Wybrane zagadnienia współczesnej metodyki wychowania fizycznego ebook

Eligiusz Madejski Józef Węglarz

Wybrane zagadnienia współczesnej metodyki wychowania fizycznego

Podręcznik dla nauczycieli i studentów

Wybrane zagadnienia współczesnej metodyki wychowania fizycznego

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków 2007

Recenzenci: prof. dr hab. Stanisław Palka dr hab. Tomasz Frołowicz, prof. AWFiS Gdańsk

Korekta: Filip Szczurek Urszula Lisowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-891-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls" 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail:[email protected] Wydanie II poprawione, Kraków 2008

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.

Wstęp

Krzewić kulturę fizyczną znaczy[...] tyle, co kształtować świadomą, afirmatywną i aktywną postawę wobec ciała i jego potrzeb, uczyć, jak poprawiać naturę, zmieniać obyczaj, doskonalić się.

Maciej Demel

Niniejsza książka powstała z chęci zabrania głosu w dyskusji nad nowym kształtem procesu edukacji fizycznej. Przeobrażenia, jakie nastąpiły w wyniku reformy systemu kształcenia i wstąpienia Polski do Unii Europejskiej, stały się impulsem do wprowadzenia zmian w wielu dziedzinach życia. Dotyczy to również niezwykle ważnego obszaru, jakim jest przygotowanie młodych ludzi do samodzielnego życia w przyszłości. W ramach wspomnianej samodzielności mieści się uczestnictwo współczesnego człowieka w kulturze fizycznej, do którego ma przygotować między innymi szkoła, czyli instytucja odpowiedzialna za jego wszechstronny rozwój. W związku z tym podejmowane inicjatywy powinny zmierzać w kierunku wprowadzania takich zmian, które byłyby zgodne z potrzebami i oczekiwaniami ogólnospołecznymi.

Rozpatrując problem zmian, dotyczący także kultury fizycznej, należy sobie uświadomić istotę tego procesu, który, jak pisze M. Demel,polega na krytycznym atakowaniu współczesności, przezwyciężaniu tradycji przeżytych i szkodliwych, podważaniu autorytetów, empirycznym sprawdzaniu tzw. prawd oczywistych. Polega na ciągłym niepokoju i poszukiwaniu, na równoczesnej penetracji stanu aktualnego, jego genezy i perspektyw. Tak przyjęty proces unowocześniania toczy się według praw dialektyki, ujmuje bowiem zjawiska w ich dynamice, kompleksowości i sprzecznościach wewnętrznych1.

Praca ta ma na celu przede wszystkim zwrócenie uwagi Czytelnika na najistotniejsze problemy szkolnej edukacji fizycznej, które pośrednio lub bezpośrednio mogą wpływać na jakość kultury fizycznej. Poza tym, okolicznością sprzyjającą zmianom w jakości kształcenia i wychowania jest zwiększanie autonomii szkół.

Książka obejmuje jedynie wybrane, ale bardzo istotne obszary w procesie edukacji fizycznej. Pomimo że jej treść została opracowana na poziomie ogólnym, to jednak zawiera wiele zweryfikowanych przykładów, które nie tylko wyjaśniają poruszane w niej problemy, ale także mogą być zastosowane w praktyce.

Pierwszy rozdział w sposób syntetyczny ukazuje drogę postępowania edukacyjnego, którego podstawą jest właściwie dobrany program i odpowiednie planowanie pracy. Uzupełnieniem tych treści są podane przykłady nowatorskich form realizacji zajęć w systemie klasowo-lekcyjnym i fakultatywnym.

Rozdział drugi poświęcono nauczycielowi wychowania fizycznego. Poszukuje się w nim odpowiedzi na pytanie: jaki jest, a jaki powinien być współczesny pedagog?

W rozdziale trzecim podjęto próbę określenia miejsca ucznia w nowym systemie edukacji fizycznej. Jest to najważniejszy problem, ponieważ współczesna myśl edukacyjna i działania z nią związane powinny być podporządkowane jego dobru. Dlatego spośród wielu poglądów dotyczących ucznia wybrano tylko te, które są najbliższe humanistycznej wersji wychowania fizycznego i na ich podstawie zbudowano model podmiotowego kształcenia i wychowania ucznia.

