Media w wychowaniu, dydaktyce oraz zarządzaniu informacją edukacyjną szkoły ebook

T. Huk

Media w wychowaniu, dydaktyce oraz zarządzniu informacją edukacyjną szkoły

© Copyright by Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2011

Recenzent:

prof. zw. dr hab. Bronisław Siemieniecki

Redakcja wydawnicza:

Zuzanna Bochenek

Opracowanie typograficzne:

Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki:

Ewa Beniak-Haremska

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach

ISBN 978-83-7587-875-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls”

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel.: (12) 422-41-80, fax: (12) 422-59-47

www.impulsoficyna.com.pl, e-mail:[email protected]

Wydanie I, Kraków 2011

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

Wstęp

Szkoła jest miejscem spotkania, podczas którego nauczyciel i uczeń wspólnie odkrywają bogactwo i osiągnięcia współczesnego świata. Nauka szkolna rozpoczyna się od tego, co dla dziecka najbliższe, a kończy na tym, co dla dorosłego człowieka oddalone i abstrakcyjne. Ten zaplanowany, świadomy i systematyczny proces poznawczy realizowany jest współcześnie dzięki zastosowaniu mediów w wychowaniu, dydaktyce i organizacji pracy edukacyjnej. Postęp cywilizacyjny, ze swoimi dobrymi i złymi stronami, jest przyczyną wielu przeobrażeń zachodzących bezpośrednio w środowisku oświatowym. Sytuacja ta wymusza konieczność stałej diagnozy i opisu wszystkich obszarów edukacyjnych, które zmieniają się pod wpływem mediów.

Dokonujące się zmiany w edukacji stały się inspiracją do napisania niniejszej książki, w której zaprezentowano zagadnienia dotyczące roli i znaczenia mediów w szkolnej rzeczywistości. Naukowe uchwycenie istoty problemu pozwoliło na usystematyzowanie ważnych dla pedagogów, ludzi nauki i studentów zagadnień z zakresu pedagogiki medialnej.

Priorytety zmian oświatowych wskazują na potrzebę skonstruowania w edukacji opisu sytuacji dydaktycznych, które będą pomocne studiującej młodzieży w rozpoznawaniu, akceptowaniu i wykorzystywaniu treści edukacji medialnej w praktyce edukacyjnej. Wszak wiedza, umiejętności i postawy stanowią podstawę do dalszego rozwoju i samokształcenia studentów.

Współczesna praca wychowawcza i dydaktyczna nauczyciela charakteryzuje się wykorzystaniem mediów, które są stałym elementem szkolnej rzeczywistości. Ten specyficzny charakter pracy wymaga od dyrektorów szkół oraz nauczycieli zorganizowania jak najlepszych warunków dla rozwijającego się młodego człowieka. Zapewnienie właściwego zaplecza materialnego w postaci mediów dydaktycznych oraz wykształconej kadry pedagogicznej jest spełnieniem zaleceń władz oświatowych. Owa mediatyzacja szkoły zmierza w kierunku dużych zmian w obszarze czynników osobowych i materialnych sytuacji dydaktycznej. Sytuacja ta związana jest ze zwiększeniem nakładów materialnych i niematerialnych na uruchomienie sprawnego systemu informatycznego, który integrowałby działalność wychowawczą, edukacyjną i organizacyjną szkoły.

Prezentowana praca monograficzna składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów i zakończenia.

W pierwszym rozdziale pt. Pedagogiczne aspekty wykorzystania mediów zamieszczono treści dotyczące pedagogiki medialnej w kontekście działalności współczesnego człowieka. Przedstawiono tam informacje o rodzajach mediów oraz ich wpływie na zachowanie człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem gier komputerowych, których podział zestawiono z podziałem gier i zabaw dziecięcych. W drugiej części rozdziału scharakteryzowane zostały kompetencje medialne w odniesieniu do kompetencji kluczowych kształtowanych we współczesnej szkole. Opisano również walory wychowawcze kształtowania omawianych kompetencji.

W rozdziale drugim – Cele i zadania edukacji medialnej przedstawione zostały treści edukacji medialnej, które możemy znaleźć w obowiązującej podstawie programowej przedszkola, szkoły podstawowej, gimnazjum, szkoły ponadgimnazjalnej, oraz warunki i sposoby ich realizacji.

Rozdział trzeci – Media w procesie dydaktycznym porusza treści, w których podkreślona została wartość edukacji medialnej w szkolnej rzeczywistości. Zwrócono tam uwagę na cele i treści edukacji medialnej w podstawie kształcenia ogólnego. W kolejnych podrozdziałach odnajdujemy: charakterystykę metod kształcenia, które oparte są na wykorzystaniu mediów dydaktycznych, przykłady zastosowania mediów w procesie dydaktycznym, sposoby wykorzystania mediów w wewnątrzszkolnym systemie oceniania ze szczególnym uwzględnieniem dzienników elektronicznych, analizę innowacji pedagogicznych opartych na mediach oraz znaczenia mediów w systemie doskonalenia nauczycieli.

Rozdział czwarty poświęcony został wybranym aspektom wpływu mediów na proces wychowania. Zaprezentowana problematyka skupia się wokół postaw ucznia wobec mediów w kontekście kształtowania pozytywnych postaw oraz w kontekście negatywnego wpływu mediów na zachowanie dzieci i młodzieży.

W rozdziale tym przedstawiono również trudne sytuacje wychowawcze będące wynikiem negatywnego oddziaływania mediów.

Rozdział piaty dotyczy, jakże często pomijanych, promocji i informacji edukacyjnej w szkole. Problematyka ta nie jest zbyt często charakteryzowana w literaturze pedagogicznej, gdyż wiąże się głównie z procesem organizacyjnym. Przedstawione treści oscylują wokół zagadnień z zakresu public relations szkoły i dotyczą kształtowania wizerunku szkoły, zarządzania informacją, wykorzystania szkolnego monitoringu, który posiada większość szkół w Polsce, kwestii związanych ze szkolną stroną internetową oraz kontaktów przedstawicieli szkoły z mass mediami, które są coraz częstsze.

