowania wskazuje, jak (i czy) porządkować swój gabinet. Teoria pamięci podręcznej pomaga układać szpargały w schowkach. Teoria planowania mówi, jak wypełniać swój czas.

Na następnym poziomie informatyka daje nam aparat pojęciowy do zrozumienia głębszych zasad, które ujawniają się w każdej z tych domen. Jak ujął to Carl Sagan, „nauka jest w dużo większym stopniu sposobem myślenia niż zasobem wiedzy”. Nawet w tych przypadkach, gdy życie przebiega zbyt chaotycznie, by można było odwoływać się do ścisłej analizy matematycznej czy oczekiwać gotowych rozwiązań, zastosowanie intuicji i koncepcji wynikających z prostszych postaci tych problemów daje nam możliwość zrozumienia zasadniczych występujących tu zagadnień i posunięcia się do przodu.

W najszerszym ujęciu patrzenie przez pryzmat informatyki pozwala wyciągnąć naukę na temat ludzkiego umysłu, tego, co to jest racjonalność, oraz najstarszej kwestii ze wszystkich: jak żyć. Rozpatrywanie zdolności poznawczych jako środka do rozwiązywania stawianych nam przez środowisko zadań o charakterze fundamentalnie obliczeniowym może gruntownie zmienić nasz sposób myślenia o racjonalności człowieka.

Sugestia, że analiza schematów działania komputera jest w stanie ukazać, jak powinniśmy myśleć i podejmować decyzje, do czego mieć zaufanie i jak postępować, może uderzać wielu ludzi jako nie tylko wyjątkowo redukcjonistyczna, ale po prostu głupia. Nawet gdyby informatyka miała coś do powiedzenia na temat optymalnego sposobu myślenia i działania, dlaczego mielibyśmy tego słuchać? Gdy popatrzy się na sztuczną inteligencję lub roboty z opowieści science fiction, nie wydaje się, byśmy mieli ochotę prowadzić życie na ich modłę.

Częściowo wynika to z tego, że myśląc o komputerach, mamy obraz zimnych, mechanistycznych, deterministycznych układów – maszyn stosujących sztywną logikę dedukcyjną, podejmujących decyzje po wyliczeniu wszystkich dostępnych opcji i wymieleniu ściśle poprawnej odpowiedzi bez względu na to, jak długo i intensywnie będą musiały nad nią myśleć. Rzeczywiście człowiek, który pierwszy wyobraził sobie komputery, miał na myśli coś w tym rodzaju. Alan Turing zdefiniował samo pojęcie obliczeń (computation)1 przez analogię do matematyka, który systematycznie pokonuje kolejne etapy w rachunkach, bezbłędnie uzyskując poprawną odpowiedź.

Dla wielu może być więc zaskoczeniem, że nowoczesne komputery, stając przed trudnym problemem, nie postępują w taki sposób. Oczywiście prosta arytmetyka nie jest szczególnym wyzwaniem dla współczesnego komputera. Chodzi raczej o takie zadania, jak rozmowa z człowiekiem, naprawa uszkodzonego pliku albo rozegranie partii azjatyckiej gry go, czyli o zadania, w których zasady nie są wyraźnie sprecyzowane, brakuje części potrzebnych informacji albo znalezienie ściśle poprawnej odpowiedzi wymagałoby rozważenia astronomicznej liczby możliwości. Algorytmy opracowane przez naukowców do rozwiązywania najtrudniejszych klas problemów sprawiły, że komputery przestały być skrajnie uzależnione od wyczerpujących rachunków. Zajmowanie się zadaniami w rzeczywistym świecie wymaga oswojenia się z losowością, zawierania kompromisu między czasem a precyzją oraz używania przybliżeń.

W miarę jak komputery zostały lepiej dostrojone do problemów realnego świata, zaczęły służyć nam nie tylko algorytmami, które ludzie mogą wykorzystywać na swój użytek, lecz także standardem, z którym można porównywać nasze zdolności poznawcze. W ostatnich dziesięciu, dwudziestu latach ekonomia behawioralna snuje bardzo szczególną opowieść o ludziach – że jesteśmy irracjonalni i skłonni do pomyłek, co w dużej mierze ma wynikać z zabugowanego, pokrętnego „hardware’u” mózgowego. Ten deprecjonujący nas obraz jest coraz powszechniej przyjmowany, niemniej wciąż pozostają pewne natrętne pytania. Na przykład dlaczego w wielu zadaniach poznawczych, związanych między innymi z postrzeganiem wzrokowym, językiem i rozumowaniem przyczynowym, czterolatki nadal wypadają lepiej niż superkomputery za milion dolarów?

Rozwiązania codziennych problemów podsuwane przez informatykę sugerują inną opowieść o ludzkim umyśle. Życie obfituje w problemy, które najzwyczajniej są trudne. Błędy popełniane przez ludzi często mówią więcej o wewnętrznej złożoności problemu niż o omylności ludzkiego mózgu. Myślenie algorytmiczne o świecie, zapoznanie się z fundamentalnymi strukturami zadań, przed którymi stajemy, oraz właściwościami ich rozwiązań może pomóc nam w dostrzeżeniu tego, jak jesteśmy w tym dobrzy, oraz w lepszym zrozumieniu popełnianych przez nas błędów.

W rzeczywistości ludzie systematycznie stają przed najtrudniejszymi rodzajami problemów analizowanymi przez informatyków. Często musimy podejmować decyzje w warunkach niepewności, ograniczeń czasowych, niedoinformowania oraz szybko zmieniającego się świata. W niektórych z tych przypadków nawet najbardziej zaawansowane badania informatyczne nie zaowocowały jeszcze wydajnymi, niezawodnie działającymi algorytmami. Wydaje się, że w odniesieniu do pewnych sytuacji takie algorytmy mogą w ogóle nie istnieć.

Jednak nawet tam, gdzie nie znaleziono algorytmów doskonałych, bitwa pokoleń informatyków z najoporniejszymi problemami rzeczywistego świata przyniosła wiele spostrzeżeń. Te wypracowane w pocie czoła wskazówki kłócą się z naszym intuicyjnym rozumieniem racjonalności i absolutnie nie brzmią jak schematyczne recepty skostniałego matematyka próbującego wtłoczyć świat w sztywne formalne ramy. Są to na przykład: nie zawsze rozważaj wszystkie dostępne opcje; niekoniecznie dąż za każdym razem do rezultatu, który wydaje się najlepszy; czasami trochę pobałagań; nie podróżuj z dużą ilością bagażu; poczekaj na rozwój wypadków; zaufaj swojemu instynktowi i nie rozmyślaj zbyt długo; odpręż się; rzuć monetą; wybaczaj, ale nie zapominaj; nie udawaj, tylko bądź sobą.

Wbrew pozorom życie podług mądrości informatycznych wydaje się niezłym pomysłem. A dodatkowo, w odróżnieniu od większości innych porad, te są poparte dowodami.

◆

Tak jak opracowywanie algorytmów komputerowych było pierwotnie dziedziną, która trafiała w lukę pomiędzy różnymi dyscyplinami – jako osobliwa hybryda matematyki z inżynierią – podobnie opracowywanie algorytmów dla ludzi jest pozbawione swojej naturalnej dziedziny. Dzisiaj algorytmika czerpie nie tylko z informatyki, matematyki i inżynierii, lecz także z takich spokrewnionych z nimi dziedzin, jak statystyka czy badania operacyjne. Gdy rozważamy zaś, jak algorytmy tworzone z myślą o maszynach mogą odnosić się do ludzkiego umysłu, polegamy między innymi na kognitywistyce, psychologii, ekonomii.

My, autorzy tej książki, poruszamy się po takim interdyscyplinarnym terytorium. Brian studiował informatykę i filozofię, a potem lingwistykę, po czym podjął pracę znajdującą się na przecięciu tych dziedzin. Tom studiował psychologię i statystykę, zanim został wykładowcą University of California w Berkeley, gdzie zajmuje się przede wszystkim rozważaniem związków między zdolnościami poznawczymi człowieka a obliczeniami. Nikt nie jest jednak w stanie specjalizować się we wszystkich dziedzinach, które mają udział w opracowywaniu lepszych algorytmów funkcjonowania dla ludzi. Dlatego w ramach zbierania materiałów do książki przeprowadziliśmy wywiady z osobami, które stworzyły jedne z najsłynniejszych algorytmów ostatnich pięćdziesięciu lat. I pytaliśmy je – tych jednych z najinteligentniejszych ludzi na świecie – jak ich badania wpływały na ich podejście do własnego życia: od znajdowania małżonka do sortowania skarpetek.