Pozostałe dwa rozdziały książki są jej dopełnieniem - ukazują sposoby pomiarów rzeczywistych wyników pracy szkoły (rozdział czwarty) i uczniów (rozdział piąty) w zakresie edukacji fizycznej. Proponowane narzędzia pomiaru oraz kryteria oceny korespondują z myślą przewodnią publikacji, jaką jest jej użyteczność w rzeczywistości szkolnej.

Książka ta jest zarówno zbiorem własnych refleksji popartych wieloletnim doświadczeniem zawodowym, jak i odwołaniem do bogactwa myśli i wiedzy licznych naukowców, którzy przyczynili się do jej powstania. Słowa szczególnej wdzięczności należą się przede wszystkim dwóm wybitnym uczonym - Panu Profesorowi Maciejowi Demelowi, który pokazał drogę humanistycznego wychowania fizycznego, oraz Panu Profesorowi Henrykowi Grabowskiemu, który wytyczył proste i czytelne szlaki na tej drodze, a także dyskretnie czuwał nad autorami w trakcie powstawania książki, udzielając im cennych rad i wskazówek.

Książka jest adresowana zarówno do studentów wychowania fizycznego, jak i czynnych zawodowo nauczycieli. Mamy nadzieję, że studentom pozwoli ona nie tylko zgłębić wiedzę metodyczną, ale również inaczej spojrzeć na problemy edukacji fizycznej, nauczycielom natomiast ułatwi poszukiwanie nowych i niekonwencjonalnych rozwiązań.

Autorzy

1 M. Demel 1973, Szkice krytyczne o kulturze fizycznej, Sport i Turystyka, Warszawa, s. 17.

Rozdział I

Programowanie, planowanie i realizacja zajęć wychowania fizycznego

Czas otworzyć oczy, gdy rozpoczynamy realizację jakiegoś programu, a jeszcze lepiej włączyć się w ich tworzenie. Bo od programów rozpoczyna się cała edukacja narodu.

Jan Paweł II

Zreformowanie systemu oświaty przyczyniło się do wprowadzenia zmian w wielu obszarach szkolnej edukacji. Jednak główną intencją przemian jest dążenie do sukcesywnego ulepszania procesu kształcenia i wychowania. W wyniku przeprowadzonej reformy zarówno szkoła, jak i nauczyciele uzyskali większą autonomię. W działalności pedagogicznej autonomiajest korzystna, gdyż pozwala na samodzielne podejmowanie decyzji. To oznacza, że nauczyciele mają większe możliwości samorealizacji, m.in. w zakresie: wyboru programów nauczania, konstruowania własnych programów autorskich1, innowacyjnego planowania pracy czy też wprowadzania do praktyki szkolnej nowatorskich systemów oceniania.

Sytuacja, w której nauczyciele mogą wybierać program nauczania lub tworzyć własny, sprzyja zachowaniu spójności pomiędzy treściami programowanymi, planowanymi, realizowanymi a oceną wyników. W praktyce oznacza to, że niektóre działania są w korelacji z innymi, a mianowicie: planowanie pracy oparte jest na treściach programowych, ich realizacja wynika z planu dydaktyczno-wychowawczego lub wynikowego, natomiast ocenianie jest podsumowaniem rezultatów realizowanych zadań. Dlatego nauczyciel, który jest twórcą programu, ma większe możliwości skorelować treści w obrębie wymienionych obszarów.