Niniejsza publikacja wnosi istotny wkład w toczący się dialog na temat wprowadzenia do szkół edukacji medialnej jako przedmiotu. Ukazuje i uświadamia szerokie spektrum zastosowania mediów we wszystkich procesach przebiegających w szkole. Książka analizuje problematykę negatywnego wpływu mediów na dzieci i młodzież, ale również wskazuje możliwości ich pozytywnego zastosowania zarówno w procesie wychowania, jak i w procesie dydaktycznym.

Praca adresowana jest do licznego grona odbiorców, którzy pragną, aby media stały się sojusznikiem zmian zachodzących w systemie edukacji. Liczę, że przedstawione w monografii rozważania i wnioski przysłużą się zarówno nauczycielom, studentom pedagogiki, pedagogom, jak i pracownikom nauki jako materiał źródłowy oraz inspiracje do dalszych samodzielnych i pogłębionych studiów nad wykorzystaniem mediów w edukacji.

Tomasz Huk

Rozdział 1 Pedagogiczne aspekty wykorzystania mediów

1.1. Rola mediów w życiu człowieka

Współczesny świat to miejsce, gdzie człowiek „tonie” w medialnych przekazach. Od narodzin aż po śmierć towarzyszące nam media ze wzmożoną siłą pokazują rzeczywistość taką, jaką chcemy odbierać, taką, jakiej się obawiamy, oraz taką, jaką sami tworzymy. A. Kępiński ujął tę sytuację w zdaniu:

Człowiek ma w stosunku do siebie i swego otoczenia postawę podmiotu do przedmiotu, chce siebie i swoje otoczenie zmieniać, przekształcać według wykoncypowanego modelu, ale jednocześnie ma do siebie i do otoczenia postawę podmiotu do podmiotu1.

Wymyślony przez człowieka „precyzyjnie przedstawiony świat” w medialnych granicach przekazu informacji wpływa na działalność ludzką, która skupiona była we wczesnym dzieciństwie na zabawie, w wieku szkolnym na nauce, a następnie na pracy zawodowej. Obecnie działalność ludzka nie kończy się tylko i wyłącznie na pracy, ale również na nauce, a właściwie na permanentnym uczeniu się, którego realizację umożliwiają współczesne media.

Kontakt człowieka z mediami może się zacząć już w prenatalnym okresie rozwoju. I choć z pozoru jest to odważna teza, potwierdzenie jej zasadności odnajdujemy w psychologii rozwojowej, która dowodzi, że reakcje na silne dźwięki występują już u płodu w ostatnich miesiącach ciąży2. Naprzeciw oczekiwaniom kobiet w ciąży i ich nienarodzonym jeszcze dzieciom wychodzą wydawnictwa fonograficzne, oferując kompilacje muzyczne. Muzyka ta reklamowana jest jako idealna dla kobiet, które chcą się wyciszyć i zrelaksować. Ma ona pomóc zredukować stres i zwiększyć odporność na ból, co jest szczególnie ważne w okresie ciąży i podczas porodu. Producenci oraz wydawcy płyt CD twierdzą, iż muzyka ta ma pozytywny wpływ na rozwój samego dziecka w okresie prenatalnym3.

Po narodzinach dziecka działalność ludzka zaczyna się od zabawy, która jest najbardziej typowa dla okresu dzieciństwa, aczkolwiek występuje również w życiu młodzieży i ludzi dorosłych. O ile jednak młodzież głównie się uczy, a dorośli wykonują przede wszystkim określoną pracę, o tyle dzieci najwięcej czasu spędzają na zabawach.

Różnica między zabawą a innymi formami działalności ludzkiej tkwi w odmienności motywów. Motywem zabawy nie jest osiągnięcie praktycznie ważnych rezultatów, ani nawet samo działanie (tj. przyjemność funkcjonalna), lecz doświadczenie pewnych ważnych dla dziecka stron rzeczywistości.

Wyróżniamy kilka charakterystycznych rodzajów zabaw dziecięcych: konstrukcyjne, tematyczne (zwane inaczej zabawami w role lub iluzyjnymi bądź fikcyjnymi), dydaktyczne i ruchowe. Rozwój rodzajów zabaw poprzedzają czynności manipulacyjne niemowlęcia, traktowane także jako specyficzny rodzaj zabawy – zabawa manipulacyjna4.

Dzieci w tym okresie rozwojowym również mogą być narażone na wpływ mediów za sprawą nieświadomego przyzwolenia rodziców, np. „przy okazji” oglądania przez nich telewizji lub słuchania radia w obecności niemowlęcia. Dziecko, które rozwija się w domu, gdzie centralne miejsce zajmuje telewizor, asymiluje nawyki, które reprezentują jego rodzice w stosunku do tego medium. A zatem kształtują się w nim nawyki i kompetencje medialne będące odbiciem nawyków i kompetencji medialnych rodziców. Przykładem zabawy manipulacyjnej jest wykorzystanie przez półtoraroczne dziecko pilota telewizyjnego, które pomimo niskiego poziomu manualnego swoich rączek wie, do czego służy to urządzenie, potrafi je skierować w stronę odbiornika telewizyjnego i wpatrzone wyczekuje na włączenie telewizora lub zmianę kanału. W tym okresie rozwojowym rodzice oglądający wspólnie ze swoimi dziećmi telewizję mogą również zaobserwować ich reakcję na wysyłany przez media określony bodziec. Może to być kolorowy obraz jednej z reklam, specyficzna muzyka lub połączenie obrazu i muzyki. Reakcja dzieci w wieku poniemowlęcym polega na charakterystycznym poruszaniu ciałem w rytm muzyki, klaskaniu lub wydawaniu odgłosów radości, a zdarza się, że i przerażenia.

