Żëcé i przigòdë Remusa ebook

Nowi wëdôwk

pòprawiony wedle rãkòpisu aùtora

i z pòsłowim Jerzégò Trédra

Od wieków strzegą Kaszubi brzegów Polskiego Morza. Szczególne są ich dzieje i przeznaczenia historyczne, szczególny charakter i wyraz ma ich dorobek kulturalny.

Podjęliśmy pracę nad rozwojem tych rodzimych dóbr kulturalnych, które w minionych czasach tworzyły z Kaszub niezdobyty bastion polskości i które obecnie stanowią jedną z podstaw rozbudowy potęgi Rzeczypospolitej nad Bałtykiem.

Oddając dzisiaj do rąk Czytelnika „Remusa”, arcydzieło twórczości literackiej Aleksandra Majkowskiego, i składając w tym miejscu cześć pamięci tego wielkiego Syna Ziemi Kaszubskiej, czynimyto ożywieni wiarą, że rozszerzając i pogłębiając znajomość piękna kaszubszczyzny, przyczyniamy się do wzmożenia i zaktywizowania sił duchowych Ziemi Kaszubskiej.

Jednocześnie składamy wyrazy gorącego podziękowania tym wszystkim, którzy nas radą i pomocą w pracy naszej poparli. W szczególności dziękujemy Staroście Krajowemu Pomorskiemu Wincentemu Łąckiemu za udzieloną subwencję na rozpoczęcie druku oraz Andrzejowi Bukowskiemu za napisanie przedmowy i opracowanie wydawnictwa, a Feliksowi Marszałkowskiemu, byłemu sekretarzowi Autora „Remùsa”, za przeprowadzenie korekty.

STANICA

Toruń

Boże Narodzenie 1938 r.

Ludu mój pomorski, niemy, wykuwany,

Jak pomnik przeddziejowy z skandynawskich głazów

Piorunami dziejowej burzy poorany...

Ty jesteś moich marzeń uroczystą wiosną,

A mojej troski nieprzespaną nocą,

Tyś jest zwątpieniem moim – mojej wiary mocą!

Aleksander Majkowski

Pierszi dzél Na pùstkòwiu

IÒbëczaje Remùsa i lëdzkô ò nim ùdba

Czej dzysészé pòkòlenié jesz chòdzëło na dzecynnych nóżkach, chtëż tej na Kaszëbach nie znôł Remùsa?

Na sztôłt tegò smiecocha, chtërnégò zëma wënëkô na ùlëczczi wsów i miasteczk, kanął òn kòżdą razą w przedednie jôrmarkù, òdpùstu abò i wiôldżégò swiãta miedzë lëdztwã. W swòjim wãpsu fòliszowim sztopercził òn tej głową, òkrëtą mùcą barankòwą, wësok nad gromadą, zebróną na jôrmarkù w Brusach abò westrzód bògato i bestro òbleczonëch białk na òdpùsce Matczi Bòsczi we Wielu: wsach, co berło trzimają żëzny, wiesołi i spiéwny Zemi Zôbòrsczi. Nie òdbëłë sã bez Remùsa tardżi i òdpùstë w zelonym, òd swòjich lëp tak przezwónym Lëpùszu, gdze drawim prądã bieżi Czôrnô Wòda, spieszącô sã do wiôl-dżich Wdzydzczich Jezór. Znała Remùsa przeswietnô Kòscérzna, gdze pòdług stôri lëdzczi gôdczi Judôsz sã miôł ùrodzëc, i Zemia Skarszewskô, gdze pòtómcë sprowadzonëch przez biskùpów kùjawsczich za czasów ksążãca Sambòra kòlonistów dzys jesz mówią gôdką pòlaszącą. Nawetk i dalek na pôłnié za Charzëkòwsczim Jezorã żëjący Gôchòwie ricersczégò rodu kùpielë jegò towarë: szkaplerze, różeńce, ksążczi i piesniczi, w czëstim i chãdodżim, ale srodze zniemczałim Bëtowie. Kòsznéjdrzë, gôdką nóm cëzy, krëwią blisczi – bò białczi z Kaszub bierzą – widiwelë Remùsa pòd Pãkatą Wieżą abò i przë Czerwiony Karczmie przedającégò swój towôr biédny. Znałë Remùsa òbëdwie Stãżëce: Królewskô i Szlacheckô, pò òbù brzegach Reduni ùsadłë, tak, że jich chãdodżi bùdinczi, czerwioné, z cegłë, szarozelonawi w srąb, jak w zwiercadle szklą sã w ji wòdach.