Programowanie, planowanie, a także późniejszą realizację zadań, ułatwia nauczycielom nie tylko wspomniana wcześniej autonomia, ale również dobrze postawiona diagnoza, którą należy traktować jako źródło niezbędnych informacji, przydatnych zarówno na etapie konstruowania programów, jak i planowania pracy. Diagnozowanie środowiska uczniowskiego warunkuje także dobór zadań dostosowanych do predyspozycji uczniów, obejmując ich rozwój fizyczny, intelektualny oraz zainteresowania, potrzeby i oczekiwania. Taki tok postępowania powinien być kanonem w pracy każdego nauczyciela. Nabiera on szczególnego znaczenia wówczas, gdy nauczyciel podejmuje próbę opracowania własnego programu autorskiego, w pełni wykonalnego, cechującego się oryginalnością i atrakcyjnością.

1.1. Tworzenie programów autorskich2

Możliwość konstruowania własnych programów autorskich jest korzystna zarówno dla nauczycieli, jak i uczniów. Ułatwia ona nauczycielom planowanie pracy poprzez dostosowanie treści programowych do uwarunkowań środowiskowych, posiadanej bazy materialno-dydaktycznej (np. obiekty sportowe i sprzęt sportowy, tradycja szkoły, a przede wszystkim możliwości uczniów). Uczniom natomiast umożliwia realizację zadań zgodnie z ich zainteresowaniami, potrzebami, oczekiwaniami i predyspozycjami.

Na niższych poziomach kształcenia (np. klasy IV-VI) uczniowie mogą współtworzyć program wraz z nauczycielem. Na poziomach wyższych (np. w gimnazjach czy szkołach ponadgimnazjalnych) uczniowie powinni w tym tworzeniu uczestniczyć. W ten sposób pośrednio stają się oni współodpowiedzialni za jego realizację. Według H. Komorowskiej,

[...] każda szkoła powinna dysponować całościowym programem nauczania, a każdy nauczyciel powinien posiadać program nauczania swojego przedmiotu, który uwzględniałby potrzeby i możliwości uczniów, przy czym nauczyciel może opracować własny program autorski lub może posłużyć się programem już istniejącym, zatwierdzonym przez władze oświatowe3.

W całościowym programie nauczania wskazane jest uwzględnienie modelu wielowymiarowego, zawierającego m.in. tematykę międzyprzedmiotową4.

Przystępując do konstruowania autorskiego programu przedmiotowego, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na to, aby był on zgodny z podstawami programowymi i zawierał dodatkowe treści nadające mu charakter autorski.

Aby program nauczania spełniał warunki poprawności konstrukcyjnej, powinien zawierać:

• charakterystykę (informacje te powinny być zawarte w tzw. metryczce programu)5,

• szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania (w programach autorskich powinny one być nie tylko zgodne z celami określonymi w podstawach programowych, ale również rozszerzone o własne koncepcje),

• materiał nauczania, związany z celami edukacyjnymi, uwzględniający treści nauczania określone w podstawie programowej (dobrze, jeżeli treści nauczania są zgodne z zainteresowaniami, potrzebami i oczekiwaniami uczniów, a także są dla nich atrakcyjne),

• procedury osiągania celów edukacyjnych (wskazane jest dołączenie do programu przykładowych konspektów lub osnów lekcyjnych i pokazanie, jak wybrane hasło programowe może być realizowane przy zastosowaniu różnych metod i form kształcenia),

• opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny z uwzględnieniem wymagań standardowych i oceny wewnątrzszkol-nej (należy zwrócić szczególną uwagę, aby wymagania na ocenę dopuszczającą nie były zbyt wygórowane i rosły proporcjonalnie dla kolejnych ocen, a odległości procentowe czy punktowe były równe pomiędzy kolejnymi przedziałami ocen; należy także uwzględnić elementy samooceny),

• nazwiska recenzentów, którzy opiniowali program (w przypadku jego publikacji)6.

Autor programu ma obowiązek zadbać o jego poprawność merytoryczną i dydaktyczną. Program uważa się za poprawny pod względem merytorycznym, jeżeli jest zgodny z ustaleniami odpowiadającej mu dyscypliny naukowej oraz ukazuje jej najnowsze tendencje i osiągnięcia.