Zabawy stanowią główny rodzaj działalności małych dzieci, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, zajmują też wiele miejsca w życiu dzieci w młodszym wieku szkolnym. Poprzez zabawę i w jej toku dziecko poznaje świat przedmiotów. Opanowuje nie tylko szereg sprawności (np. w zabawach konstrukcyjnych), ale również istotne elementy wiedzy o świecie, uczy się różnych ról społecznych, poznaje i przeżywa zasady pełnienia tych ról, przyswaja normy moralne. Zabawa dziecka ma więc, obok innych form działalności, ważne znaczenie kształcące i może być ujmowana jako czynność poznawcza o swoistym charakterze5.

Pojęcie zabawy odegrało kluczową rolę w rozwoju popularnych mediów komputerowych oraz teorii tożsamości i podmiotowości w kulturze cyfrowej, u której podstaw leży cyberkulturowa koncepcja przemian podmiotu, zwłaszcza w internetowej „grze tożsamościowej”6. Ten szczególny rodzaj zabawy reprezentowany jest przez media, które wykorzystywane są przez dzieci i młodzież do grania w gry komputerowe7. Gry te są programami komputerowymi o charakterze rozrywkowym, edukacyjnym. Jest to rodzaj interaktywnej rozrywki, zabawy prowadzonej za pomocą systemu komputerowego.

Ze względu na pewne kryteria (czasowe, tematykę, wymagane umiejętności, ujęcie, z jakiego się ogląda akcję) wśród gier komputerowych wyróżnić możemy następujące gatunki: gry labiryntowe, gry platformowe, gry „bijatyki”, gry akcji, gry sportowe, gry samochodowe, gry „strzelaniny”, symulatory, gry logiczne, gry ekonomiczne, gry przygodowe, gry fabularne, gry edukacyjne, gry strategiczne. Granice podziałów są płynne, wiele gier łączy w sobie cechy wielu gatunków8.

Rodzaje gier komputerowych odpowiadają w pewnym sensie rodzajom zabaw. A zatem gry komputerowe są niejako „symulatorami” zabaw, które z przestrzeni rzeczywistej przeniesione zostały w przestrzeń wirtualną. Procesy symulacyjne są tu bardzo istotne, ponieważ tworzą pewną rzeczywistość, która jest ustrukturyzowana i zdeterminowana matematycznie. Doświadczenie przez gracza cyberprzestrzeni nie polega jedynie na jej eksploracji, lecz także na realizacji i powoływaniu do istnienia świata gry w semiotycznym i cybernetycznym cyklu9.

W obszarze zabaw tematycznych (schemat 1) wyróżnić możemy komputerowe gry: samochodowe, sportowe, akcji, platformowe, labiryntowe, „bijatyki”, „strzelaniny”, ekonomiczne, symulatory, strategiczne, edukacyjne, fabularne, przygodowe. Zabawy dydaktyczne (schemat 2) swoje odwzorowanie mają w grach komputerowych: samochodowych, sportowych, akcji, platformowych, labiryntowych, ekonomicznych, symulatorach, strategicznych, edukacyjnych, fabularnych, przygodowych, logicznych.

Typowe zabawy konstrukcyjne (schemat 3) mają swoje odpowiedniki w komputerowych grach logicznych, strategicznych czy edukacyjnych.

Proces wykorzystania przez dzieci i młodzież gier komputerowych charakteryzuje się podobnymi cechami do tych, które obserwujemy podczas dziecięcych zabaw. Pierwsza z nich to temat zabawy, który zdeterminowany jest przez płeć dziecka. Większość dziewcząt wybiera gry komputerowe, które związane są z ubieraniem lalek, gotowaniem, obowiązkami domowymi czy wychowaniem niemowląt. Natomiast chłopcy sięgają po gry komputerowe zawierające bijatyki, strzelaniny, wyścigi samochodowe10. Druga cecha dotyczy rodzaju gratyfikacji za zabawę. W grach komputerowych jest to zazwyczaj suma punktów przyznana za wykonanie jakiegoś zadania, np. zestrzelenie jakichś stworzeń, rzeczy, w zależności od tematyki gry. W zwykłych grach i zabawach jest to gratyfikacja w postaci żetonów lub innych fantów. Trzecia cecha dotyczy wywoływanych emocji. Podczas zabawy podwórkowej i przed komputerem u dziecka wywoływane są podobne emocje, a więc siła i natężenie gier komputerowych są podobne do siły i natężenia emocjonalnego, które towarzyszą podczas realnej zabawy. W chwilach dobrych są to zadowolenie, śmiech, euforia, natomiast w chwilach przegranej – smutek, żal, rozpacz, przygnębienie. Gry komputerowe, poza zaspokojeniem potrzeb związanych z rozrywką, mogą być wykorzystane przez nauczyciela w edukacji, a wtedy stają się jednym z elementów procesu kształcenia. Zarówno odpowiedni ich dobór, jak i prawidłowe wykorzystanie powodują, że są nośnikami wartości ważnych dla edukacji11.

Dzieci w wieku szkolnym wchodzą w fazę uspołeczniania się. Lubią przebywać w towarzystwie swoich rówieśników, wymieniać się informacjami z zakresu wspólnych zainteresowań. Współczesne media mogą wspomagać rozwój procesu uspołeczniania się, integrując dzieci. Zjawisko to można zaobserwować podczas zajęć komputerowych, na których uczniowie bardzo chętnie wymieniają się swoimi doświadczeniami i osiągnięciami dotyczącymi „przejścia” do kolejnego etapu gry komputerowej czy przechwalają liczbą znajomych na portalu społecznościowym12. Potrzeby socjalizacyjne dzieci powodują, że większą przyjemność z grania czerpią one podczas korzystania z komputera w towarzystwie rówieśników. Uczniowie w trakcie zabawy z komputerem mającym dostęp do Internetu bardzo często grają w gry sieciowe. Ten typ komputerowej zabawy sprawia, że za pomocą awatarów, które są ich reprezentacją w wirtualnym świecie, dzieci spotykają się na wirtualnych przestrzeniach będących jedynie częścią ich wyobraźni.