Na kolejnych stronach wyruszymy na spotkanie wielkich wyzwań, przed którymi stają zarówno komputery, jak i umysły ludzi: jak zarządzać skończoną przestrzenią, skończonym czasem, ograniczoną pojemnością uwagi, nieznaną niewiadomą, niepełną informacją i nieprzewidywalną przyszłością; w jaki sposób robić to z wdziękiem i pewnością; oraz jak robić to w społeczności, której członkowie jednocześnie starają się robić to samo. Spojrzymy na matematyczną strukturę leżącą u podstaw tych wyzwań oraz na to, jak programowane są komputery – czasem całkiem niezgodnie z potocznymi wyobrażeniami – by możliwie skutecznie owym wyzwaniom sprostać. Dowiemy się też, jak pracuje ludzki umysł i jak wyglądają jego, odmienne od komputerowych, ale pokrewne im, sposoby radzenia sobie z takim samym zbiorem zadań w kontekście takich samych ograniczeń. Tym, co możemy w konsekwencji zyskać, jest nie tylko zestaw gotowców do rozwiązywania konkretnych problemów, nie tylko dostrzeżenie eleganckiego porządku u podłoża najbardziej zawikłanych ludzkich dylematów, nie tylko świadomość wspólnoty wysiłków ludzi i komputerów, lecz także coś, co ma szczególne znaczenie: nowe słownictwo do opisu otaczającego nas świata oraz szansa dowiedzenia się czegoś naprawdę nowego o sobie samych.

1. Optymalny mement stopu

1 Optymalny moment stopu

Kiedy przestać szukać

Choć wszyscy chrześcijanie w pierwszych słowach zaproszenia na ślub uroczyście oświadczają, iż ich małżeństwo jest wynikiem szczególnego zrządzenia Opatrzności, ja, jako filozof, chciałbym rozpatrzyć tę kwestię bardziej szczegółowo.

Johannes Kepler

Skoro przedkładasz pana Martina ponad każdego innego; skoro uważasz go za najurodziwszego spośród mężczyzn, w których towarzystwie kiedykolwiek przebywałaś, skąd biorą się twe wahania?

Jane Austen, Emma

Zjawisko to jest tak powszechne, że doradcy psychologiczni na amerykańskich uczelniach ukuli na nie specjalne określenie: turkey drop (dosł. rozstanie przy indyku). Studenci pierwszego roku wracają do domu na listopadowe Święto Dziękczynienia, marząc o spotkaniu ze swoją szkolną miłością, i cztery dni później pojawiają się na kampusie jako single.

Brian był tak podłamany po powrocie na zajęcia pierwszoroczne, że sam udał się do takiego doradcy. Jego dziewczyna z liceum wyjechała na uczelnię do innego stanu i oboje zmagali się z tą rozłąką. Zmagali się też z niepokojąco brzmiącym, bardziej filozoficznym pytaniem: czy ich związek był naprawdę dobry? Nie mieli punktu odniesienia w postaci innych bliskich relacji, który pozwoliłby go ocenić. Doradczyni Briana uznała to za klasyczny dylemat pierwszorocznych studentów i udzieliła zaskakująco nonszalanckiej rady: „Zbierz dane”.

Seryjna monogamia stawia praktykujących ją ludzi przed fundamentalnym i nieuniknionym problemem. Kiedy mogę przyjąć, że poznałem wystarczająco dużo partnerów, by stwierdzić, kto najlepiej do mnie pasuje? I co, jeśli będę gromadził te dane za cenę tego właśnie związku? Wydaje się, że to istny sercowy paragraf 22.

Jak wspomnieliśmy we wstępie, ten młodzieńczy krzyk rozpaczy należy do zadań zwanych przez matematyków problemami optymalnego momentu stopu (momentu zatrzymania) czy inaczej optymalnego stopowania (zatrzymywania) i w zasadzie znamy jego rozwiązanie: 37%.

Wszystko zależy od tego, jakie założenia na temat miłości jesteśmy skłonni przyjąć.

Problem wyboru sekretarki

Fundamentalnym dylematem w zadaniach klasy optymalnego stopowania nie jest to, którą opcję wybrać, ale ile opcji w ogóle rozważyć. Okazuje się, że ma to implikacje nie tylko dla narzeczonych i najemców, lecz także dla kierowców, właścicieli nieruchomości, włamywaczy i wielu innych.

Reguła 37%1 wynika z najsłynniejszej zagadki tego typu, która znana jest pod nazwą problemu sekretarki. Okoliczności są podobne jak w przypadku omawianego we wstępie polowania na mieszkanie. Wyobraź sobie, że przeprowadzasz rozmowy kwalifikacyjne z grupą kandydatek na stanowisko sekretarki i twoim celem jest maksymalizacja prawdopodobieństwa, że dokonasz najlepszego wyboru. Choć nie masz pojęcia, jak przyznawać punkty poszczególnym aplikantkom, możesz z łatwością ocenić, które bardziej preferujesz (matematyk powiedziałby, że masz dostęp wyłącznie do liczb porządkowych – relatywnej pozycji danej kandydatki w stosunku do innych – a nie do liczb kardynalnych, czyli pozycji na jakiejś skali ogólnej). Rozmawiasz z kandydatkami, z każdą osobno, w losowej kolejności. Możesz zdecydować się na złożenie propozycji zatrudnienia w dowolnym momencie rozmowy i masz gwarancję, że zostanie ona przyjęta, co kończy dalsze poszukiwania. Jeśli natomiast przepuścisz kandydatkę, nie decydując się jej od razu zatrudnić, tracisz ją bezpowrotnie.

Uważa się, że problem sekretarki po raz pierwszy zaistniał na papierze – choć bez wzmiankowania sekretarek – w lutowym numerze Scientific American z 1960 roku jako jedna z wielu zagadek zawartych w poczytnych felietonach matematycznych Martina Gardnera. Niemniej pochodzenie samego zadania jest owiane tajemnicą. Nasze poszukiwania zaowocowały początkowo zaledwie spekulacjami i skłoniły nas do nieoczekiwanej fizycznej pracy detektywistycznej: wyprawy do archiwum pism Gardnera w Stanfordzie, skąd wydobyliśmy pudła z listami z połowy zeszłego stulecia. Czytanie papierowej korespondencji jest trochę podobne do podsłuchiwania osoby rozmawiającej przez telefon; słyszy się tylko połowę wymiany zdań i trzeba domyślić się drugiej. W naszym przypadku mieliśmy jedynie odpowiedzi, które Gardner otrzymał w ramach, jak się zdaje, własnego śledztwa sprzed pięćdziesięciu laty w sprawie pochodzenia problemu. Im więcej czytaliśmy, tym bardziej zagmatwana i niejasna stawała się ta historia.

Harwardzki matematyk Frederick Mosteller przypominał sobie, że usłyszał o tym problemie w 1955 roku od swego kolegi Andrew Gleasona, który z kolei znał go od kogoś innego. Leo Moser napisał z University of Alberta, że czytał o tym problemie w „notkach” R.E. Gaskella z Boeinga, który przypisuje jego autorstwo znajomemu. Roger Pinkham z Rutgers University doniósł, że usłyszał o problemie po raz pierwszy w 1955 roku od J. Shoenfielda, matematyka z Duke University, „i wydaje mi się, że mówił, że zna go od kogoś z Michigan”.

Tym „kimś z Michigan” niemal na pewno był Merrill Flood. Choć jest to postać raczej nieznana poza kręgami matematycznymi, wpływ, jaki wywarł na informatykę, jest nie do przecenienia. Przypisuje mu się spopularyzowanie problemu komiwojażera (zajmiemy się nim w rozdziale 8), sformułowanie dylematu więźnia (omówimy go w rozdziale 11) i potencjalnie nawet ukucie terminu „software”. Właśnie Flood dokonał (w 1958 roku) pierwszego znanego odkrycia reguły 37%, a samym problemem zajmował się, jak twierdzi, od roku 1949. Jednak jego autorstwo przypisuje się kilku innym matematykom.

Dość powiedzieć, że bez względu na swoje pochodzenie problem sekretarki okazał się niemal doskonałą zagadką matematyczną: łatwą do przedstawienia, piekielnie trudną do rozwiązania, zwięzłą w odpowiedzi i mającą intrygujące implikacje. W konsekwencji rozprzestrzeniał się lotem błyskawicy w kręgach matematycznych lat pięćdziesiątych, przekazywany z ust do ust, a dzięki felietonowi Gardnera w 1960 roku trafił do opinii publicznej. W ciągu dwudziestu lat pojawiło się tak wiele uwzględniających go analiz, że zaczął funkcjonować w piśmiennictwie jako samoistny temat.

A propos sekretarek, naprawdę urocze jest przyglądanie się, jak różne kultury nadają własne antropologiczne zabarwienie formalnym systemom. Na temat szachów myślimy na przykład, że w swym obrazowaniu są średniowieczno-europejskie, choć w rzeczywistości pochodzą z VIII-wiecznych Indii; zostały brutalnie „zeuropeizowane” w XV stuleciu, gdy szachowie stali się królami, wezyrowie królowymi, a słonie gońcami. Analogicznie wiele wcieleń miały problemy optymalnego stopowania, a każde z nich odzwierciedlało charakterystyczne kwestie epoki. W XIX wieku problemy takie występowały w kontekście loterii czy dam dobierających sobie adoratorów; na początku XX stulecia znajdowały wyraz w poszukiwaniu hoteli na urlop przez automobilistów oraz poszukiwaniu kobiet przez adoratorów; a w urzędniczej, zdominowanej przez mężczyzn połowie XX wieku – w wybieraniu asystentek przez szefów. Pierwsze wyraźne nawiązanie do niego pod nazwą problemu sekretarki pojawia się w artykule z 1964 roku i z czasem ta nazwa się utrwaliła.

