Antropologia kulturowa. Część I - ebook

Uwagi wstępne

Rozumienie antropologii i charakter opracowania

Antropologia – sięgająca korzeniami starożytności – (gr. anthropos – 'człowiek', logos– 'słowo', 'nauka') to nauka o człowieku. Pierwotnie nazwę tę odnoszono do nauki porównawczej o człowieku jako istocie biologicznej, charakteryzującej się zmiennością cech fizycznych i rozwojem osobniczym. W toku dziejów pojęcie to było różnie interpretowane. Dla Arystotelesa antropologia była przede wszystkim nauką o duchowo-moralnej stronie człowieka. W antropologii biblijnej – teologicznej obowiązuje teza kreacjonistyczna – stworzenie człowieka na obraz i podobieństwo Boga, co nie wyklucza hipotezy o ewolucjonistycznym pochodzeniu ludzkiego ciała. Egzystencję ujmuje się w aspekcie sacrum i profanum, akcentując niezwykłe miejsce osoby ludzkiej wśród innych bytów oraz jej przeznaczenie.

Rodowód nowożytny związany z ukształtowaniem się postaw naukowych datuje antropologię na drugą połowę XIX wieku. Współcześnie, choć jest ona różnie pojmowana, na ogół przyjmuje się, że jest to nauka interdyscyplinarna, ujmująca całość wiedzy o człowieku w różnych aspektach jego istnienia, a zwłaszcza biologicznym, filozoficznym, społeczno-kulturowym, teologicznym i pedagogicznym.

W antropologii fizycznej – ujmującej człowieka w aspekcie biologicznym – stawia się pytanie o naturę człowieka, jako istoty bardzo bliskiej światu zwierząt, ale jednocześnie od nich różnej, która próbuje przezwyciężyć narzucone jej ograniczenia praw natury. Wyróżnia się jej trzy główne działy: 1. Antropologia ras bada zjawisko zróżnicowania rasowego ludzi. Jest to historycznie najstarszy dział. Zajmuje się opisem cech morfologicznych i metrycznych ras i typów ludzkich oraz ich klasyfikacją; wyjaśnieniem dziejów poszczególnych ras, a także poznaniem ich mechanizmów biologicznych w aspektach: genetycznym, demograficznym, socjologicznym, ekologicznym; bada m.in. związki między rozmaitymi cechami fizycznymi a zdrowiem, płodnością a umieralnością, skutkami izolacji genetycznej spowodowanej np. barierami kulturalnymi, takimi jak religia czyjęzyk.

2. Antropologia ontogenetyczna, innymi słowy – rozwojowa, zajmuje się rozwojem osobniczym człowieka. Akcent pada na tempo wzrastania w poszczególnych okresach życia i korelację między dojrzewaniem a odżywianiem. Dynamicznie rozwijająca się antropologia wychowania fizycznego zajmuje się rozwojem sprawności ruchowej, wpływem ćwiczeń na budowę ciała. Badania bliźniąt jednojajowych dostarczyły istotnej wiedzy na temat roli wyposażenia genetycznego i wpływu środowiska w rozwoju osobniczym człowieka.

3. Antropologia filogenetyczna lub antropogeneza – bada przebieg i czynniki ewolucji, wyodrębnienie się człowieka ze świata zwierzęcego. Chodzi o zrozumienie mechanizmów ewolucji istot człowiekowatych na podstawie danych paleontologicznych.