Okres późnego dzieciństwa charakteryzuje się szeregiem zmian rozwojowych, wśród których wyróżnić możemy przekształcenie dotychczasowej aktywności dziecka, głównie spontanicznej i zdominowanej przez zabawę, w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy społeczne13. W tym okresie dziecko znaczną część dnia spędza w szkole, a główną jego działalnością staje się uczenie się. Działanie to stanowi zespół czynności mających na celu przyswojenie przez człowieka określonych wiadomości, umiejętności i nawyków. Zajmuje ono (jak już wcześniej wspomniano) najwięcej miejsca w życiu dzieci i młodzieży oraz przybiera postać uczenia się szkolnego. Tej specyficznej formie działalności odpowiadają także specjalne motywy, które w zakresie przyswajania wiedzy w szkole przez dzieci i młodzież określa się jako motywy szkolnego uczenia się.

Głównym zadaniem uczenia się jest opanowanie systemu wiedzy. W miarę rozwoju społeczeństwa rozrasta się zasób wiedzy, a jej przyswajanie wymaga wydłużenia okresu życia przeznaczonego na naukę. Komplikują się również różnorodne formy pracy ludzkiej, do której przygotowanie uzyskuje się w toku nauki. We współczesnym świecie uczenie się w coraz większej mierze staje się więc składnikiem działalności człowieka w ciągu całego życia, a w celu jego organizowania wprowadza się kształcenie permanentne – „przez całe życie”14.

Dorastanie jest tym okresem w życiu człowieka, w którym dokonuje się przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego czasu zachodzą radykalne zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadań rodzinnych, zawodowych i społecznych15. Dzisiejsze pokolenie nastolatków dorasta w świecie zdominowanym przez media, które mają istotny wpływ na dojrzewanie fizjologiczne, społeczne, emocjonalne i kulturowe.

Współczesne media odgrywają kluczową rolę w działalności dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych. Media, które stworzone zostały przede wszystkim w celu podniesienia kompetencji ich użytkowników, określane są mianem mediów dydaktycznych. Ich charakterystyka przedstawiona zostanie w kolejnych rozdziałach. Warto jednak wspomnieć w tym miejscu o tym, jakie media kształtują nasze zdolności, stanowiące rodzaj właściwości psychicznej przejawiającej się w odmiennych czynnościach i wytworach16. Otóż najczęściej wykorzystywanym medium w procesie mniej lub bardziej świadomego rozwijania zdolności własnych jest telewizja, która obecnie posiada bogatą ofertę programów edukacyjnych. Poza typowymi programami dla dzieci, których zadaniem jest cieszyć, bawić i uczyć, oferuje ona szereg filmów dokumentalnych, popularnonaukowych, w jej zasobach znajdują się również filmy biograficzne czy ekranizacje lektur szkolnych. Coraz więcej ośrodków akademickich posiada w swojej ofercie telewizję17, w której emitowane są np. wykłady.

Współczesne radio i audycje radiowe nie stanowią atrakcyjnego medium edukacyjnego dla dzieci i młodzieży. Są natomiast znakomitym środkiem przekazu informacji dla osób dorosłych, umożliwiającym uczenie się podczas wykonywania czynności dodatkowych.

Ucząc się, dzieci, młodzież i osoby dorosłe często sięgają do prasy, która obecnie zmaga się z problemem upowszechniania nowych technologii. Często informacje znajdujące się w gazecie możemy przeczytać również w Internecie.

Nie zmienia to jednak faktu, że dzieci i młodzież nadal czytają czasopisma, które nastawione są bardziej na rozrywkę niż na edukację. Szczególne walory edukacyjne posiadają czasopisma popularnonaukowe, które przeznaczone są dla młodzieży oraz osób dorosłych.

Internet zdominował współczesny świat mediów, wkraczając w struktury działania każdego z wcześniejszych mediów elektronicznych. Wykorzystywany jest w prasie, radiu, telewizji oraz w systemie uczenia się przez całe życie. Popularyzowany w społeczeństwie e-learning, będący formą nauczania na odległość za pomocą technik multimedialnych – głównie internetowych, daje możliwość dokształcania się bez wychodzenia z domu. Internet to również niezmierzone źródło informacji, któremu człowiek coraz częściej zawierza bez namysłu.

Uczenie się przez całe życie jest celem zarówno jednostki, jak i określonej grupy społecznej. A zdobyta wiedza może się stać cennym towarem poszukiwanym na rynku pracy18. W procesie wychowania przez pracę należy zatem nadać pracy odpowiednią jakość i rangę w świadomości ludzkiej, zwłaszcza że w różnych zawodach i na różnych stanowiskach bardzo zmienił się charakter pracy i wymagania przez nią stawiane19. Praca w jej aspekcie psychologicznym stanowi społecznie zorganizowaną działalność człowieka, której cel to zaspokojenie potrzeb. Motywem działań człowieka pracującego jest osiągnięcie określonego społecznie pożytecznego rezultatu. Ów wynik, wyobrażony przed podjęciem działań, staje się jego celem. Przebieg działania zostaje podporządkowany osiągnięciu celu i z tego punktu widzenia planowane są czynności człowieka pracującego oraz kontrolowane wykonanie działań. W warunkach istnienia społecznego podziału pracy działalność poszczególnych pracujących ludzi polega na realizowaniu określonych społecznie zadań.

Z uwagi na społeczną ważność rezultatów pracy jednostki jest ona też regulowana przez szereg norm społecznych, a stosunek do niej stanowi kategorię nie tylko psychologiczną, ale także moralną.

Najbardziej charakterystyczną formą pracy ludzkiej jest praca produkcyjna. Obok niej istnieje wiele innych rodzajów pracy, ważnych społecznie i angażujących nie tylko ludzki wysiłek, ale całą osobowość człowieka. Wśród nich wyróżnia się pod tym względem praca twórcza, której elementy tkwią w różnych innych formach pracy20.

Lista zawodów stale jest poszerzana o nowe, głównie te związane z nowymi technologiami i mediami. Nasi ojcowie i dziadkowie pracowali w innych warunkach, używali innych narzędzi.