Skąd 37%?

W poszukiwaniu sekretarki można ponieść fiasko na dwa sposoby: przez zakończenie go za wcześnie lub za późno. W pierwszym przypadku najlepsza kandydatka pozostaje niepoznana. W drugim dalej rozglądasz się za lepszą kandydatką, choć takiej już nie ma. Optymalna strategia wyraźnie wymaga znalezienia równowagi między tymi opcjami, balansowania między zbyt długim a zbyt krótkim szukaniem.

Jeśli twoim celem jest znalezienie absolutnie najlepszej kandydatki, jest jasne, że w miarę kontynuowania rekrutacji nie powinieneś się nawet zastanawiać nad zatrudnieniem osoby, która nie jest najlepsza ze spotkanych dotychczas. Jednakże samo bycie najlepszą do tej pory nie wystarcza, by złożyć danej kandydatce ofertę; zresztą już pierwsza aplikantka będzie z definicji najlepsza do tej pory. Przyjmując szerszą perspektywę, wydaje się rozsądne, że częstotliwość natykania się przez nas na osobę najlepszą do tej pory będzie spadała w miarę odbywania przez nas kolejnych rozmów. Tak na przykład druga kandydatka ma 50-procentową szansę bycia najlepszą z przesłuchiwanych do tej pory, ale u piątej kandydatki prawdopodobieństwo to wynosi już 1/5, u szóstej 1/6 itd. W rezultacie najlepsze do tej pory kandydatki będą w miarę kontynuowania rekrutacji stopniowo coraz lepsze (bo, znów z definicji, przewyższają one wszystkie poprzednie) – ale jednocześnie będą się pojawiać coraz rzadziej.

Wiemy, że zdecydowanie się na pierwszą najlepszą przesłuchiwaną kandydatkę (czyli pierwszą na liście do rekrutacji) byłoby przedwczesne. Jeśli dysponujemy setką zgłoszeń, złożenie oferty następnej najlepszej do tej pory tylko dlatego, że jest lepsza od pierwszej, też wydaje się pochopne. Co mamy więc robić?

Intuicyjnie można wpaść na kilka potencjalnych strategii. Na przykład złożyć ofertę osobie, która jako trzecia przebije wszystkie poprzedniczki – a może jako czwarta? Albo wybrać najlepszą kandydatkę, która pojawi się po długim okresie „posuchy”, długim ciągu słabych aplikantek.

Okazuje się jednak, że żadna z tych stosunkowo sensownych strategii nie zajmuje pierwszego miejsca. Optymalne rozwiązanie przyjmuje postać reguły zwanej przez nas ogląd-pogląd: z góry wyznaczasz czas przeznaczony na „rozglądanie się” (sondowanie możliwości, zbieranie danych), w którym z zasady nikogo nie wybierasz bez względu na to, jak wielkie zrobi wrażenie. Po przekroczeniu zaś tego punktu wkraczasz w fazę sformułowania poglądu i wykonania „skoku na głęboką wodę”, gotów zdecydować się na pierwszą osobę, która przyćmi najlepszą kandydatkę spośród przepytywanych w pierwszej fazie.

Można zaobserwować wyłanianie się tej reguły, rozważając problem sekretarki w najmniejszej puli kandydatek. W sytuacji pojedynczego zgłoszenia rozwiązanie problemu jest trywialne – składasz ofertę zatrudnienia! Przy dwóch kandydatkach masz prawdopodobieństwo 50/50 bez względu na to, co zrobisz. Możesz zatrudnić pierwszą (która jest jednocześnie najlepszą w pierwszej połowie puli) albo ją odrzucić i z konieczności zatrudnić drugą (która jest najlepsza w drugiej połowie puli).

Dodajmy trzecią aplikantkę i nagle sprawy nabierają rumieńców. Prawdopodobieństwo dokonania dobrego wyboru losowego wynosi jedną trzecią, czyli 33%. Przy dwóch kandydatkach nie mogliśmy uzyskać lepszego wyniku niż losowy, a czy możemy go mieć przy trzech? Okazuje się, że tak i że wszystko sprowadza się do tego, jak postąpimy z drugą. Gdy rozmawiamy z pierwszą, nie dysponujemy żadnymi informacjami – zawsze kandydatka ta będzie najlepsza z dotychczasowych. Gdy rozmawiamy z trzecią, nie mamy swobody ruchu – musimy złożyć jej ofertę, skoro odrzuciliśmy wszystkie poprzednie. Gdy jednak rozmawiamy z drugą, mamy po trochu tego i tamtego: możemy ocenić, czy jest lepsza czy gorsza od pierwszej, oraz mamy swobodę wyboru: zatrudnić ją lub odrzucić. Co dzieje się, kiedy zatrudniamy ją, jeśli jest lepsza, albo odrzucamy, jeśli jest gorsza? Okazuje się, że to optymalna strategia, gdy mamy do czynienia z trzema zgłoszeniami; dzięki temu podejściu można uzyskać równie dobry wynik w wyborze z trzech, jaki uzyskuje się w wyborze z dwóch, czyli trafiając na najlepszą kandydaturę dokładnie w połowie przypadków.2

Rozpisanie tych scenariuszy dla czterech kandydatek podpowiada, że i tym razem powinniśmy zacząć nasz skok od drugiej. Przy pięciu nie powinniśmy tego robić przed trzecią.

W miarę jak pula się rozrasta, granica między oglądaniem a decyzją lokuje się w 37% puli, co daje nam regułę 37%:3 przesłuchaj pierwsze 37% kandydatek, nie wybierając żadnej, a potem bądź gotów zdecydować się na pierwszą, która okaże się lepsza od wszystkich widzianych do tej pory.

Jak się okazuje, trzymanie się tej strategii daje nam ostatecznie 37-procentowe prawdopodobieństwo zatrudnienia najlepszej osoby. To, że sama strategia oraz prawdopodobieństwo powodzenia dzięki niej sprowadzają się do tej samej liczby, stanowi przykład jednej z ciekawych symetrii matematycznych tego problemu. Poniższa tabela obrazuje optymalną strategię postępowania przy różnych liczbach kandydatek, pokazując, że w miarę powiększania tej liczby prawdopodobieństwo sukcesu – podobnie jak punkt przerzucenia się z przeprowadzania wywiadu na wybór – zmierza do 37%.

Oczywiście 63-procentowe prawdopodobieństwo porażki przy zastosowaniu najlepszej możliwej strategii jest dla nas zimnym prysznicem. Nawet jeśli będziemy postępować w sposób optymalny, i tak w większości przypadków poniesiemy fiasko, czyli nie wybierzemy najlepszej kandydatki z puli. To zła wiadomość dla tych z nas, którzy chcą postrzegać romantyczny związek w kategoriach poszukiwania „tej jedynej” czy „tego jedynego”. Ale jest i promyk nadziei. Intuicja podpowiada, że szansa na znalezienie najlepszej kandydatki powinna systematycznie spadać w miarę wzrostu ich liczby. Gdybyśmy zatrudniali kandydatki losowo, w puli 100 aplikantek mielibyśmy 1% szansy na sukces, a w puli miliona – 0,0001%. Tymczasem wynik wyliczeń stojących za problemem sekretarki się nie zmienia. Jeśli przestrzegasz optymalnego momentu zatrzymania, prawdopodobieństwo zatrudnienia najlepszej kandydatki ze stu wynosi 37%. I w grupie miliona kandydatek nadal wynosi 37%. Zatem im większa jest pula, tym wartościowsza staje się znajomość optymalnego algorytmu postępowania. To prawda, że w większości przypadków nie znajdziesz igły w tym stogu siana, niemniej optymalne stopowanie jest najlepszą metodą zmierzenia się z tym stogiem bez względu na to, jak jest ogromny.

Skok serca

Namiętność iskrząca między płciami wydaje się tak podobna niezależnie od epoki, że zawsze można uważać ją, mówiąc językiem algebraicznym, za wielkość daną.

Thomas Malthus

Wyszłam za pierwszego mężczyznę, którego pocałowałam w życiu. Kiedy mówię to swoim dzieciom, zbiera się im na wymioty.

Barbara Bush

Zanim Michael Trick został profesorem badań operacyjnych na Carnegie Mellon University, był poszukującym życiowej partnerki magistrantem. „Uderzyło mnie, że całe zagadnienie zostało już przebadane – przecież to problem sekretarki! Miałem przed sobą ciąg kandydatek, a moim celem był wybór najlepszej.” Trick wykonał więc odpowiednie rachunki. Nie wiedział, ile kobiet przyjdzie mu bliżej poznać, ale w regule 37% jest pewna elastyczność: można ją zastosować albo do liczby kandydatek, albo do czasu, w którym prowadzi się poszukiwania. Zakładając, że poszukiwania te mogłyby trwać od wieku osiemnastu do czterdziestu lat, z reguły 37% wyniknął wiek 26,1 lat jako punkt zwrotny do przejścia od „oglądu” do „poglądu”. A tak się złożyło, że był to wiek, w którym Trick akurat się znajdował. Kiedy więc trafił na kobietę, która przewyższała wszystkie spotkane dotychczas, nie miał wątpliwości, co należy zrobić. „Nie wiedziałem, czy jest Chodzącym Ideałem (założenia modelu nie pozwalają tego określić), ale było jasne, że spełnia wymogi tego kroku w algorytmie. Zatem oświadczyłem się” – napisał.