Znałë jegò i Serakòjce, wies głównô Czëstëch Pól a przë tim przemëslnô i pełnô żëcô, i Chmielno, ònegdë głowa całégò zemstwa, chtërne miono wzãło òd chmiélu, co wërósł pò òbù stronach kòscoła z grobów pôrë lëdzy kòchającëch sã za żëcô w dôwnëch wiekach minionëch. W Parchòwie, wsë zatacony za dużima lasama, przedôwôł Remùs swòje ksążczi i piesniczi Kaszëbóm parafii parchòwsczi i tim, co sedzelë nad Wiôldżim Môùszã, i tim, co z Pòmòrsczi zeza grańcë prowincji zazérelë do swòjich bracy za miedzą. W Sëlëczënie, gdze kòscół ni mô zwónnicë, jaczi béłbë jôrmark bez Remùsa?

Ù niegò bò téż nabëwac bëło mòżno ksążczi, jaczich nie przedôwelë w niżódny ksãgarni, jak: „Płacz i narzékanié Òjców Swiãtëch w òtchłani”, „Róża z Tandebùrga”, „Ali Baba i szterdzescë rozbójników”, „Skôrb kaszëbskò-słowińsczi mòwë” naszégò Ceynowë. Miôł òn na swòji karze frantówczi Jarosza Derdowsczégò: pòceszną pòwiôstkã ò biédnym „Jaszkù z Knieji”, płaczlëwé i pòceszné przigòdë pana Czôrlińsczégò, chtëren do Pùcka jachôł sécë kùpiac a przez pieczelnégò mùla, co mù gò zadôł mscëwi Żid, dalek i szerok wanożëc mùszôł pò kaszëbsczim kraju, jaż gò wiérnô białka nawrócëła dodóm. Ksążczi, jaczé le jeden Fijałek w Chełmnie miôł w swòji ksążnicë, Remùs òbwòzył pò wsach i miastach kaszëbsczich: „Walek na jôrmarkù” i „Wëmarsz Żëdów do Palestënë”, zełgóné przez psotnika Derdã. Ù niegò jedinégò nabëc bëło mòżno marsz, ùłożony przez kaszëbsczégò ksãdza Kellera: „Marsz, marsz, me serce na Kalwariją!”, chtëren spiéwają w Mirochòwsczim Lese, kãdë jidą naszi kómpanią do Wejerowa.

Wòzył Remùs na swòji karze taczé piesniczi, jaczé nôród kaszëbsczi lubił wëspiewëwac. Z jegò mizernégò wòzëdła na jednym kòle szłë te piesnie do chat lëdu, gdze ùczëlë sã jich przë kòminkach młodi òd stôrëch, nie pòmnącë, że to biédny Remùs jim te piesnie przëniósł na rozwieselenié serca...

Skąd òn sã wzął?... Nicht tegò nie wiedzôł. Nicht nie znôł jegò matczi, ani òjca, ani przëjacelstwa, ani chatë, w chtërny sã ùrodzył, ani wsë, co gò wëchòwała. Pò zemi kaszëbsczi chòdzył i nosył lëdowi piesniczi i ksążczi, nôbòżné i swiatowé, a lud je brôł, jakbë to tak bëc mùszało. A nikòmù nie przëszło do głowë, jak to dzywno, że taczi biédny, prosti, niewidzałi człowiek, wzoru strëcha, hańdlëje prawie ksążką i piesnikã.

Znają na Kaszëbach taczich, co ze szopką chòdzą kòle Gód i Swiãtëch Trzech Króli i pòkôzëją Matkã Bòską z Dzecątkã w stani w towarzëstwie pastuszków i niemégò stwòrzeniô. Za to jim gbùrzë dają dobrą kòlãdã: chleba, słoninë i mączi. Znóny są téż dżadë pòd kòscołã spiéwający ò swiãtim Jerzim i swiãti Barbarze. A lud jich baro ùwôżô i chãtno wtikô dëtka w òdemkłą rãkã. Są i taczi, co w kòszu na plecach noszą zôbôwczi dlô dzecy i jinszi gwôł i przedôwają to pò chëczach i pò jôrmarkach.