Obecnie świat przechodzi od cywilizacji przemysłowej do informacyjnej, od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego21. Większość czynności wykonywanych przez człowieka w pracy jest zautomatyzowana, sterowana komputerowo, a zadaniem pracownika jest zaprogramowanie urządzenia za pomocą multimedialnego panelu sterowania. Media poza tym, że wykorzystywane są do pracy w celach produkcyjnych, również umilają ludziom czas pracy. Przykładem takiego medium jest radio lub telewizja, które odbierane są za pomocą tradycyjnych odbiorników lub za pośrednictwem Internetu.

Rozwój technologiczny sprawił, że na rynku wykorzystywana jest cała gama różnych mediów, które kiedyś zarezerwowane były tylko dla specjalistów z wojska oraz naukowców akademickich. Takimi mediami są np. komputer oraz Internet. W latach 40. XX wieku pierwsze prymitywne komputery wykorzystywano w USA do badań związanych z budową bomby atomowej. Jednym z nich był komputer ENIAC, który za pomocą swoich 18 tys. lamp wykonywał 5 tys. operacji na sekundę. Ważył zaledwie 27 t i miał wymiary 30 x 2,4 x 0,9 m, zajmował 167 m2. Zużywał 160 kW mocy, a w całej Filadelfii przygasały światła, kiedy go uruchamiano.

Następnie pojawił się Internet. Jego powstanie łączyło się z koncepcją P. Barana, która opierała się na tzw. wymianie pakietów. Układ ten, nazywany packet switching, pozwala na wymianę informacji między różnymi komputerami wykorzystującymi ten sam kabel, ponieważ każdy z pakietów posiada swój adres, który przeciwdziała zagubieniu. Ten nowy system pozbawiony jest centralnego komputera, a komputery sieciowe mają bardzo wiele dróg łączenia się ze sobą. Koncepcja ta była bardzo cenna dla wojska, ponieważ zniszczenie kilku węzłów sieci nie niszczyło całej sieci. W roku 1969 na uniwersytecie w Los Angeles powstał węzeł sieciowy oparty na wymianie pakietów. Potem do Los Angeles dołączyły trzy kolejne uniwersytety (w Santa Barbara, Utah i Stanforda). Sieć wykorzystującą mikrokomputery Honeywell 516 przyjęła nazwę ARPANET22. Tym, co zdecydowało, że Internet objął cały świat, było powstanie WWW (World Wide Web). Ten sieciowy system informacji opracowany został w 1990 roku przez T. Bernersa-Lee, który stworzył wstępną specyfikację języka HTML. Kolejnym produktem internetowym była przeglądarka internetowa, którą szczegółowo dopracował student M. Andreessen z uniwersytetu w Illinois23.

Media grają coraz istotniejszą rolę w życiu człowieka, intensyfikując rozpowszechniający się globalizm. Szybkość i dostępność komunikacji dzięki telefonii komórkowej, Internetowi, telewizji satelitarnej znoszą nie tylko granice formalne, ale także granice kulturowe i religijne zmieniające utarty system wartości i styl życia24. Nowoczesne media są cennym źródłem informacji, ale również źródłem zagrożeń, które „ogłupiają ludzki umysł”. Ułatwiona komunikacja za pośrednictwem multimedialnego panelu sterowania sprawia, że człowiek zawierza bezgranicznie komputerowym wskaźnikom, prowadząc do swoistego uzależnienia od komputera. Przykładem są urządzenia GPS, wykorzystywane przez kierowców w celu dotarcia do określonego celu, które powodują obniżone spostrzeganie rzeczywistego ruchu drogowego na rzecz wirtualnej mapy. Nie wszyscy ludzie dostrzegają te i inne problemy związane z rozpowszechnianiem się mediów.

M. Tanaś uważa, że niedostrzeganie roli stale rozwijających się mediów elektronicznych oraz bagatelizowanie ich miejsca w rozwoju człowieka przynieść może niepowetowane szkody społeczne25. Dlatego powinniśmy być świadomi mediów towarzyszących człowiekowi od poczęcia, poprzez narodziny, niemowlęctwo, wiek przedszkolny, wiek szkolny, okres dojrzewania, dojrzałości, aż po starzenie się. Media te rejestrują nasz obraz na odpowiednich nośnikach pamięci, tworząc sylwetkę człowieka od narodzin aż do śmierci. Media uczą nas, ale i bombardują niepotrzebnymi informacjami, chronią nas, ale i stwarzają zagrożenia, bawią nas, ale i doprowadzają do smutku i rozpaczy, pozwalają zapomnieć, ale powodują też, że pamiętamy, a zatem uczmy się żyć z mediami.

1.1.1. Rodzaje mediów oraz ich wpływ na człowieka

Termin „media” w szerszym znaczeniu obejmuje nie tylko telewizję, radio oraz prasę, ale również wszelkie technologie utrwalania i przekazywania informacji w czasie i przestrzeni26. A zatem do mediów zaliczamy również: komputer, Internet, telefon komórkowy, wszystkie rodzaje aparatów fotograficznych i kamer rejestrujących obrazy. Bez żadnych wątpliwości możemy stwierdzić, że media te miały i mają duży wpływ na zachowanie człowieka i jego dalszy rozwój w sferze intelektualnej, społecznej, emocjonalnej, duchowej, a nawet fizycznej.

Okres technologicznego rozwoju mediów to również czas intensywnych badań nad ich wpływem na zachowanie człowieka. W dalszej części tego podrozdziału przedstawione zostały takie media, jak: telewizja, radio, komputer, Internet, telefon komórkowy, oraz ich wpływ na nasze społeczeństwo.