„A ona mi odmówiła.”

Matematycy zmagają się z problemami sercowymi co najmniej od XVII wieku. Legendarnego astronoma Johannesa Keplera pamięta się dziś przede wszystkim z powodu odkrycia, że planety krążą po orbitach eliptycznych, oraz jego udziału w „rewolucji kopernikańskiej”, która obejmowała też Galileusza oraz Newtona i wywróciła do góry nogami nasze pojęcie o miejscu człowieka w kosmosie. Jednak Kepler zajmował się także ziemskimi sprawami. Po śmierci swej pierwszej żony w 1611 roku podjął długie i mozolne starania mające na celu znalezienie drugiej towarzyszki życia, adorując w sumie jedenaście pań. Z pierwszych czterech najbardziej odpowiadała mu czwarta („z powodu postawnej figury i atletycznego ciała”), ale astronom nie przerwał poszukiwań. „Klamka by już zapadła – pisał – gdyby nie to, że tak miłość, jak i rozum podsunęły mi piątą niewiastę. Zniewoliła mnie swoją miłością, kornym oddaniem, roztropnością w gospodarowaniu, sumiennością oraz sercem, jakim obdarzyła moje dzieci.”

„Niemniej – napisał – szukałem dalej.”

Przyjaciele i krewni przedstawiali mu kolejne kandydatki, a on wciąż się rozglądał, choć trochę bez przekonania. Jego myśli wciąż krążyły wokół numeru pięć. Po zapoznaniu się z jedenastoma paniami Kepler postanowił zakończyć poszukiwania. „Przygotowując się do podróży do Ratyzbony, wróciłem do piątej niewiasty, zdeklarowałem się i zostałem przyjęty.” Kepler i Susanna Reuttinger pobrali się i mieli szóstkę wspólnych dzieci plus te z pierwszego małżeństwa Keplera. Biografowie opisują dalszy ciąg prywatnego życia astronoma jako pasmo błogiego spokoju i radości.

Zarówno Kepler, jak i Trick doświadczyli z pierwszej ręki – choć w przeciwny sposób – tego, jak problem sekretarki zbytnio upraszcza poszukiwanie życiowej wybranki. W klasycznym problemie kandydatki zawsze przyjmują ofertę zatrudnienia, co wyklucza odmowę, której doświadczył Trick. I nie można do nich wrócić, jeśli się je pominęło, inaczej niż w strategii Keplera.

W ciągu dziesięcioleci od postawienia problemu sekretarki przeanalizowano wiele różnych wariantów tego scenariusza, dochodząc do strategii optymalnego stopowania w kontekście różnych okoliczności. Tak na przykład możliwość odrzucenia spotyka się z prostym matematycznym rozwiązaniem: oświadczaj się szybko i często. Jeśli założymy, że ryzyko odrzucenia wynosi 50/50, taka sama analiza matematyczna, jaka przyniosła regułę 37%, mówi tu, że należy zacząć składać oferty po dojściu do jednej czwartej potencjalnych poszukiwań. W razie odrzucenia składaj dalej oferty każdej kolejnej dotychczasowo najlepiej wypadającej osobie, aż któraś ją przyjmie. W przypadku tej strategii prawdopodobieństwo ostatecznego sukcesu – czyli skutecznego oświadczenia się najlepszej kandydatce w puli – również wyniesie 25%. Nie tak źle jak na scenariusz, który godzi ewentualność odrzucenia z generalną trudnością poznania swoich własnych standardów.

Jeśli zaś chodzi o Keplera, odpowiedzialnością za nieumiejętność zakończenia poszukiwań obarczał swoją „ruchliwość i powątpiewanie”. „Czyż nie ma innego sposobu na pogodzenie mego zbolałego serca z losem – żalił się w liście do powiernika – niż przez zrozumienie, że niemożliwym jest spełnienie innych pragnień?” I w tym przypadku teoria optymalnego stopowania niesie jakąś dozę pocieszenia. Okazuje się, że ruchliwość i powątpiewanie są nie tyle oznakami defektu moralnego czy psychicznego, ile elementami najlepszej strategii w sytuacji, gdy otwarta jest furtka drugiej szansy. Jeśli można ponownie zwrócić się do wcześniejszej kandydatki, optymalny algorytm modyfikuje nieco regułę ogląd-pogląd: wprowadza dłuższy okres bez deklarowania się oraz opcję powrotu.

Przyjmijmy na przykład, że natychmiastowe oświadczyny są pewniakiem, złożone zaś poniewczasie są w połowie odrzucane. W takiej sytuacji z obliczeń wynika, że należy niezobowiązująco przyglądać się kandydatkom aż do osiągnięcia progu 61% osób, a następnie decydować się tylko, gdy któraś z pozostałych 39% okaże się najlepszą z dotychczasowych. Jeżeli po rozważeniu wszystkich kandydatur będziesz nadal singlem – jak Kepler – wracasz do najlepszej, która została pominięta. Również tym razem zostaje zachowana symetria między strategią a wynikiem; prawdopodobieństwo wyłuskania najlepszej partii w tym scenariuszu wynosi 61%.

U Keplera rozminięcie się rzeczywistości z klasycznym problemem sekretarki doprowadziło do szczęśliwego zakończenia. Ale klasyczny problem z małą korektą wyszedł też na dobre Trickowi. Po dostaniu kosza zrobił dyplom i podjął pracę w Niemczech. Tam „wszedł do baru, zakochał się w pięknej dziewczynie, po trzech tygodniach zamieszkał z nią, a potem zaprosił ją «na trochę» do Stanów”. Zgodziła się – i sześć lat później się pobrali.

Poznać się na tym, co dobre – pełna informacja

Pierwszy zestaw rozważanych przez nas zmiennych – odmowa i ponowny kontakt – przekształcił założenie klasycznego problemu sekretarki o tym, że oferty składane na czas są zawsze przyjmowane, a spóźnione zawsze trafiają do kosza. W odniesieniu do tych zmiennych najlepsze podejście pozostało takie jak pierwotnie: niezobowiązująco rozglądaj się przez pewien czas, a potem bądź gotów na błyskawiczną decyzję.

Jednak można zakwestionować jeszcze bardziej fundamentalne założenie problemu sekretarki. W klasycznej wersji nie wiemy o kandydatkach nic oprócz tego, jak wypadają we wzajemnym porównaniu. Nie mamy obiektywnego czy uprzedniego pojęcia o tym, co odróżnia dobrą od złej; ponadto gdy porównujemy dwie aplikantki, wiemy, która z nich jest lepsza, ale nie wiemy, w jakim stopniu przewyższa pozostałe. To uzasadnia absolutną konieczność fazy „rozglądania się”, w której ryzykujemy przepuszczenie znakomitej kandydatki w trakcie kalibrowania swoich oczekiwań i standardów. Matematycy nazywają taki rodzaj problemów optymalnego stopowania grami z wiedzą zerową.

Sytuacja taka jest zdecydowanie odległa od większości realnych poszukiwań mieszkania, partnera czy nawet sekretarki. Wyobraźmy więc sobie, że dysponujemy jakimś obiektywnym kryterium – na przykład że każda potencjalna sekretarka przeszła sprawdzian z pisania na komputerze i ma wynik wyrażony w centylach. Oznacza to, że wynik każdej z nich powie nam, gdzie plasuje się w gronie pozostałych, które wykonały test. Osoba uzyskująca wynik 51 jest tuż ponad średnią, mająca wynik 75 jest lepsza od trzech czwartych testowanych itd.

Załóżmy, że nasza pula kandydatek jest reprezentatywna dla całej populacji – nie zawiera odchyleń ani nie została dobrana arbitralnie. Ponadto załóżmy, że jedynym, co liczy się w przypadku kandydatek, jest szybkość pisania na komputerze. W tej sytuacji dysponujemy pełną informacją, jak nazywa się to w matematyce, i nasza sytuacja zmienia się diametralnie. „Nie są potrzebne żadne doświadczenia wstępne w celu ustalenia standardu – jak czytamy w fundamentalnej rozprawie z 1966 roku – a korzystny wybór może być niekiedy dokonany natychmiast.” Innymi słowy, jeśli kandydatka z wynikiem centylowym 95 trafi się jako pierwsza, możemy ją z miejsca i bez wahania zatrudnić – oczywiście pod warunkiem, że nie spodziewamy się trafić w puli na kogoś z wynikiem 96.