Remùs béł jinszi miarë. Nie prosył òn rãką wëcygniãtą ò dëtka i litoscëwą jałmùżnã, ale chòdzył z głową wësok pòdniesoną, chòc ruchna na nim zwiészałë sã òbdzarté, że rek bë sã litowôł...

Czej Remùs sã zjawił na jôrmark abò na òdpùst, pòpichającë swòjã karã, to nôprzód so wëszukiwôł ù gbùra môl, gdze bë mógł pòdjachac ze swòją karadajką i sã wëspac pòd ùstrzechą. Do karczmë nie zajéżdżôł nigdë i nicht nie widzôł gò nigdë gòrzôłczi pijącégò. Rôz jediny bòdôjże, jak pòwiôdelë, miôł òn sã niechcący napic w żëcu i to na swòje nieszczescé i ùtrôpienié. Kòżdi gòspòdôrz dôł jemù z kùchni miskã bùlew, a òn so dokùpił sledza. To bëło jegò jedzenié.

Pòkąd Remùs drzémôł na sanie, kara jegò z ksążkama żdała na klepiskù, òkrëtô wòskòwóną przëkriwą, chtërna chroniła ksążczi jegò i pòd gòłim niebã òd deszczu i słuńca. Na wiéchrzu leżôł stół. Ale nie béł to stół z délów zbiti jak jinszé stołë, le sztôłt kratë ze zbitëch i zrzeszonëch przék i spak szligów leszczënowëch. Mòdło do tegò stołu òdpatrził snadz Remùs z kratë, jaką trzimô swiãti Wawrzińc we wôłtôrzu w kòscérsczim kòscele. Stół taczi nie cãżôł, nie zawôdzôł, a czedë szedł w përzënë, tej w czile pôcerzi Remùs sobie w lese zméstrowôł nowi.

Z kùrama Remùs wstôjôł. A jak jemù béł czas, tej wzął w òbie rãce swòjã karã i karowôł na rénk abò pòd kòscół i ùstawił sã, gdze nalôzł miescé. Nie kłócył sã nigdë i nie wadzył, jak to robią hańdlarze, ò lepszé miescé. Wiedzôł, że mù Pón Bóg przësle kùpiającëch.

I tak téż bëło. Nawkół Remùsowi karë hańdel szedł òd samégò zawitra...

Lëdze jesz tima czasy wierzëlë ù naju w Żëdów. Bez targòwaniô nicht nie kùpił kawałka blewiązczi. Ù Remùsa targòwaniô nie bëło. Bò jakòż mielë sã targòwac, czej Remùsowi gôdczi nicht nie roz-miôł? Gôdôł òn, co prôwda, rzetelnie pò kaszëbskù, ale Pón Bóg mù òd ùrodzeniô dôł taką skazã w jãzëkù, że nié tëlé chto przëchòdny, ale chòba le włôsnô matka rodzonô, przë piersë gò wëchòwawszë, gôdkã jegò rozmiała.

Czëż to nie bëło dzywno, że prawie taczi człowiek ze skażoną mòwą nosył te piãkné pòwiôstczi i piesnie?...

Ale lëdze nie tczą tegò, co jim dzéń kòle dnia na òczach stoji, a nad nôwiãkszim dzywã i cëdã nie staną w mëslach, czej òn ùrósł na òjcowisti roli.

Biwało nawetk i tak, jak to i ù naju pòtcëwëch i rzetelnëch Kaszëbów sã dzeje, że przëstąpił człowiek i sã pitôł, co ksążka kòsztëje. A czej widzôł, że Remùs nie chce sã targòwac, przëzdrzôł sã ùwôżnie i Remùsowi, i ksążce i szedł, ksążkã w czeszeni, zôpłatã òstawszë winien.

Remùs za taczim nie gònił, le rzekł swòją skażoną gôdką: – Biôj z Bógã! Pón Bóg mie krziwdã wrócy!

Ale tak pòstąpił sobie chòba chto z daleczich parafii, gdze Remùsa nie znelë. Bò ti, co gò widiwelë na wszëtczich òdpùstach i jôrmarkach, bòjelë sã mù robic krziwdã. Nie ùwôżelë gò za to, że jim nosy pòwiôstczi i piesnie, ale widzelë w nim tegò dużégò chłopa, òbdzartégò i biédnégò, chtëren dôł sã òszëkiwac i òkradac, nick nie mówiącë, le: Biôj z Bògã! – A jednak mógł òn na jich ùdbã miec lepszé żëcé. Zamiast wanożëc pò swiece, mógł ù jaczégò gbùra ze swòjima mòcnyma gnôtama dobré zarobic mito, najesc sã i napic dobrze.