Telewizja jest jednym z najpopularniejszych mediów. Stanowi jedno z trzech, obok radia i prasy, mediów masowych, mając bardzo duży wpływ na pojedynczego człowieka, ale również na grupy ludzi tworzące społeczności. Powstanie telewizji wiązało się z pracami eksperymentalnymi nad przesyłaniem obrazu na odległość, które prowadzone były na przełomie lat 20. i 30. XX wieku, a zwłaszcza ze skonstruowaniem przez V. Zworykina ikonoskopu i kineskopu – urządzeń umożliwiających elektroniczne transmitowanie i odbieranie obrazów. Regularne programy telewizyjne zaczęto emitować pod koniec lat 30. w Stanach Zjednoczonych, Anglii, Niemczech i ZSRR, jednak dynamiczny rozwój tego medium rozpoczął się po 1945 roku. W 1952 roku telewizja w Stanach Zjednoczonych po raz pierwszy odegrała bardzo ważną rolę w wyborach powszechnych. W 1954 roku sprzedano pierwsze telewizory przystosowane do odbioru programu w kolorze. W Polsce systematyczne nadawanie programów telewizyjnych rozpoczęło się w 1956 roku. Począwszy od lat 50., telewizja stała się najpotężniejszym medium o największej sile oddziaływania. Obecnie jest głównym źródłem informacji i rozrywki, wywiera też największy wpływ na kształtowanie kultury popularnej27.

Polskim przykładem oddziaływania telewizji na społeczeństwo i prób manipulacji za pośrednictwem tego medium stała się transmisja telewizyjna obrad Okrągłego Stołu. O tym, co działo się podczas obrad, Polacy najszybciej informowani byli za pośrednictwem polskiej rządowej telewizji. W konsekwencji do opinii publicznej przedostawała się ta telewizyjna wersja sprawozdania, która była po części realizacją założonego programu informacyjnego, a po części rezultatem tego, co na wizję i fonię wnieśli sami uczestnicy28.

Przykładów dotyczących manipulacji w przekazach telewizyjnych jest bardzo wiele. Należy je zatem zebrać i strać się wyjaśnić z zachowaniem odpowiedniej metodologii badawczej. Według A. Ogonowskiej, główne problemy i kontrowersje wokół telewizji skupiają się na: – problemie obiektywności medium. W jakim stopniu telewizja reprezentuje społeczne racje, a w jakim wyraża interes określonej grupy społecznej? – zagadnieniu relacji telewizji do rzeczywistości. Czy telewizja pokazuje prawdziwą rzeczywistość? Czy też jest narzędziem kreacji rzeczywistości, która nie ma realnego odpowiednika? – relacji telewizji do samej siebie; – wkraczaniu w obszar prywatności. Czy wszystko można pokazywać? Gdzie przebiega granica między sferą prywatną a publiczną? – związkach telewizji z kulturą popularną. Czy oglądnie telewizji obniża poziom wykształcenia i kompetencji kulturowych odbiorców? Jakie umiejętności są potrzebne, by zrozumieć programy telewizyjne? – wpływie telewizji na relacje międzyludzkie oraz komunikację społeczną. Czy czas spędzony przed odbiornikiem zagraża związkom przyjacielskim, rodzinnym, towarzyskim? Czy oglądnie telewizji uzależnia? – pokazywaniu agresji i przemocy w telewizji oraz ich wpływie na zachowania społeczne. Czy przemoc i agresja pokazywane w telewizji wpływają na realne zachowania społeczne? Czy można się uczyć z telewizji zachowań antyspołecznych? – relacjach między telewizją a edukowaniem. Czy telewizja może być instytucją edukacyjną? Czy można ją wykorzystać w celu przekazywania wiedzy, kształcenia umiejętności lub sprawności? – telewizji wobec edukacji medialnej. Czy sama telewizja może być przedmiotem nauczania? Jak uczyć o telewizji? – zależnościach między ramówką telewizyjną a aktywnością społeczną widza. Jak pora emitowania ulubionych programów wpływa na porządek dnia? – potrzebach telewidzów i sposobie ich gratyfikacji dzięki medium. Dlaczego ludzie tak chętnie oglądają telewizję? Na jakie potrzeby społeczne ona odpowiada? – telewizji jako medium dla filmu oraz Internecie jako medium dla telewizji. Jak cechy medium wpływają na jego oglądanie29.

Przedstawione problemy dotyczące telewizji i człowieka to zapewne tylko część obszaru badawczego z tego zakresu. Nieustający rozwój tego medium i jego permanentna metamorfoza, która związana jest z rozwojem technologii medialnych, wyłonią nowe pytania, na które naukowcy, pedagodzy, psycholodzy, wychowawcy, nauczyciele oraz rodzice będą się starać odpowiedzieć, doskonaląc tym samym proces wychowania i kształcenia.

Radio jest jednym z głównych mass mediów. Jego powstanie wiąże się z odkryciem fal elektromagnetycznych przez H. Hertza oraz pracami eksperymentalnymi G. Marconiego nad ich wykorzystaniem w przesyłaniu dźwięku na odległość. Pierwszą rozgłośnię radiową uruchomiono w Belgii w 1914 roku, w Polsce emisję programów radiowych rozpoczęto w 1924 roku. W początkowej fazie rozwój radia był szeroko wykorzystywany w działaniach wojennych (do prowadzenia tzw. wojny psychologicznej) oraz w propagandzie (szczególnie w Niemczech w okresie III Rzeszy). Pierwsze prywatne rozgłośnie powstały w 1919 roku w Stanach Zjednoczonych. Współcześnie obserwuje się dynamiczny rozwój radia komercyjnego i tematycznego (muzycznego, informacyjnego). Stałą tendencją jest wzrost znaczenia radia lokalnego30.

S. Jędrzejewski31 w Słowniku wiedzy o mediach zwraca uwagę, że radio „unieważniło” różnice wykształcenia, ponieważ w przeciwieństwie do prasy nie wymagało umiejętności pisania. Odbiór przekazów radiowych okazał się stosunkowo łatwy i komfortowy, ponieważ mógł mieć miejsce jako tło innych zajęć wymagających większego niż słuchanie zaangażowania zmysłów.

Równoległość odbioru tych samych treści stwarza poczucie wspólnoty z innymi słuchaczami, a jednocześnie niejako indywidualny odbiór i izolacja odbiorców budują intymny kontakt z nadawcą.