I w tym szkopuł. Jeśli naszym celem jest znowu zdobycie absolutnie najlepszej osoby na dane miejsce, ponownie musimy uwzględnić prawdopodobieństwo obecności jeszcze silniejszego kandydata. Niemniej posiadanie przez nas pełni informacji sprawia, że dysponujemy wszystkim, czego potrzeba do bezpośredniego obliczenia tej wielkości. Na przykład prawdopodobieństwo, że kolejna kandydatka będzie mieć wynik wyższy od 95 wynosi zawsze 1/20. Zatem decyzja, czy zakończyć rekrutację, sprowadza się wyłącznie do tego, jak wiele kandydatek czeka jeszcze na rozmowę. Pełnia wiedzy sprawia, że nie musimy rozglądać się przed wyrobieniem sobie poglądu. Zamiast tego możemy zastosować regułę progową, według której natychmiast akceptujemy aplikantkę lokującą się powyżej pewnego centyla. Aby ustalić ten próg, nie musimy przyjrzeć się na wstępie jakiejś grupie kandydatek. Musimy mieć natomiast jasną świadomość tego, jak długa jest jeszcze lista oczekujących.

Z rachunków wynika, że jeśli wciąż pozostaje wiele kandydatek w puli, należy przepuścić nawet bardzo dobrą w nadziei na znalezienie jeszcze lepszej, kiedy zaś liczba pozostających opcji zaczyna się kurczyć, powinniśmy być gotowi zatrudnić kogokolwiek, kto wybija się ponad średnią. To znany, choć niezbyt inspirujący wniosek: na bezrybiu i rak ryba. Ma on też drugą stronę: obfitość pozwala podnieść standardy. W obu przypadkach obliczenia wskazują, o ile konkretnie należy obniżyć lub podnieść standardy.

Najprostszym sposobem uchwycenia liczbowego wyrazu tego scenariusza jest zaczęcie od końca i cofanie się w myślach. Jeśli pula czekających na rozmowę kandydatek skurczyła się do jednej, jesteśmy oczywiście zmuszeni ją zatrudnić. Gdy jednak rozpatrujemy przedostatnią, pytanie brzmi: czy lokuje się powyżej 50 centyla? Jeśli tak, zatrudniamy ją; jeśli nie, warto postawić na ostatnią, bo prawdopodobieństwo, że będzie powyżej 50, wynosi z definicji 50/50. Analogicznie wybieraj trzecią kandydatkę od końca, jeśli ma wynik powyżej 69 centyla, czwartą od końca, jeśli jest powyżej 78, i tak dalej; jesteś tym wybredniejszy, im więcej masz kandydatek w zanadrzu. Bez względu na wszystko nigdy nie zatrudniaj osoby poniżej średniej, o ile nie wyczerpałeś absolutnie wszystkich opcji. (A skoro wciąż interesuje cię tylko znalezienie najlepszej osoby w puli, nie zatrudniaj nikogo, kto nie jest najlepszy z dotychczas widzianych.)

Szansa za zatrudnienie najlepszej kandydatki w tej wersji problemu sekretarki z pełną informacją wynosi 58%. To wciąż daleko od gwarancji, ale znacznie więcej niż wartość oferowana przez regułę 37% w grze z wiedzą zerową. Jeśli dysponujesz pełnią informacji, możesz odnieść sukces w ponad połowie przypadków bez względu na to, jak bardzo będzie się rozrastać pula.

Z gier z pełną informacją płynie nieoczekiwany i dość osobliwy morał. Masz większą szansę znaleźć złoto niż znaleźć miłość życia. Jeżeli oceniasz potencjalnych partnerów na podstawie dowolnego obiektywnego kryterium – powiedzmy, centyla ich dochodów – masz do dyspozycji znacznie więcej informacji niż wtedy, gdy nastawiasz się na niesprecyzowaną reakcję emocjonalną („miłość”), która może wymagać skalibrowania przez zbieranie doświadczeń i dokonywanie porównań.

Oczywiście nie ma obowiązku, by mierzonym parametrem był majątek netto czy tempo maszynopisania. Dowolny probierz, który zapewni pełną informację o pozycji kandydata w populacji, zmieni rozwiązanie z reguły ogląd-pogląd na regułę progową i spektakularnie podniesie szansę wybrania najwłaściwszej osoby w puli.

Istnieje wiele wariantów problemu sekretarki, które modyfikują inne jego założenia, zapewne bardziej zbliżając je do rzeczywistego poszukiwania partnera (czy asystentki). Jednak wnioski płynące z optymalnego stopowania nie ograniczają się do romansu czy zatrudniania. Dążenie do najlepszego wyboru w sytuacji, gdy opcje pojawiają się osobno, stanowi podstawową strukturę takich zadań, jak sprzedaż domu, parkowanie samochodu, a nawet zmiana pracy w momencie, gdy jest się na fali. I wszystko to są zadania, w takim czy innym stopniu, rozwiązane.

Kiedy sprzedawać

Jeśli zmienimy dwa inne aspekty klasycznego problemu sekretarki, przeniesiemy się z upojnego świata randek na rynek nieruchomości. Pisaliśmy już o wynajmowaniu mieszkania jako o problemie optymalnego momentu stopu, jednak posiadanie domu też nie jest od takiego problemu wolne.

Wyobraźmy sobie na przykład, że chcesz się pozbyć nieruchomości. Po rozmowie z kilkoma agencjami wystawiasz dom na sprzedaż. Trzeba go trochę odmalować, trochę uporządkować ogródek – a potem tylko czekać na spływające oferty. W miarę jak się pojawiają, musisz zwykle zdecydować, czy je przyjąć czy też odrzucić. Jednak odrzucenie pociąga za sobą pewien koszt – kolejny tydzień czy miesiąc kredytu hipotecznego podczas czekania na następna ofertę bez gwarancji, że będzie lepsza.

Sprzedawanie domu jest podobne do gry z pełną informacją. Znamy obiektywną wartość pieniężną poszczególnych ofert, co mówi nie tylko, która jest lepsza, ale i o ile. Ponadto dysponujemy informacjami o ogólnym stanie rynku nieruchomości, co pozwala na przewidywanie ogólnej wysokości oczekiwanych ofert. (Są to warunki analogiczne do informacji o centylach z egzaminu maszynopisania w poprzednim przykładzie.) Różnica polega na tym, że naszym celem niekoniecznie jest zgarnięcie absolutnie najlepszej oferty – chcemy raczej zapewnić sobie najlepszy ostateczny wynik finansowy. Skoro czekanie ma swój koszt wyrażony pieniężnie, dobra oferta złożona dzisiaj przewyższa nieco lepszą złożoną za kilka miesięcy.

Dysponując tymi informacjami, nie musimy wstępnie się rozglądać, by ustalić wysokość progu. Możemy ją przyjąć i ignorować wszystkie oferty poniżej, a zaakceptować pierwszą, która wyjdzie ponad tę założoną. Oczywiście jeśli dysponujemy tylko ograniczonymi zasobami, które wyczerpią się, o ile nie dokonamy transakcji w określonym czasie, albo oczekujemy uzyskania tylko kilku ofert, a potem spadku zainteresowania, musimy obniżać standardy w miarę zbliżania się tych granic (nie bez powodu nabywcy poszukują „zmotywowanych” sprzedających). Jeśli jednak nic takiego nie przypiera nas do muru, możemy skupić się na kosztowo-efektywnościowej analizie gry w czekanie.

Poniżej omówimy jeden z najprostszych przykładów: gdy dobrze znamy zakres cenowy, w którym będą się pojawiać oferty, i gdy wszystkie oferty z tego zakresu są równie prawdopodobne. Jeżeli nie musimy martwić się tym, że strumień ofert (czy swoich oszczędności) wyschnie, możemy skupić się wyłącznie na tym, co można zyskać lub stracić przez czekanie na lepszą transakcję. Jeśli odrzucimy aktualną ofertę, to czy prawdopodobieństwo uzyskania lepszej pomnożone przez to, o ile spodziewamy się, że będzie większa, przewyższy koszt oczekiwania na nią? Obliczenia są tu bardzo klarowne, zwracając nam cenę stopu w funkcji kosztu czekania na ofertę.

Wynik matematyczny jest niezależny od tego, czy sprzedajemy wielomilionową rezydencję czy obdrapaną ruderę. Pozostaje wrażliwy jedynie na różnicę między najwyższą a najniższą ofertą, jaką możemy otrzymać. Odwołując się do konkretnych wielkości, przekonamy się, że algorytm ten oferuje istotne praktyczne wskazówki. Powiedzmy, że spodziewasz się ofert w przedziale od 400 do 500 tysięcy dolarów. Jeżeli koszty oczekiwania są pomijalnie małe, możemy być niemal nieskończenie wybredni. Jeżeli koszt uzyskania kolejnej oferty wynosi tylko 1 dolara, zmaksymalizujemy swój przychód, czekając na nabywcę gotowego zapłacić 499 552,79 i ani centa mniej. Jeżeli oczekiwanie kosztuje 2000 dolarów od oferty, powinniśmy poprzestać na równych 480 000. Na mało aktywnym rynku, gdzie koszt oczekiwania to 10 000 dolarów od oferty, powinniśmy brać wszystko powyżej 455 279. I w końcu jeżeli oczekiwanie kosztuje połowę lub więcej przedziału oczekiwanych ofert – czyli w tym przypadku 50 000 dolarów – wstrzymywanie się ze sprzedażą nie przynosi żadnej korzyści; zrobimy najlepiej, przyjmując pierwszą ofertę i załatwiając sprawę. Żebracy nie grymaszą.