Pod względem dydaktycznym program można uznać za poprawny, jeżeli:

• materiał jest opracowany w sposób przystępny dla uczniów ( treści należy dostosować do poziomu kształcenia),

• wiedza jest podana w sposób jasny oraz będzie odpowiednia dla danej grupy wiekowej (przekazywane informacje należy dostosować do rozwoju intelektualnego uczniów i różnicować je w zależności od poziomu kształcenia),

• materiał jest uszeregowany zgodnie z zasadą stopniowania trudności (zadania powinny być planowane według obowiązujących w tym przypadku reguł pedagogicznych - od znanego do nieznanego, od prostego do złożonego, od łatwego do trudnego),

• uwzględnia zainteresowania i potrzeby uczniów (wtedy program staje się atrakcyjny i motywuje do pracy),

• umożliwia różnicowanie metod i form pracy uczniów (w ten sposób program jest ciekawszy, a utrwalanie kompetencji może okazać się bardziej efektywne),

• preferuje podejście indywidualne (treści należy dostosować do możliwości i predyspozycji uczniów, umożliwiając w ten sposób rozwój ucznia słabego i zdolnego)7.

Treść programu autorskiego może być poddana ocenie na podstawie trzech punktów widzenia: dyrektora szkoły, nauczyciela i uczniów8.

1. Wartość programu z punktu widzenia dyrektora szkoły

Program danego przedmiotu powinien:

• zapewniać rozwój wszystkich kompetencji ogólnych (czyli umiejętności związanych z myśleniem, poszukiwaniem, działaniem, doskonaleniem się, komunikowaniem się i współpracą międzyludzką),

• być zgodny z ogólną koncepcją pedagogiczną szkoły (wizja, misja szkoły),

• być ukierunkowany na: wymierne wyniki dydaktyczne, rodzaj relacji nauczyciel - uczeń, dobór metod adekwatnych do danego środowiska szkolnego (w tym środowiska społecznego, rodzinnego).

2. Wartość programu z punktu widzenia nauczyciela

Program powinien stanowić dla nauczyciela wszechstronną pomoc i umożliwiać mu:

• rozwijanie u uczniów kompetencji ogólnych i szczegółowych, nakreślonych w celach kształcenia i wychowania, związanych z danym przedmiotem,

• planowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej (opracowanie rozkładu materiału lub planu wynikowego),

• odpowiednią realizację poszczególnych partii materiału poprzez dobór właściwych metod i form pracy,

• indywidualizację pracy w klasie poprzez różnicowanie zakresu materiału i form pracy pomiędzy grupami uczniów (lepsze rezultaty przyniesie praca w grupach z podziałem na uczniów słabych i uzdolnionych i dobór zadań pod względem stopnia trudności),

• wybór podręczników i książek pomocniczych (należy wskazać takie źródła informacji, które będą sprzyjać rozwojowi nauczycieli i uczniów),

• prowadzenie bieżącej i okresowej kontroli oraz ocenianie uczniów (w programie powinien być podany system oceniania adekwatny do przekazywanych treści).

3. Wartość programu z punktu widzenia uczniów

Dla uczniów program jest wartościowy, gdy:

• okazuje się przydatny w praktyce (wskazane jest stosowanie ćwiczeń utylitarnych, czyli sportowo-użytkowych, przydatnych poza szkołą w różnych sytuacjach życia codziennego),

• stanowi dobrą podstawę dalszej nauki (treści programowe powinny być tak opracowane, aby ułatwiały uczniom zdobywanie kompetencji na kolejnych poziomach kształcenia),

• jego treść oraz forma są przystępne i zrozumiałe (treści programowe należy dostosować do fizycznego i intelektualnego poziomu uczniów),

• jest atrakcyjny (atrakcyjność programu wzrasta, kiedy uczniowie współuczestniczą w jego tworzeniu, a zawarte w nim treści są zgodne z ich zainteresowaniami),

• umożliwia zdobywanie przydatnych umiejętności,

• umożliwia samodzielną pracę w razie nieobecności nauczyciela (w przypadku wychowania fizycznego można to odnieść do zdobywania i utrwalania wiedzy oraz doskonalenia znanych ćwiczeń, ponieważ nauka nowych zadań ruchowych wymaga obecności nauczyciela),

• zapewnia rozumienie systemu oceniania i pozwala przewidywać ocenę odpowiadającą danemu poziomowi umiejętności (kryteria oceny uczniów z wychowania fizycznego powinny być jasno określone).