A że Remùs wòlôł sã tacëc pò stodołach, pò lasach i chróstach, jak to biédné stwòrzenié dzëczé i niemòwé, i to zëmą i latã w lëchëch ruchnach, pòwiedzelë, że Remùs je niespełna rozëmù.

A biwszë taczi ùdbë, delë jemù pòkù i ùwôżelë so za grzéch, czejbë jemù, na litosc lëdzką òstawionémù, robił chto krziwdã abò przesprawã.

Taką wiarã ò Remùsowim rozëmie pòtwiérdzelë lëdze, chtërnym òn bòdôj czasã taczé zadôł pëtanié:

– A chcôłbës të wëbawic zapadłi zómk?

Abò taczé:

– A chcôłbës të przeniesc przez wòdã zaklãtą królewiónkã?

Czëjącë taką gôdkã, lëdze sã nad Remùsã litowelë. Ale czim jemù lat przëbiwało w pasmie żëcô, tim òn bòdôj mni błądzył, tak że lëdze cziwelë głowama i mówilë:

– I głupémù na starosc rozëmù przëbiwô!

Nié tëlé taczé pëtania ò królewiónce i zapadłim zómkù kôzałë lëdzóm nie dowierzac Remùsowémù rozëmòwi. Wiedzelë òni, że Remùs miôł ùzbróné talarë ù jaczégòs rzetelnégò człowieka. Czej gò sã pitelë, czemù lepi jich nie ùżëje i wòli sã todrowac òd miasta do miasta, do wsë òde wsë, tej òn bòdôj miôł mawiac:

– Zbiéróm na pògrzéb!

Bò na żëcé rzetelnym Bógã niewiele bëło mù nót. A czim przëòbléc swòje przërodzoné cało, to jemù nie sprôwiało wiãcy kłopòtu, co zajkòwi, chtëren gò ùważac mùszôł za strôszka z kapùstë, abò lësowi, stwòróm niemòwim, chtërnym Pón Bóg litoscëwi za darmôka dôwô òbleczenié na zëmã i lato.

Naszi Kaszëbi są hònórny i dbają ò widzałosc. Czej chtëren z nich w pòdzartim na òczë lëdzóm jidze wãpsu, tej ju z rzetelny biédë. Kò jednak wiedzelë, że Remùs nie je taczi biédny, jakòż ni mielë so ùbrzątwic, że jemù Pón Bóg nie ùżëcził pewnégò rozëmù, czej sã przëzdrzelë jegò òchãdowiznie.

Bò chłopã òn ùrósł dużim jak stolëm, ale òschłi béł jak pesterniôk. Na głowie mù sedzała mùca stôrodôwnô, czôrnym barankã òbrąbionô. Sëkno pòd barankã bëło zeloné, ale na wiéchrzu krôsë jegò bës sã nie doznôł. Bò słuńce przez tëlé lat pôlëło na nim kòlorë tãgòwé, a deszcz i smiég je pòmiészałë na jedno.

Spòd mùcë pchałë sã parmienie czôrnëch włosów na ùszë, kark i skarnie.

Lica miôł brodaté i włosaté. Ale tëch włosów nie stojało gãscy niż żëtka na pòlach za Juszkama. Dlôtegò tëlé gùbów widzec bëło na jegò skarniach jak na ùsëszonym jabłkù. Ale gùbë te nie znaczëłë ùmôrtwieniô ani kłopòtu. Chto zazdrzôł w jegò czôrné, môłé òczë, ten w nich ùzdrzôł tëlé wiesołoscë, że jaż mù sã dzywno stało. Bò na òkò bë sã bëło zdôwało, że Remùs w chwili ti płakac bãdze.

Wdarzëc sobie gò mògã dobrze z tima pògùbòwónyma licama. Wdarzã so, że tëch gùbów wësëpało sã jesz rôz tëlé niż zwëczajnie, czej Remùs sã òd smiéchù trząsł. Tej mù tak patrzëło, jakbë sã òctu napił abò baro drãdżich léków. Widzôł jem gò rôz w taczim smiéchù, ale ze smiéchù przëszło miedzë nama do baro dzywny rozmòwë.