Należy zauważyć, że wysokość progu zależy w tym zadaniu wyłącznie od kosztu czekania. Ponieważ prawdopodobieństwo, że kolejna oferta będzie dobra, nigdy się nie zmienia (podobnie jak koszt czekania na nią), nie ma powodu, by cena stopu spadała w miarę coraz dłuższego oczekiwania bez względu na to, czy dopisuje nam szczęście czy nie. Ustanawiamy ją raz, jeszcze przed otrzymaniem pierwszej oferty, i konsekwentnie się jej trzymamy.

Laura McLay z University of Wisconsin–Madison, specjalistka w dziedzinie optymalizacji, przypomina sobie, jak skorzystała ze znajomości teorii optymalnego momentu stopu, gdy sprzedawała własny dom. „Pierwsza otrzymana przez nas oferta była znakomita – wyjaśnia – ale pociągała za sobą spory koszt, bo nabywca chciał, żebyśmy wyprowadzili się miesiąc wcześniej, niż byliśmy na to przygotowani. Była też druga, bliska jej oferta (…) ale jakoś wyczekaliśmy aż do uzyskania tej właściwej.” Dla wielu sprzedawców odrzucenie dobrej oferty, a tym bardziej dwóch, wydaje się doświadczeniem nadto targającym nerwy, zwłaszcza jeżeli kolejne propozycje nie są szczególnie ciekawe. Ale McLay nie ugięła się, tylko zachowała zimną krew. „Byłoby mi naprawdę ciężko – przyznaje – gdybym nie wiedziała, że po mojej stronie opowiada się matematyka.”

Zasada ta stosuje się do każdej sytuacji, w której otrzymuje się ciąg ofert i płaci jakąś cenę za poszukiwanie kolejnej lub za czekanie na nią. W konsekwencji użyteczność tej zasady rozciąga się daleko poza kwestię sprzedaży nieruchomości. Na przykład ekonomiści stosowali ten algorytm do stworzenia modeli poszukiwania pracy, które zgrabnie wyjaśniały pozornie paradoksalny fakt współwystępowania ludzi chętnych do podjęcia pracy i wakujących miejsc.

Ten wariant problemu optymalnego stopowania ma i inną zaskakującą właściwość. Jak widzieliśmy, możliwość powrotu do pominiętej okazji odegrała kluczową rolę w miłosnych perypetiach Keplera. Jednak w sprzedaży nieruchomości oraz poszukiwaniu pracy, nawet jeżeli można ponownie rozważyć dawniejszą ofertę i nawet jeśli mamy gwarancję, że jest wciąż aktualna, mimo wszystko nigdy nie powinno się tego robić. Jeżeli nie przekraczała twojego progu wtedy, nie będzie powyżej niego i teraz. To, co zapłaciłeś za kontynuowanie poszukiwań, to koszt nieodwołalnie poniesiony. Nie idź na kompromis, nie wątp. I nie oglądaj się za siebie.

Gdzie zaparkować

Widzę, że trzema największymi problemami administracyjnymi na kampusie są seks dla studentów, sport dla absolwentów i miejsca parkingowe dla wykładowców.

Clark Kerr, rektor University of California w Berkeley, 1958–1967

Inną dziedziną, w której problemy optymalnego stopowania zajmują znaczące miejsce – i w której oglądanie się za siebie jest generalnie niewskazane – są samochody. Kierowcy pojawiają się już w najstarszych doniesieniach o problemie sekretarki, a wymóg ciągłego podążania do przodu sprawia, że niemal każda decyzja w trakcie jazdy ma charakter problemu stopowania: szukanie restauracji, szukanie toalety i największa zmora miast – szukanie miejsca parkingowego. A kto lepiej nadaje się do rozmowy o tajnikach parkowania od człowieka, którego Los Angeles Times opisał jako „rockową gwiazdę parkowania” – profesora urbanistyki w UCLA Donalda Shoupa? Wybraliśmy się do niego z Kalifornii Północnej, uspokoiwszy go, że zarezerwujemy sobie dostatecznie dużo czasu na nieprzewidziane korki na drodze. „Co do uwzględniania «nieprzewidywanych korków», proponowałbym uwzględnić po prostu przewidywane” – odparł Shoup. Zapewne najlepiej znany jest z książki The High Cost of Free Parking (Wysoki koszt darmowego parkowania). Człowiek ten zrobił wiele, by posunąć do przodu dyskusję i zwiększyć społeczną świadomość tego, co faktycznie dzieje się, gdy ktoś dojeżdża do miejsca przeznaczenia samochodem.

Robi się żal biednych kierowców. Idealne miejsce parkingowe, według modelu Shoupa, to takie, w którym zoptymalizowano równowagę między opłatą w parkomacie, czasem (i niewygodą) dojścia do celu piechotą, czasem przeznaczonym na znalezienie miejsca parkowania (zmiennym zależnie od lokalizacji, pory doby itd.) oraz zużytym w tym celu paliwem. Równanie zmienia się wraz z liczbą pasażerów w aucie, którzy mogą solidarnie podzielić opłatę między siebie, nie mogą jednak podzielić czasu poszukiwania czy dochodzenia pieszo do celu. Jednocześnie kierowca musi wziąć pod uwagę, że obszar, na którym jest najwięcej miejsc parkingowych, może być też obszarem największego zapotrzebowania na nie; w parkowaniu występuje komponent teorii gier, skoro starasz się przechytrzyć innych kierowców, starających się przechytrzyć ciebie.4 Mimo to wiele wyzwań parkowania sprowadza się do jednej liczby: stopnia zapełnienia. Jest to odsetek wszystkich miejsc parkingowych, które są aktualnie zajęte. Jeśli stopień ten jest niski, łatwo znaleźć dla siebie miejsce. Jeśli jest wysoki, znalezienie go graniczy z cudem.

Shoup przekonuje, że koszmar parkowania jest w dużej mierze konsekwencją uchwalania przez władze miejskie przepisów skutkujących wyjątkowo wysokim stopniem zapełnienia. Jeżeli koszt parkowania jest w danej lokalizacji zbyt niski (albo – o zgrozo! – zerowy), stanowi to wyraźną zachętę do zostawiania tam auta zamiast postawienia go trochę dalej i dotarcia na miejsce piechotą. Zatem wszyscy starają się tam zaparkować i większości się to nie udaje. W rezultacie ludzie tracą czas i spalają niepotrzebnie benzynę, krążąc w poszukiwaniu wolnego miejsca.

Pomysł Shoupa polega na zainstalowaniu elektronicznych parkomatów zdolnych do dostosowywania ceny do wzrastającego zapotrzebowania (rozwiązanie to testuje się w centrum San Francisco). Podstawą przy ustalaniu wysokości opłat jest tu stopień zapełnienia, który zdaniem Shoupa powinien wynosić około 85% – zdecydowanie mniej niż blisko stuprocentowe zastawienie krawężników w większości dużych miast. Badacz zauważa, że gdy stopień zapełnienia podnosi się z 90% do 95%, mieści się tylko 5% więcej samochodów, ale czas poszukiwania wolnego miejsca podwaja się.

Kluczowy udział stopnia zapełnienia w strategii parkowania staje się jasny, gdy zdajemy sobie sprawę, że parkowanie jest problemem optymalnego momentu stopu. Kiedy kierujemy samochodem, ilekroć widzimy wolne miejsce, musimy podjąć decyzję, czy je zajmujemy, czy też jedziemy dalej, by szukać szczęścia nieco bliżej celu.

Załóżmy, że znajdujesz się na nieskończenie długiej ulicy, wolne miejsca są równomiernie rozłożone, a ty chcesz maksymalnie ograniczyć odległość, którą będziesz musiał przejść do celu piechotą. Rozwiązaniem jest wówczas reguła ogląd-pogląd. Optymalnie zatrzymujący się kierowca powinien pominąć wszystkie wolne miejsca oddalone bardziej niż na określony dystans od celu, a potem zająć pierwsze puste. Dystans, w którym przerzucamy się z „oglądu” na „działanie”, zależy od odsetka miejsc, które będą zapewne zajęte, czyli od stopnia zapełnienia. Poniższa tabela podaje odległości dla pewnych znamiennych wielkości procentowych.

Jeśli stopień zapełnienia na tej nieskończenie długiej ulicy wynosi 99% (czyli jest tylko 1% wolnych miejsc), powinieneś zajmować pierwszy wolny kawałek przestrzeni, na który trafisz w odległości prawie 70 miejsc parkingowych przed celem (blisko pół kilometra). Jeśli jednak zastosuje się rozwiązanie Shoupa i stopień zapełnienia spadnie do 85%, nie będziesz musiał na poważnie rozglądać się za wolnym miejscem, póki nie znajdziesz się w połowie odległości między przecznicami.