Nauczyciel, posiadając powyższe informacje, może przystąpić do konstruowania własnego programu nauczania dla konkretnej klasy lub szkoły (do użytku wewnątrzszkolnego) albo dla określonego typu szkół i etapu edukacyjnego z przeznaczeniem do użytku powszechnego (po uzyskaniu pozytywnej opinii recenzentów powołanych przez właściwy resort edukacji).

Najczęstszą przeszkodą dla nauczyciela, potencjalnego autora programu, jest brak doświadczenia i zaufania do własnych możliwości twórczych. Dlatego większość nauczycieli rozpoczynających pracę w zawodzie decyduje się na realizację programu opracowanego przez innego autora. Dopiero w miarę nabywania doświadczenia zawodowego wzrasta ich zaufanie do swoich możliwości i pojawia się chęć napisania własnego9.

Przystępując do opracowania autorskiego programu nauczania, należy w pierwszej kolejności przygotować materiały do tzw. metryczki, która ma zawierać podstawowe informacje na temat tego programu:

• Jakiego przedmiotu lub bloku przedmiotów dotyczy (może wystąpić np. połączenie wychowania fizycznego z gimnastyką korekcyjną)?

• Dla jakiego typu szkoły i etapu edukacyjnego jest przygotowany?

• Jaki wymiar godzin nauki obejmuje (jest to szczególnie ważne, gdy liczba godzin przeznaczonych na realizację danego przedmiotu różni się od ustalonego przez resort edukacji)?

• Przez kogo został opracowany (jakie jest doświadczenie zawodowe autora czy autorów, np. staż pracy, posiadany stopień zawodowy, ukończone formy doskonalenia zawodowego, inne osiągnięcia)?

• Kto jest właścicielem praw autorskich (szczególnie dotyczy programów publikowanych)?10

Zaleca się, aby pracę nad konstruowaniem programu podzielić na kilka etapów. Każdy etap wymaga zebrania wielu informacji, które później zostaną wykorzystane do opracowania szczegółowych treści programowych (ryc. 1).

W fazie przygotowawczej wskazane jest sporządzenie schematu programu (ryc. 2). W ten sposób zminimalizuje się ewentualne błędy, a praca nad programem według wcześniej przygotowanego toku postępowania będzie bardziej uporządkowana i przyniesie lepsze rezultaty11.

Ryc. 1. Konstruowanie programu autorskiego

Źródło: oprac. własne na podstawie: H. Komorowska, O programach..., op. cit., s. 69-70.

Walker i Soltis (za Tylerem) proponują zacząć konstruowanie programu od przemyślenia celów i zadań. Później należy ustalić, jakiego typu treści lub doświadczenia najpewniej doprowadzą uczniów do osiągnięcia

Ryc. 2. Propozycja struktury programu nauczania tych celów, następnie trzeba zaplanować ich układ, a na końcu opracować system kontroli i oceny realizacji programu12.

Źródło: oprac. własne na podstawie: J. Bielski 2005, Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego, Impuls, Kraków, s. 189.

Zarówno na etapie tworzenia programu, jak i późniejszego planowania pracy dydaktyczno-wychowawczej konieczny jest, jak już wcześniej wspomniano, współudział uczniów. Świadome współtworzenie treści programowych eliminuje nieuzasadnioną często krytykę z ich strony i minimalizuje niechęć do realizowanych zadań.

Dobry program należy rozpatrywać jako swego rodzaju ofertę szkoły, która przede wszystkim powinna być zgodna z oczekiwaniami społeczności uczniowskiej.