Za młodégò knôpa bòjôł jem sã Remùsa, bò czej jem co przeskùrził, tej jizdebnô straszëła:

– Pòżdôj le, przińdze Remùs i weznie ce w miech!

Wiém, że i jinszé dzecë nim strôszelë. A më môłi bëlë jesmë ti ùdbë, że òn so chòba za nas sprawi nowi wãps, czej nas dobrze przedô Żëdowi. Bò téż ten jegò wãps, chòc dłudżi béł do pół jiczer i z mòdrégò fòliszu zrobiony, tëloma łatama sã trząsł, że jegò pón mógł sã mieniac z jaczim taczim strôszkã w pòlu i jesz dodac przid. Nie zapinôł òn gò nigdë, bò gùzów nie bëło. Widiwôł jem Remùsa zëmą w pãkónym mrozu, jak swiécył na wiater gòłą piersą.

Nogawice chòba tim sã pësznic mògłë, że dwùch Remùsów wlazłobë w jednã. Ale dur ni miałë mni niże wãps.

Jedëné skòrznie mògłë stożëc sã. Bò bëłë rzetelnie całé. Ale czejbë sã bëłë chcałë ùdawac procëmkò nogawic i wãpsa, ruchna te òdezwac sã mògłë:

– Dzéń i noc robimë służbã: czë pón naju legnie w gãstim chwarznie, czë w brzëdzastim lese, czë téż pò cecewi wléze pòd jaką ùstrzechã. Kòżdi gózdz, kòżdi drżón naju sã jimô i pòcôrnie, pòkąd wa, szkùrpë, so spita bëlno przë „Różë z Tandebùrga”, „Alim Babie”, „Walkù” i „Panu Czôrlińsczim” na karze.

Bò Remùs zwëczajnie chòdzył na przërodzonëch nogach bòso. Le jak do miasta karowôł, òbùwôł bótë. Ale nié ze wzglądu na lëdzy. Miôł zwëczôj, że w miesce abò téż i we wsë kòscelny wstąpiôł do kòscoła pòdzãkòwac Bógù i zdac sã na Jegò wòlã. A tam przed tim nôwiãkszim Panã nie chcôł sã pòkazac bòso, bò wiedzôł, co sã słëchô.

Za òstatnym bùdinkã Remùs zebùwôł bótë i cëskôł je na karã do „Różë z Tandebùrga”, „Ali Babë” i „Walka”, chwëcył w gôrsce drążczi swòji karë i pchôł dali bòso. Tej jegò òschłé nodżi w szeroczich jak młënarsczé miechë nogawicach wierzgałë drogą taktã jak bijôczi w dwùch zwònach, chtërne nadprzërodzonym cëdã zlazłë ze zwónicë, abë chòdzëc pò zemsczich stegnach.

Czej sobie dzys przëbôczóm dzecynny strach przed Remùsã, to wiém, że to béł strach taczi, jak gò dzecë mają przed Gwizdã i Gwiô-zdką. Straszno jim, ale ceszą sã w ten czas na te snôżé rzecze, jaczé Gwizd i Gwiôzdka przënôszają: katarzinczi z Torunia, òrzechë, piszczôłczi bestro malowóné, pistoliczi, co głosno strzélają. To wszëtkò zwiastowôł Remùs, czej jegò fòliszowi wãps na jôrmarkù kanął.

Ale na długòsc remienia nie béłbëm sã do niegò przëbliżił. Pòwiôdelë bò, że òn mô niedobrze w głowie i że zadôwô pëtania ò zaklãti królewiónce i ò zapadłim zómkù. A czej jemù dobrze nie òdrzecze, tej òn sã mòże straszno rozgòrzëc.

Ale jednégò razu tak sã stało, żem na chwilã zabôcził strachù przed Remùsã.

Zakarowôł òn swój towôr do sąsada na òbòrã. Tam béł srodze złi pies, chtërnégò Frëszą wòłelë. Frësza i jô: më żëlë w dobri zgòdze, ale Remùsa òna srodze nie lubiła i rwała sã na lińcuchù jak szôlonô, czej gò dostała na òczë. Jak òn terô na òbòrã ze swòją karą zaszedł, tej Frësza tak szarpała za swój lińcuch, że kùreszce gò ùrwała i dopadła do Remùsowëch nóg. Ale Remùs sã razu nie òbezdrzôł, tak jakbë mùcha abò gzél wkół niegò lôtałë.