Większość z nas nie jeździ jednak po idealnie prostych i nieskończenie długich drogach. Dlatego, podobnie jak z innymi problemami optymalnego momentu stopu, uczeni rozważyli różne modyfikacje tego wyjściowego scenariusza. Na przykład przeanalizowali strategię optymalnego parkowania, gdy kierowca może zawracać; gdy liczba wolnych miejsc spada w miarę zbliżania się do celu; gdy rywalizujemy z innymi kierowcami zmierzającymi w to samo miejsce. Ale bez względu na konkretne parametry zadania zwiększenie liczby wolnych miejsc zawsze ułatwia życie. Jest w tym swoiste przesłanie dla władz lokalnych: parkowanie nie jest prostą sprawą dysponowania zasobami (miejscami) i maksymalizacji ich użycia (zapełnienia). Parkowanie jest również procesem – problemem optymalnego stopowania – który pochłania uwagę, czas i paliwo, generując dodatkowe zanieczyszczenie powietrza oraz tłok na jezdni. Właściwa polityka miejska powinna obejmować wszystkie te zagadnienia. I – wbrew intuicji – właśnie puste miejsca parkingowe w bardzo poszukiwanych lokalizacjach mogą świadczyć, że sprawy są pod kontrolą.

Zapytaliśmy Shoupa, czy prowadzone przez niego badania, pozwalają jemu samemu zoptymalizować docieranie zatłoczonymi ulicami Los Angeles do uniwersytetu UCLA. Czy czołowy na świecie ekspert parkowania ma jakąś tajną broń?

Okazuje się, że tak: „Jeżdżę rowerem” – odparł.

Kiedy rzucić pracę

W 1997 roku pismo Forbes uznało Borysa Berezowskiego, którego majątek sięgał trzech miliardów dolarów, za najbogatszego człowieka w Rosji. Zaledwie dziesięć lat wcześniej utrzymywał się z pensji matematyka w Rosyjskiej Akademii Nauk. Zbił kapitał, korzystając ze znajomości gospodarczych, które nawiązał w trakcie przygotowań do powołania spółki usprawniającej współpracę zagranicznych producentów samochodów z radzieckim wytwórcą AvtoVAZ. Spółka ta stała się działającym na wielką skalę sprzedawcą aut produkowanych przez AvtoVAZ na zasadzie systemu ratalnego, który korzystał z szalejącej inflacji rubla. Dzięki funduszom uzyskanym z tego przedsięwzięcia Berezowski stał się współwłaścicielem AvtoVAZ-u, a następnie telewizji ORT i w końcu kompanii petrochemicznej Sibnieft. Współtworząc nową klasę oligarchów, brał udział w polityce, wspierając reelekcję Borysa Jelcyna w 1996 roku oraz wybór jego sukcesora Władimira Putina w 1999 roku.

Wtedy jednak karta Berezowskiego się obróciła. Niedługo po wyborze Putina na urząd prezydenta Berezowski publicznie sprzeciwił się zaproponowanym zmianom konstytucyjnym, które zwiększały kompetencje głowy państwa. Wytrwale ponawiana przez niego publiczna krytyka Putina doprowadziła do ochłodzenia w ich relacjach. W październiku 2000 roku Putin, zapytany o wypowiedzi Berezowskiego, odparł: „Państwo dysponuje pałką, którą uderza się tylko raz, ale w głowę. Jeszcze jej nie użyliśmy (…) W dniu, w którym naprawdę się zdenerwujemy, nie będziemy się wahać”. Berezowski opuścił Rosję na stałe w następnym miesiącu, udając się na emigrację do Anglii, skąd dalej krytykował reżim Putina.

W jaki sposób zdecydował, że nadeszła pora wyjechać z Rosji? Czy jest jakiś matematyczny sposób na analizę znanej porady, by „odchodzić, gdy jest się na fali”? Niewykluczone, że sam Berezowski rozważał tę sprawę, gdyż zagadnienia, którymi przez lata zajmował się jako matematyk, dotyczyły właśnie teorii stopowania; jest autorem pierwszej (i na razie jedynej) książki w całości poświęconej problemowi sekretarki.

Kwestię odchodzenia, gdy jest się na fali, analizowano w różnych postaciach, ale zapewne najadekwatniejszy do przypadku Berezowskiego jest – z przeproszeniem rosyjskich oligarchów – problem włamywacza. W zadaniu tym włamywacz ma możliwość dokonania serii rabunków. Każdy rabunek wiąże się z pewnym łupem i za każdym razem istnieje szansa na zgarnięcie go bez jakichkolwiek konsekwencji. Jeśli jednak włamywacz zostanie przyłapany, idzie do więzienia i traci wszystko, co zgromadził. Jakiego algorytmu powinien się trzymać, by zmaksymalizować oczekiwany zysk?

Mimo biegłości Berezowskiego w optymalnym stopowaniu jego historia skończyła się ponuro. Zmarł w marcu 2013 roku; został znaleziony przez ochroniarza w zamkniętej łazience w swym domu w Berkshire, z węzłem zawiązanym wokół szyi. W oficjalnej opinii wydanej po sekcji zwłok stwierdzono, że popełnił samobójstwo przez powieszenie się po utracie większości fortuny w serii głośnych procesów sądowych ze swymi wrogami z Rosji. Być może powinien był zatrzymać się wcześniej, gromadząc, powiedzmy, kilkadziesiąt milionów dolarów i nie wkraczając na teren polityki. Ale to niestety nie było w jego stylu. Jeden ze znających go matematyków, Leonid Bogusławski, opowiadał anegdoty o nim z czasów, gdy obaj byli młodymi naukowcami. Podczas wyprawy na narty wodne nad podmoskiewskie jezioro zepsuła się motorówka, którą mieli wynająć. Oto jak David Hoffmann relacjonuje to zdarzenie w książce Oligarchowie:

Podczas gdy reszta towarzystwa udała się na plażę i rozpaliła ognisko, Bogusławski z Berezowskim poszli do doku, by spróbować naprawić motorówkę (…). Przez trzy godziny rozłożyli silnik na drobne części i złożyli z powrotem, ale wciąż nie działał. Stracili większość toczącej się zabawy, jednak Berezowski upierał się, że trzeba próbować. „Robiliśmy wszystko” – wspomina Bogusławski. Berezowski nie chciał się poddać.

Co ciekawe, niepoddawanie się – nigdy – też trafiło do piśmiennictwa na temat optymalnego momentu stopu. Może nie wynika to z licznych omówionych do tej pory wariantów, ale istnieją takie sekwencyjne zadania decyzyjne, dla których nie ma optymalnej zasady stopowania. Prostym przykładem jest gra w „trzykrotność albo nic”. Wyobraź sobie, że masz jednego dolara i możesz zagrać w następującą grę tyle razy, ile zechcesz: postawić całość pieniędzy i mieć 50-procentową szansę otrzymania potrójnej stawki oraz 50-procentowe ryzyko utraty całości środków. Jak wiele razy powinieneś grać? Mimo prostoty tego zadania nie ma dla niego reguły optymalnego stopowania, gdyż w każdej kolejnej turze gry twój średni zysk jest nieco większy. Wychodząc od 1 dolara, skończysz z 3 w połowie przypadków i z 0 w drugiej połowie, zatem średnio można liczyć na zakończenie tej rundy z 1,5 dolara w kieszeni. Jeśli poszczęściło ci się na początku, dwiema możliwościami z pułapu 3 dolarów są 9 dolarów i 0 dolarów – co daje średni zwrot 4,5 w drugiej turze. Z obliczeń wynika, że zawsze powinieneś grać dalej. Jeśli jednak zastosujesz się do tej strategii, w końcu wszystko stracisz. Od niektórych problemów lepiej trzymać się z daleka, niż je rozwiązywać.

Zawsze bądź gotów się zatrzymać

Spodziewam się przejść przez świat ten jeden raz. Dlatego wszelkie dobro, które mogę uczynić, czy serdeczność, którą mogę okazać, niechaj dzieje się teraz. Niechaj nie odkładam tego ani nie zaniedbuję, bo nie przejdę tą drogą powtórnie.

Stephen Grellet

Dobrze spędź popołudnie. Nie możesz go przesunąć na kiedy indziej.

Annie Dillard

Przyglądaliśmy się konkretnym przypadkom ludzi stających w życiu wobec problemu optymalnego momentu stopu i zdajmy sobie sprawę, że codziennie natykamy się na takie sytuacje w tej czy innej formie. Bez względu na to, czy chodzi o sekretarki, narzeczone i narzeczonych albo mieszkania, życie jest pełne stopów. Naturalnie nasuwa się więc pytanie, czy – za sprawą ewolucji, edukacji lub intuicji – stosujemy się do najlepszych strategii.

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że nie. Około dziesięciu badań wskazało na ten sam rezultat: ludzie mają skłonność zatrzymywać się zbyt wcześnie, w ogóle nie poznając najlepszego kandydata. Aby lepiej zrozumieć sens tych ustaleń, rozmawialiśmy z Amnonem Rapoportem z University of California w Riverside, który od ponad czterdziestu lat prowadzi eksperymenty na temat optymalnego stopowania.