1.2. Planowanie pracy

Praca nauczyciela wychowania fizycznego wymaga realizacji różnorodnych planów. Dotyczą one trzech obszarów: procesu dydaktycznego, realizacji zajęć pozalekcyjnych i własnego rozwoju (ryc. 3). Reforma oświaty przyczyniła się do wdrożenia dwóch dodatkowych tego typu dokumentów, które dotychczas nie funkcjonowały. Jeden z nich dotyczy procesu dydaktycznego (plan wynikowy), a drugi - awansu zawodowego nauczyciela (plan rozwoju zawodowego).

Opracowywanie każdego planu powinno odbywać się według obowiązujących wymagań formalnych i być zgodne z zasadami schematu prakseologicz-nego. Opracowanie powinna poprzedzać:

• diagnoza indywidualna, grupowa i środowiskowa (powinna ona uwzględniać m.in.: wiek, płeć, rozwój psychofizyczny, stan zdrowia, sprawność fizyczną, poziom wiedzy, postawy, zainteresowania, warunki materialno-dydaktyczne szkoły, uwarunkowania środowiskowe, tradycje itp),

• prognoza, czyli racjonalne przewidywanie wyników (m.in. w zakresie rozwoju: sprawności, umiejętności, wiedzy, postaw itp.),

• ordynacja, która uwzględnia wybór właściwych środków i metod (wynikają one z treści programowych)13.

Konsekwencją wymienionych ogniw są dwa pozostałe, czyli:

• realizacja zaplanowanych zadań,

• ocena wyników (która ułatwia w przyszłości modyfikowanie planu). Planowanie pracy w każdym obszarze działalności pedagogicznej (w tym

przypadku związanym z kulturą fizyczną, wychowaniem fizycznym czy własnym rozwojem zawodowym) nie jest procesem łatwym, co wynika

M. Janikowska-Siatka 2006, Materiały pomocnicze do ćwiczeń z metodyki wychowania fizycznego, „Wydawnictwo Skryptowe" nr 51, Wydawnictwo AWF, Kraków, s. 35.

Ryc. 3. Rodzaje planowania pracy nauczyciela wychowania fizycznego

Źródło: oprac. własne..

Do ważniejszych planów pracy zalicza się plan dydaktyczno-wychowawczy szkoły z zakresu kultury fizycznej, który może być tworzony przez jednego nauczyciela lub zespół nauczycieli na podstawie zebranych materiałów (ryc. 4).

Ryc. 4. Schemat konstruowania planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły w zakresie kultury fizycznej

Źródło: oprac. własne na podstawie: C. Tukiendorf, Planowanie i organizacja..., op. cit, s. 134.

Przed przystąpieniem do opracowania planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły z zakresu kultury fizycznej należy określić cele i zadania, które wyznaczają władze oświatowe (ministerstwo, kuratoria), organy prowadzące szkoły (gminy), a także rady pedagogiczne oraz rady rodziców. Będą one podstawą do dalszego postępowania. Następnym etapem jest ustalenie zadań priorytetowych, i tu trzeba pamiętać o możliwościach i warunkach szkoły oraz potrzebach całej społeczności uczniów. Struktura planu powinna być czytelna, jasna i elastyczna, tzn. umożliwiająca ewentualną jego modyfikację w czasie realizacji (przykład 1).

Źródło: oprac. własne.

Planowane zadania mogą dotyczyć wielu obszarów, np.:

• bazy materialno-dydaktycznej (budowa, rozbudowa, modernizacja, konserwacja urządzeń i obiektów sportowych itp. - jak w przykładzie 1),

• organizacji imprez sportowych i rekreacyjnych (zawody szkolne i pozaszkolne, festyny, wycieczki itp.),

• realizacji zajęć pozalekcyjnych i fakultatywnych (różnorodność form aktywności ruchowej i dostosowanie ich do aktualnych możliwości szkoły, kompetencji nauczycieli oraz zainteresowań i oczekiwań uczniów),

• ochrony zdrowia dzieci i młodzieży (współpraca ze służbą zdrowia, oświata zdrowotna, gimnastyka korekcyjna, ćwiczenia śródlekcyjne itp),

• rozwoju zawodowego nauczycieli (dokształcanie, samokształcenie itp.).