Radio uczyniło jednak coś więcej. W przeciwieństwie do pisma, druku, a później pisma, filmu i fotografii, które pomogły ocalić od zapomnienia idee i obrazy, radio, a potem telewizja zwiększyły ulotność myśli i obrazów. Wraz z pojawieniem się radiofonii zwiększyło się znacznie rozpraszanie (broadcasting) słowa i obrazu na całym świecie.

Tej ulotności siłą rzeczy towarzyszy tzw. zanurzenie w teraźniejszości – odcięcie od przeszłości i przyszłości stało się bodaj najpoważniejszym przedmiotem ataku krytyków mediów masowych w epoce elektronicznej, ataków złagodzonych pojawieniem się środków nagrywających i nośników przechowywania nagrań. Dla radia „pamięć” wynikająca z możliwości utrwalania dźwięków stała się ważnym orężem w walce z telewizją, kiedy mogło zaprezentować atrakcyjną ofertę muzyczną w największej mierze opartą na fonografii. Wpływ radia na zachowanie człowieka nie jest wcale mniejszy niż wpływ telewizji.

Sztandarowym przykładem takiej sytuacji jest słuchowisko radiowe Wojna światów nadane 30 października 1939 roku przez stację CBS32. Tego dnia, zamiast reklamy mydła czy proszku do prania, pojawił się komunikat: „Na planecie Mars zaobserwowano trzy wybuchy, a niedługo potem olbrzymi, rozpalony obiekt – uznany za meteor – spadł na jedną z farm w stanie New Jersey”. Miliony ludzi w Stanach Zjednoczonych uwierzyły jednak, że nadawana przez CBS audycja jest relacją autentycznych wydarzeń. Nastąpiła powszechna panika. Tysiące przerażonych ludzi dzwoniło na policję, pytając, co robić. Niektórzy wybiegali na ulicę z mokrymi ręcznikami na głowach, myśląc, że nastąpił atak gazowy. W Indianapolis jakaś kobieta wpadła do kościoła – w którym właśnie odprawiano mszę – krzycząc: „Nowy Jork zniszczony, to koniec świata!”. Wielu ludzi trafiło do szpitala z objawami rozstroju nerwowego. Zanotowano wypadki śmiertelne, a straty materialne wyniosły ok. 750 tys. dolarów.

Komputer. Zasadniczym przełomem, bez którego trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie współczesnej cywilizacji, było powstanie komputerów. Historia techniki komputerowej jest w istocie bardzo krótka; to niewiele ponad 50 lat. Ale ostatnie 30 lat to prawdziwa rewolucja, która wpłynęła pośrednio na rozwój praktycznie wszystkich środków masowego komunikowania. Od bardzo dawna ludzie próbowali tworzyć różne urządzenia, które wspomagałyby obliczenia matematyczne. Prawie w każdej książce, która traktuje o obliczeniach oraz nowych technikach obliczeniowych i posiada część historyczną, odnajdujemy informację, że pierwszy bardziej skomplikowany przyrząd służący obliczeniom powstał ok. 80 roku p.n.e. Zawsze także wymienia się urządzenie swojsko zwane liczydłem, czyli „abak”, skonstruowany przez G. Aurillaca, francuskiego benedyktyna, późniejszego papieża Sylwestra II33.

Powszechna użyteczność i zastosowanie komputerów wywarły ogromny wpływ na opracowanie kolejnych rozwiązań ułatwiających funkcjonowanie człowieka. Do niedawna siłą napędową nauki, gospodarki i całej ludzkości była miniaturyzacja elektroniki półprzewodnikowej, jednak czas minikomputerów elektronicznych powoli zbliża się ku końcowi. Kolejne wyzwania stojące przed uczonymi to m.in.: stworzenie nanokomputerów krążących w krwiobiegu człowieka i dostarczających lekarstwo do określonego narządu, opracowanie superwydajnego komputera DNA zawierającego miliard „mikroprocesorów” – automatów skończonych pracujących równolegle na tym samym oprogramowaniu. Działania takie mogą doprowadzić do daleko posuniętej symbiozy komputera z organizmem człowieka – komputer mógłby wykrywać nawet niewielkie wahania w składzie krwi i automatycznie dawkować lek. Z punktu widzenia pedagogiki i psychologii istotne jest również to, że biokomputer w przyszłości może współpracować z mózgiem ludzkim, stymulując go do podjęcia określonego działania i zmieniając tym samym procesy myślowe34.

Dziś, w społeczeństwie wiedzy, trudno wyobrazić sobie pracę i naukę bez komputera. Urządzenie to coraz częściej wykorzystywane jest przez osoby starsze w wieku emerytalnym; należy zwrócić uwagę na to, że nie miały one kontaktu z tym medium w latach młodzieńczych. Komputery wykorzystywane są również przez coraz młodsze pokolenia. Urządzenia te stają się dla nich naturalnym składnikiem życia ludzkiego. Jakie będą obecne dzieci w wieku przedszkolnym za 20 lat, kiedy wkroczą w świat dorosłości? Jakie miejsce w ich życiu będzie zajmował komputer? Na odpowiedzi na tak sformułowane problemy badawcze musimy jeszcze poczekać, ponieważ dynamizm zachodzących zmian nie pozwala na predykcje rozwoju omawianych zjawisk w sposób wysoce prawdopodobny.

Internet stanowi tkankę naszego życia. Gdyby technologie przetwarzania informacji uznać za dzisiejszy odpowiednik tego, czym była elektryczność w erze przemysłowej, to Internet, z uwagi na jego zdolność do przekazywania siły informacji na wszystkie sfery ludzkiej działalności, można by porównać zarówno do sieci energetycznej, jak i silnika elektrycznego. Ponadto tak jak nowe techniki produkcji i dystrybucji energii elektrycznej uczyniły z fabryk i dużych firm organizacyjne podstawy społeczeństwa industrialnego, tak Internet stanowi techniczną bazę dla struktury organizacyjnej epoki informacji – sieci35.