Badanie, które najwierniej odzwierciedlało klasyczny problem sekretarki, zostało przeprowadzone przez niego wraz z Darrylem Sealem w latach dziewięćdziesiątych. Uczestnicy wielokrotnie stawali przed problemem sekretarki, za każdym razem mając do dyspozycji 40 lub 80 kandydatek. Ogólna częstotliwość znajdowania najlepszej z możliwych aplikantek była całkiem dobra: 31%, więc niedaleko optymalnych 37%. Większość ludzi postępowała w sposób spójny z regułą ogląd-pogląd, jednak w ponad czterech piątych podejmowali decyzję szybciej, niż powinni.

Rapoport mówi, że ma to zawsze w pamięci, gdy rozwiązuje problemy optymalnego stopowania we własnym życiu. Podczas szukania mieszkań zwalcza w sobie pokusę, by szybko się zdecydować. „Wbrew temu, że z natury jestem bardzo niecierpliwy i chciałbym wziąć pierwsze nadarzające się mieszkanie, staram się powstrzymywać!”

Ta niecierpliwość wskazuje na kolejny aspekt, którego nie uwzględnia klasyczny problem sekretarki: rolę czasu. W końcu przez cały okres poszukiwania sekretarki odczuwa się jej brak. Co więcej, przeznacza się dzień na przeprowadzanie rozmów, zamiast zajmować się swoją podstawową pracą.

Ten koszt stanowi potencjalne wytłumaczenie, dlaczego ludzie zatrzymują się za wcześnie, rozwiązując problem sekretarki w laboratorium. Seale i Rapoport pokazali, że jeśli koszt rozmowy z każdą kandydatką wynosi na przykład 1% wartości znalezienia najlepszej sekretarki, to optymalna strategia jest ściśle zbieżna z tym, kiedy ludzie przerzucali się z „oglądu” na „pogląd” podczas eksperymentu.

Tajemnica polega jednak na tym, że w badaniu Sealego i Rapoporta nie było przecież kosztu poszukiwania. Dlaczego więc ludzie w laboratorium zachowywali się tak, jakby on istniał?

Bo dla ludzi zawsze występuje koszt czasowy. Nie wynika on ze sposobu zaprojektowania eksperymentu. Wynika z naszego życia.

„Endogenne” koszty poszukiwania, których zwykle nie wychwytują modele optymalnego stopowania, mogą więc stanowić wyjaśnienie, dlaczego podejmowanie decyzji przez ludzi z reguły odbiega od wskazań tych modeli. Jak ujmuje to badacz optymalnego momentu stopu Neil Bearden, „po szukaniu przez pewien czas ludzie zwykle czują się znudzeni. Znudzenie to nie jest irracjonalne, ale trudne do rygorystycznego wymodelowania”.

Nie sprawia to jednak, że problemy optymalnego stopowania tracą na znaczeniu. Przeciwnie, zyskują jeszcze większe, bo upływ czasu zmienia podejmowanie każdej decyzji w optymalne zatrzymywanie.

„Teoria optymalnego stopowania zajmuje się kwestią wyboru momentu na podjęcie działania” – tak rozpoczyna się szanowany podręcznik na ten temat i trudno o bardziej zwięzły opis kondycji ludzkiej. Decydujemy o właściwym momencie na zakup akcji i o momencie na ich sprzedaż; ale także o właściwym momencie na otwarcie butelki wina kupionego na specjalną okazję, o właściwym momencie na przerwanie komuś wypowiedzi, o właściwym momencie na pocałowanie go.

Z tego punktu widzenia najbardziej fundamentalne, a jednocześnie najbardziej wątpliwe założenie problemu sekretarki – ścisła seryjność, nieodwołalny marsz w jednym kierunku – ujawnia się jako natura samego czasu. W związku z tym jawna przesłanka problemu optymalnego stopowania jest ukrytą przesłanką tego, co znaczy żyć. To właśnie zmusza nas do decydowania na podstawie możliwości, których jeszcze nie poznaliśmy; zmusza nas do godzenia się z wysokim odsetkiem fiaska, nawet gdy działamy optymalnie. Żadna opcja nie pojawia się powtórnie. Możemy w życiu spotkać podobne, ale nigdy dokładnie tę samą. Wahanie – bezczynność – jest równie nieodwołalne jak czyn. W takiej relacji, w jakiej kierowca znajduje się na jednokierunkowej drodze w stosunku do przestrzeni, my znajdujemy się w stosunku do czasu: tylko raz przemierzamy tę drogę.

Intuicyjnie uznajemy, że racjonalne podejmowanie decyzji oznacza wyliczenie wszystkich dostępnych opcji, dokładne zważenie każdej z nich, a następnie wybór najlepszej. Ale w praktyce, gdy zegar – i serce – tyka, niewiele aspektów podejmowania decyzji (czy, ogólniej mówiąc, myślenia) jest tak ważnych jak to, kiedy się zatrzymać.

2. Eksploracja/eksploatacja

2 Eksploracja/eksploatacja

Najnowsze czy najlepsze?

Burczy ci w brzuchu. Czy lepiej, żebyś poszedł do dobrze znanej i lubianej włoskiej restauracyjki czy do świeżo otwartego lokalu z kuchnią tajską? Czy masz zabrać z sobą długoletniego przyjaciela czy nowego znajomego, którego chcesz lepiej poznać? Uf, to już może lepiej zostać w domu. Ugotujesz coś, co na pewno ci się uda, czy przejrzysz Internet w poszukiwaniu nowych inspiracji? Hm, a może po prostu zamówisz pizzę? Wybierzesz taką „jak zwykle” czy zdecydujesz się na coś wyjątkowego? Zanim pojawi się możliwość wzięcia pierwszego kęsa, jesteś już całkiem wyczerpany. Nagle nawet pomysł, by włączyć płytę, pooglądać film albo poczytać książkę – czyli w końcu co zrobić? – nie jawi się już relaksująco.

Codziennie musimy dokonywać wyborów między opcjami, które różnią się pewnym konkretnym wymiarem: próbować czegoś nowego czy trzymać się tego, co sprawdzone? Intuicyjnie rozumiemy, że w życiu konieczna jest zdrowa równowaga między nowinkami a tradycją, podejmowaniem ryzyka a rozkoszowaniem się tym, co znane i lubiane. Podobnie jednak jak w przypadku dylematu szukać/brać podczas polowania na mieszkanie, odpowiedzi wymaga pytanie, jaka powinna być proporcja starego i nowego.

W klasycznej książce z 1974 roku Zen i sztuka obsługi motocykla Robert Pirsig krytykuje zwrot „Co nowego?” jako zagajenie rozmowy, argumentując, że potraktowany dosłownie „skutkuje niekończącą się paradą banałów i mody, jutrzejszego śmiecia”. Za zdecydowanie lepsze uznaje alternatywne: „Co dobrego?”.

Jednak rzeczywistość nie jest aż tak prosta. Świadomość, że każda „dobra” twoim zdaniem piosenka czy restauracja zaczynała skromnie jako „nowa” dla ciebie, sugeruje, że wciąż mogą istnieć w świecie jakieś nieznane ci dobre rzeczy – a zatem to, co nowe, warte jest poświęcenia przynajmniej części uwagi.

Pokryte patyną aforyzmy dają wyraz temu napięciu, ale go nie usuwają. Make new friends, but keep the old / Those are silver, these are gold (dosł. nawiązuj nowe przyjaźnie i pielęgnuj stare; pierwsze są srebrem, drugie złotem) czy There is no life so rich and rare / But one more friend could enter there (dosł. nie ma tak bogatego i wyjątkowego życia, by nie mógł zmieścić się w nim jeszcze jeden przyjaciel) wydają się słuszne, a przynajmniej ich rytm jest bez zarzutu. Nie przekazują nam jednak żadnej użytecznej informacji o proporcji, powiedzmy, srebra do złota, która zapewni dobre życie.

Informatycy pracują nad uchwyceniem tej proporcji od ponad pięćdziesięciu lat. Nadali jej nawet nazwę: kompromis eksploracja/eksploatacja (explore/exploit tradeoff).

Eksploracja/eksploatacja

W języku codziennym słowa „eksploracja” i „eksploatacja” są obarczone przeciwstawnymi konotacjami, tymczasem w informatyce ich konkretniejsze znaczenie jest neutralne. Z grubsza eksploracja oznacza w niej pozyskiwanie danych, a eksploatacja – wykorzystanie posiadanych informacji w celu uzyskania znanego i pożądanego rezultatu.

Intuicja wyraźnie podpowiada, że nie da się żyć bez penetracji otoczenia. Ale warto dodać, że równie opłakane skutki może przynieść zaniechanie eksploatacji. Eksploatacja rozumiana w duchu informatycznym cechuje wiele z tego, co uznajemy za najlepsze chwile życia. Eksploatacją jest spotkanie całej rodziny podczas wakacji. Podobnie usadowienie się miłośnika kryminałów w fotelu z kubkiem gorącej kawy i elektryzującą lekturą; albo wykonywanie największych przebojów przez zespół rockowy dla tłumu wniebowziętych fanów; albo zdanie przez małżeństwo egzaminu z tańca na czas do „ich własnej melodii”.

Co więcej, eksploracja może być przekleństwem.