Po zakończeniu roku szkolnego wskazane jest przeprowadzenie szczegółowej analizy stopnia realizacji planu. Należy to do obowiązków rady pedagogicznej. Uzyskane tą drogą wyniki nie tylko wzbogacą doświadczenia jego autorów, ale przede wszystkim posłużą do modyfikowania kolejnych zadań planowanych w przyszłości.

Warto również dodać, że plan pracy szkoły, ze względu na treść, odgrywa ważną rolę w konstruowaniu planu wychowania fizycznego dla klasy (inaczej: dydaktyczno-wychowawczego lub rozkładu materiału). Drugą składową kryterialną tworzą treści programowe. Dlatego przed przystąpieniem do projektowania planu wychowania fizycznego dla klasy, semestralnego lub rocznego, nauczyciel ma obowiązek dokonać wyboru programu z listy ministerialnej. Może także skorzystać z opracowanego przez siebie programu autorskiego. Planowanie pracy z uczniami na podstawie opracowanego przez siebie programu autorskiego jest korzystne, ponieważ istnieje możliwość zachowania (jak już wcześniej wspomniano) większej spójności między programem a planem dydaktyczno-wychowawczym lub wynikowym. W konsekwencji zwiększa się szansa na pełną realizację zamierzonych zadań, które łatwiej jest dostosować do warunków szkoły, zainteresowań uczniów czy oczekiwań społecznych.

Po wyborze programu nauczania kolejną czynnością poprzedzającą tworzenie planu wychowania fizycznego dla klasy jest opracowanie budżetu godzin, np. w ujęciu miesięcznym, z podziałem na semestry (zob. przykład 2) lub na pory roku.Budżet godzin jest to zestawienie form aktywności ruchowej z liczbą godzin przeznaczonych na ich realizację w danym miesiącu (semestrze, roku). W tym przypadku niezbędne są informacje na temat organizacji roku szkolnego (dni wolnych od zajęć lekcyjnych) oraz liczby godzin, jaka jest ustalona na realizację przedmiotu. W budżecie godzin można również uwzględnić formy aktywności ruchowej, które wybierali uczniowie do realizacji w systemie fakultatywnym, np. w ramach czwartej godziny wychowania fizycznego.

W prezentowanym przykładzie podany schemat konstruowania budżetu godzin nie zawiera pełnej oferty form aktywności ruchowej, a jedynie wybrane. Wyjaśnienia wymaga również zapis „inne działania", który dotyczy przeprowadzenia lekcji organizacyjnej oraz dotyczącej bezpieczeństwa w okresie zimowym i letnim.

Źródło: oprac. własne.

Między budżetem godzin a planem wychowania fizycznego dla klasy istnieje korelacja. Dotyczy ona określonej normy godzinowej, jaką przewiduje się na realizację zaplanowanych form aktywności ruchowej w danym semestrze, jeżeli np. w budżecie godzin w pierwszym semestrze przewidziano 4 godziny na lekkoatletykę (przykład 2), to oznacza, że w rozkładzie materiału nauczania przygotowane są zadania na 4 jednostki lekcyjne (przykład 3).

Przed przystąpieniem do opracowywania szczegółowych treści, które najczęściej wiążą się z nauczaniem lub utrwalaniem (doskonaleniem), nauczyciel powinien uwzględnić wyniki przeprowadzonej diagnozy (zob. 1.2), tzn. wiedzy o:

• zespole klasowym (wiek, płeć, stan zdrowia, sprawność fizyczna, wiedza, postawy, zainteresowania, oczekiwania),

• warunkach materialno-dydaktycznych szkoły (sprzęt sportowy, szkolne obiekty sportowe, możliwości wykorzystania terenu itp .).

Plan wychowania fizycznego dla klasy VI - chłopcy ( fragment)

Źródło: oprac. własne.