Antropologia filozoficzna koncentruje się na koncepcji człowieka i na rozważaniach dotyczących jego miejsca w świecie i jego powołaniu, istocie, egzystencji, a także stosunku do samego siebie, do drugiego człowieka i do własnych wytworów. Ujmuje człowieka wielorako, w aspektach: metafizyczno-ontologicznym, społeczno-kulturowym, psychologicznym, etycznym, estetycznym, jako istotę społeczną powiązaną ze światem kultury i jako egzystencję zindywidualizowaną. Interpretacja uwarunkowana jest charakterem kierunku filozoficznego (np. filozofia materialistyczna a filozofia idealistyczna) i wypracowanej koncepcji człowieka (np. homo sapiens, homo faber, homo economicus, homo ludens).Każdy wiek obfituje w różne koncepcje filozoficzne człowieka, w antropologii były to wieki XVII i XVIII. Jednak do najstarszych koncepcji, odnotowanych w mitach greckich (mit Orfeusza i mit Heraklesa) i wciąż aktualnych, o charakterze przeciwstawnym, należą koncepcja teocentryczna – człowieka stworzonego przez Boga, i koncepcja homocentryczna – człowieka jako twórcy odpowiadającego za swój los.

Nas głównie interesuje antropologia kultury nazywana też antropologią społeczną, kulturową lub społeczno-kulturową. Uważa się, że jej podstawy sformułował Edward B. Taylor. Definiował on kulturę jako złożoną całość obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, religię, moralność, prawo, zwyczaje, zdolności, nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (Primitive Culture, 1987). Antropologia kulturowa wiąże się ściśle z etnografią i etnologią, a niekiedyjest z nimi utożsamiana. Do jej osiągnięć zalicza się badania egzystencji społeczeństw zróżnicowanych cywilizacyjnie i geograficzne. Do szczególnie znaczących zalicza się w wieku XX prace ukazujące kulturę ludów pierwotnych i formułujące nośne teorie, m.in. Bronisława Malinowskiego, Claude'a Levi-Straussa i Emila Durkheima.

Współcześnie antropologia kulturowa ma charakter interdyscyplinarny o bardzo różnym zakresie tematycznym w poszczególnych krajach. Jednak ogólnie ujmuje kulturę całościowo: jej strukturę, kategorie, typy, procesy, systemy, elementy ją kształtujące (wartości, wzory, normy, obyczaje, obrzędy, wierzenia), kontakty międzykulturowe i ich konsekwencje, relacje typu kultura – natura, a także człowieka jako wytwór i twórcę kultury. Do najbardziej popularnych kierunków badających istotę i rozwój kultury należą zaadaptowane przez antropologię ewolucjonizm, dyfuzjonizm, funkcjonalizm, strukturalizm oraz szkoła kultury i osobowości.

Owe podziały między omówionymi trzema rodzajami antropologii w wyniku najnowszych badań zaczynają się zacierać. Luc Ferry i Jean Didiera Vincent są autorami jednej z bardziej interesujących poznawczo publikacji na ten temat pt. Co to jest człowiek? O podstawach filozofii i biologii(2003). Powstanie tej książki uzasadniają niezwykłymi odkryciami na temat człowieka poczynionymi w ostatnich latach, które zmuszają do rozpatrywania relacji między wrodzoną i nabytą dziedzicznością a środowiskiem oraz podjęcia na nowo sporu między materializmem, głoszącym zgodnie z widzeniem nauki, że człowiek jest twórcą natury, a filozofią wolności (zwłaszcza Rousseau, Kanta i Husserla), według której odkrycia w dziedzinie biologii uczuć i zachowań nie negują roli edukacji i historii, ale zmuszają do „relatywizacji idei spirytualistycznej” i nadania bardziej naturalnego wymiaru człowiekowi (2003, s. 7-9). Luc Ferry wprowadza w zarys filozofii człowieka od starożytności po współczesność, koncentrując się na etyce. Przypomina, że narodziny nowożytnego humanizmu łączą się z odrzuceniem biologizmu i ujmowaniem człowiekajako „projektu” transcendencji, co wywołuje całkowity przewrót w etyce, pedagogice, teorii poznania i religii. W przeciwieństwie do starożytności, gdzie cnota (doskonałość) jawi się jako walka wolności przeciw naszej biologicznej zwierzęcej naturze, charakterystyczne cechy tej etyki wyznaczają wolność, etyczność czynów bezinteresownych, troskę o dobro wspólne (tamże, s. 43). Natomiast nowatorstwo w edukacji oznacza narodziny metod kreatywnych i podniesienie rangi pracy traktowanej w kategoriach powinności obywatelskiej, a w teorii poznania – przejście od teorii do praksis. Nowa wizja religii wiodła od etyki teologicznej do religii etycznej, a więc idei stworzenia Boga przez człowieka, sprowadzenia Boga-człowieka (Chrystusa) do „ideału moralnego ludzkości” (tamże, s. 58). W konkluzji swoich wywodów Ferry stwierdza, że specyfiką człowieka, a zatem cechą wyróżniającą go ze świata zwierząt, jest zdolność „przyjmowania zła jako projektu” i że owa zdolność może być tylko efektem jego wolności i że wolność ta czasem pozwala mu na inny wybryk, który nazywamy „czynem szlachetnym” lub po prostu miłością (tamże, s. 289).