Początki Internetu sięgają utworzenia sieci ARPANET, która w 1980 roku miała 400 serwerów. W 1983 roku wojsko pozostawiło sobie część ARPANET-u, oddając drugą część we władanie cywilów. Na kolejnych etapach adresy cyfrowe zastąpiono literowymi. Polska podłączona została do Sieci w 1991 roku. Obecnie liczba użytkowników Internetu wynosi już ponad 1 mld. Według danych Miniwatts Marketing Group z 2007 roku, najwięcej internautów było w Azji – 38,7%, następne w kolejności były: Europa – 26,4%, Ameryka Północna – 18%, Ameryka Południowa i Karaiby – 9,6%, Afryka – 3,4%, Bliski Wschód – 2,5%, Oceania/Australia – 1,5%. W Polsce na początku 2007 roku 5,2 mln Polaków deklarowało dostęp do Internetu36.

Powstanie i rozwój Internetu doprowadziły do nadania nowego charakteru ludzkiej społeczności, która obecnie przyjęła miano „społeczeństwa sieci”. Internet sam w sobie stanowi konglomerat tysięcy samodzielnie administrowanych sieci komputerowych. Każdy węzeł sieci może się komunikować z innymi, gdy tylko spełnia pewne wymogi techniczne. Może też się wyłączyć, nie przynosząc jej żadnej szkody. Cechą charakterystyczną Internetu jest brak jakiejkolwiek struktury i obowiązującej hierarchii. Ludzie korzystający z Internetu tworzą na zasadzie doboru grupy współdziałających ze sobą instytucji i osób, odtwarzając tym samym strukturę społeczną. Jak pisze J. Mikułowski-Pomorski, reguły tworzenia się swobodnych stowarzyszeń i grup odniesienia występują w tych procesach częściej niż grup ustanawianych przez instytucje37. Powstanie i rozwój Internetu to niezwykła przygoda w dziejach ludzkości. Jej historia ukazuje zdolność ludzi do przekraczania instytucjonalnych celów, pokonywania biurokratycznych barier i rewizji ustalonych wartości w procesie kształtowania nowego ładu. Potwierdza ona także pogląd, że współpraca i swobodny dostęp do informacji bardziej sprzyjają innowacyjności niż konkurencja i ochrona własności intelektualnej38.

Internet jako medialna sieć przekazów informacji na skalę światową jest odzwierciedleniem idei „wolności”. Wpływ tego medium na człowieka staje się coraz bardziej znaczący, zwłaszcza że dotyka dzieci i młodzieży w wieku formowania się osobowości. Należy dodać, iż jest to głównie wpływ negatywny, często kończący się śmiercią członka „społeczeństwa sieci”.

Współcześnie telefon komórkowy jest jednym z najpopularniejszych mediów, bez którego wielu ludzi nie potrafi prawidłowo funkcjonować. Urządzenie to jest jednym z elementów telefonii komórkowej, która tworzy system radiokomunikacyjny z obiektami ruchomymi, zapewniający dwustronną łączność bezprzewodową ze stacjami poruszającymi się często z dużą szybkością na rozległym obszarze, pokrywanym przez system stacji bazowych39.

Idea takich systemów komunikacyjnych sięga starożytności, gdy sygnały ogniowe tworzyły niejako „telegraf optyczny”. Greckie i kartagińskie telegrafy składały się z pochodni i zegara wodnego. Pochodnia sygnalizowała włączenie i wyłączenie zegara, a poziom wody w nim oznaczał określoną wiadomość. Podobną funkcję pełniły aleksandryjskie wieże. Najsłynniejszą z nich była mierząca ponad 130 m latarnia morska koło Aleksandrii zaliczona do siedmiu cudów świata. Na szczycie latarni zbudowanej w III wieku p.n.e. każdej nocy płonęło ognisko. W czasach nam znacznie bliższych, bo w końcu XVII wieku, we Francji dokonywano prób porozumiewania się na odległość za pomocą sygnałów, które pokazywano na skrzydłach wiatraków. Jednak do zastosowania pierwszego telegrafu doszło dopiero w końcu XVIII wieku, choć wcześniej próbowano różnych sposobów. W 1753 roku Szkot Ch. Morrison zaproponował wykorzystanie do tego celu elektryczności. Ten oryginalny pomysł zakładał połączenie stacji nadawczej i odbiorczej za pomocą 25 drutów, z których każdy odpowiadał jednej literze40.

Obecne systemy komunikacyjne, takie jak GSM, znacznie się różnią od tych sprzed kilku wieków. Pierwszy raz system ten pokazano w 1991 roku na targach w Genewie. Rok później stał się on produktem w pełni rynkowym. System oferuje wysoką jakość rozmów oraz dużą poufność, dzięki przesyłaniu szyfrowanych danych41.

Telefon komórkowy jest najbardziej zaawansowanym przykładem konwergencji mediów, czyli wiązania się ze sobą i przenikania sieci telekomunikacyjnych, informatycznych, audiowizualnych. Urządzenie to zwane „podręcznym komunikatorem”, stanowiące ucieleśnienie wizji autorów science fiction (maszynka taka pojawia się np. w serii filmów Star Trek), zostało użyte po raz pierwszy w 1973 roku. Ciężkie, ważące kilka kilogramów pudełko było w gruncie rzeczy przenośną radiostacją, znaną od dawna służbom policyjnym, ratowniczym i wojsku. Współczesny telefon komórkowy mieści się w kieszeni koszuli i waży zaledwie kilkanaście gramów. Za jego pośrednictwem można wysłać krótkie wiadomości tekstowe (SMS), pliki multimedialne – audiowizualne (MMS). Można także odbierać podobne pliki, przeglądać zawartość własnej skrzynki e-mail, surfować po Internecie. Praktycznie każdy telefon komórkowy ma wbudowany telefon cyfrowy, kamerę cyfrową i radio, odtwarzacz plików MP3, a dzięki technologii Bluetooth daje możliwość bezprzewodowej łączności z laptopem i siecią42.