Treści planu powinny być tak zapisane, aby umożliwiały realizację określonego cyklu tematycznego lub jednostki lekcyjnej, a przede wszystkim, by ułatwiały nauczycielowi konstruowanie zadań lekcyjnych. Schemat planu jest indywidualną koncepcją każdego nauczyciela, czyli dopuszcza się funkcjonowanie wielu rozwiązań15. Ważnym elementem planowania zadań jest stosowanie zasady stopniowania trudności. Nie należy także zapominać o współudziale uczniów w jego tworzeniu. Uczniowie, współtworząc plan, będą go traktowali jako własny.

K. Górna, W. Garbaciak 1994, Kultura fizyczna w szkole, Wydawnictwo AWF, Katowice, s. 56.

Nauczyciel współczesnej szkoły może w różny sposób planować pracę z klasą. Poza wyżej podanym przykładem ma możliwość stosowania planu wynikowego, który został wdrożony do systemu oświaty dzięki reformie.

Planowanie wynikowe oparte jest na jasno i precyzyjnie określonych w układzie hierarchicznym wymaganiach programowych16.

W konstruowaniu wymagań ważne jest zwrócenie uwagi na ich zróżnicowanie i uszeregowanie według stopnia trudności. W praktyce można stosować dwa rodzaje planów wynikowych: dwupoziomowy i trzypoziomowy. Pierwszy zawiera wymagania podstawowe i rozszerzone, a drugi jest rozbudowany jeszcze o wymagania dopełniające (przykład 4). Wybór wersji planu wynikowego należy do nauczyciela.

Plan wynikowy z wychowania fizycznego dla klasy VI - chłopcy ( fragment)

Źródło: oprac. własne.

H. Guła-Kubiszewska, M. Lewandowski 2003, Podstawy projektowania, programowania i planowania pracy nauczyciela, WSiP, Warszawa, s. 52.

Powstawanie planu wynikowego w realiach danej szkoły pozwala uwzględnić jej specyfikę kształcenia i wychowania (np. wizja, misja), możliwości uczniów i nauczycieli oraz szereg innych uwarunkowań (np. społecznych czy ekonomicznych). Planowanie wynikowe w dużym stopniu ułatwia kontrolowanie bieżących i końcowych efektów pracy nauczyciela oraz osiągnięć uczniów. Dlatego powinno ono korelować z przedmiotowym systemem oceniania, który określa sposób oceny osiągnięć uczniów.

Proces dochodzenia do celu należy tak zaprogramować, aby wyniki z jednej strony mogły się stać dla uczniów czynnikiem motywującym, a z drugiej - wskaźnikiem jakości pracy nauczyciela14.

Plan wynikowy jako indywidualny dokument nauczycielski, będący podrzędnym w stosunku do przedmiotowego systemu oceniania (wspólnego dla wszystkich nauczycieli wf. z danej szkoły) i jednocześnie osadzony w realizowanym programie nauczania, powinien uwzględniać specyfikę danej klasy szkolnej, jej dotychczasowe osiągnięcia, a także możliwości oraz preferencje dydaktyczne nauczyciela15.

Aby stworzyć dobry plan wynikowy, należy ten funkcjonujący poddawać bieżącej standaryzacji i go doskonalić16. Pomocne mogą się przy tym również okazać notatki systematycznie sporządzane przez nauczycieli oraz opinie gromadzone od uczniów i rodziców (lub innych prawnych opiekunów), które później można wykorzystać do konstruowania nowego planu.

Ostatnim ogniwem planowania pracy dydaktyczno-wychowawczej jest opracowywanie przez nauczyciela zgodnie z przyjętym tokiem, np. ze sztuk walki (przykład 5)17,planu określonego cyklu tematycznego (osnowy) lubjednostki lekcyjnej (konspektu).

Przykład 5

Tok lekcji sztuki walki Hapkido

Źródło: oprac. własne.

Doświadczonym nauczycielom zaleca się opracowywanie planu określonego cyklu tematycznego, czyli osnowy (przykład 6). Ponieważ nauczyciel nie jest w stanie, jak twierdzi Stanisław Strzyżewski, zrealizować na jednej lekcji znaczących zadań i osiągnąć dalekosiężnych celów21. Przygotowanie osnowy