Natomiast J. D. Vincent, zgadzając się z wieloma poglądami swojego kolegi, podkreśla,że w samej swej naturze (tym gorzej dla tego wielkiego słowa), człowiek jest producentem, twórcą, wynalazcą… sposobów i dzieł edukacyjnych, kulturalnych i politycznych. Człowiek jest wolny w tworzeniu, chyba że staje się więźniem czy ofiarą swojego wytworu. Biologia niczego więcej nas tu nie nauczy (L. Ferry, J. D. Vincent, 2003, s. 281).

Przyznaje też, że człowieka i zwierzę łączą podstawowe emocje, ale różniązasadnicze uczucia: pożądanie, przyjemność i awersje, dzięki którym człowiek staje się człowiekiem w swojej relacji wobec świata; ten świat to przede wszystkim ten drugi, z którym on ów świat dzieli (tamże, s. 283).

Nie można pominąć także antropologii pedagogicznej ze względu na charakter pedagogiki jako dyscypliny teoretyczno-praktycznej, zajmującej się szeroko rozumianą edukacją człowieka, której bliskie są wymienione dziedziny antropologii, a nawet stanowią podstawę wielu rozważań. Z klasyków pedagogiki można by wymienić Sergiusza Hessena i jego poglądy dotyczące rozwoju jednostki w czterech poziomach bytu, którym odpowiadają cztery warstwy wychowania: w warstwie biologicznej – pielęgnacja rozwoju jednostki: organów cielesnych, dyspozycji i zdolności; poziomowi życia społecznego – procesy socjalizacji: włączenie jednostki w życie zbiorowości przez przyjmowanie tradycji, obyczajów, podleganie normom społecznym; poziomowi kultury duchowej – wykształcenie (Bildung, Culture) – jako uczestnictwo w dobrach kultury, aby dzięki tkwiącym w nich wartościom osiągnąć współrzędność: osobowość, wspólnota tradycji duchowej; w czwartej warstwie bytu błogosławionego – wychowanie moralne jako czynna miłość bliźniego (zob. J. Gajda, 2006, s. 36, 52-55).

Pedagogika, będąc dyscypliną sięgającą z konieczności do wielu dziedzin wiedzy, jest nauką antropologiczną i humanistyczną. Niezależnie od charakteru prezentowanego nurtu teoretycznego (np. pedagogika psychologiczna, socjologiczna, kultury) akcent bywa przesuwany raz na humanistykę, raz na antropologię. Problem ten dość szczegółowo omawiał Bogdan Suchodolski, wybitny humanista, pedagog, filozof kultury. W monografii o wymownym tytule Kim jest człowiek?obszernie przedstawił problematykę w aspekcie różnych orientacji antropologów od starożytności po najnowsze kierunki i poszukując odpowiedzi na tytułowe pytanie, analizował istotę człowieka w relacjach: człowiek – zwierzę, dusza – ciało, człowiekjako twórca kultury przezwyciężający materię, przestrzeń i czas. Konkluzja ostateczna brzmi, że człowiek to świat człowieka. W pierwszym rozdziale uzasadnił ją przekonująco, nawiązując do tezy Davida Hume'a, że wszystkie nauki mówią o człowieku, a dzieje filozofii poszukują o nim prawdy (tamże, s. 5).