– Szczescé, że Remùs mô swòje bótë na nogach – tak jô mëslôł sobie. – Ale terô Frësza mù je wëszëkùje, że durowati wãps i nogawice nie bãdą darwałë sã wstidzëc.

Ale Frësza, jak sã doznała, że Remùs sã nie broni, dała mù pòkù i nie robiła żódny przesprawë. Òbecknãła le jegò nodżi, mrëczała z niedobrim pòmëszlenim, ale pòzwòlëła jemù z òbòrë wińc. Czej ju Remùsa nie bëło, tej Frësza zaczãła rewidowac jegò karã. Widzôł jô, jak òna łeb wetkła pòd przëkriwã i całi sztërk tam gòspòdarzëła, jaż sã kùreszce copnãła z dużą tutką w pëskù. Tej sã pòłożëła, wzãła tutkã w pazurë i jã rozerwała z wiéchrzu. Terôm widzôł, że w ni bëłë skwarczi. Gwësno Remùs je sobie zachòwôł na òkrôszenié òbiadu. Jô żëcził Frëszë lepi niże Remùsowi; dlôtegòm nick nie rzekł, le sã przëzérôł, jak Frësza ne skwarczi zjôdała.

Jak psëskò ju wszëtczé miało w żóce, naszedł Remùs. Frësza, chòc dlô psa sódmé przëkôzanié niespòsob przeprowadzëc, jednak miała złé sëmienié i le bòkã na Remùsa blészczała. Ale króm tegò zabiérała sã, żebë tutkã przewrócëc na rãbë. Remùs widzącë, co sã dzeje, przëstąpił i ji tutkã wërwôł z pëska. Ale jak sã doznôł, że ju pò skwarkach, cësnął Frëszë tutkã, zaczął sã smiôc i rzekł:

– Zjadłas skwarczi, zjédzże i tutkã!

I tej sã znôwù smiôł. A gùbë i brózdë na jegò licach tak trójnie wëstąpiłë jak szor wiatru na gładze jezora.

Na to jô so ùwôżôł, że Remùs ni mòże bëc taczi złi, żelë psa nie ùkôrôł za swòjã krziwdã. Dlôtegò mie przëszło do głowë zapëtac gò ò nã królewiónkã i nen zaklãti zómk. Tak jô przëstąpił i sã pitôł:

– Remùs! Pòwiédzce mie: Gdzeż to stoji nen zaklãti zómk i gdze sã tacy na zaczarowónô królewiónka?

Remùs na taczé słowa òbezdrzôł sã na mie. Tej ùsôdł na swòji karze i nie rzekł słowa, le dużima òczama na mie patrzôł. Jô ju chcôł ùcekac, ale òn mie pitôł:

– A chcôł të, knôpkù, przeniesc królewiónkã przez głãbòką wòdã?

– Chcã! – rzekã.

– A chcôł të wëbawic zapadłi zómk?

– Chcã!

Tak òn wëcygnął rãkã i ùchwëcył mie za remiã i jął chiże gadac. Ale jô niewiele rozmiôł jegò skażony gôdczi. Kùreszce scësnął mie remiã, jaż zabòlało i pòwtôrzôł pò czilenôsce razy tak, że tegò nigdë nie zabôczã:

– Òrmùzd dobiwô!... Òrmùzd dobiwô!

Òczë jegò sã stałë dużé a dzëwé tak, żem sã srodze ùrzasł. Ale òn mie trzimôł dzyrskò. Tak jô le jesz rozmiôł taczé słowa:

– Ògnie z grobów biją! Sowë Arimana sã pôlą!... Sowë Smãtka sã pôlą!

Terô jô ju zaczął jemù sã wërëwac z całi mòcë. Òn czëjącë to, pùscył mie i zwiesył głowã. Tej jô ju nie czuł, co òn wiãcy gôdôł, bòm wzął, jak to mówią, nodżi za pas i ùcékôł na drawôka...

W dzecynnëch latach lëdze i rzecze swiata nié tak chiże mijają wedle òczu jak w statecznym wiekù. Pòstoją, pòchłoscą do sebie i rzeczą:

– Stani, dzeckò, i przëzdrzë sã nama!

Jak ùroscesz, tej mijają na òtmianë, jak deszcz i chmùrë i słuńca parmienie i karna dzëczégò ptôstwa. Pòdzëwisz sã jim tëlé, co serce rôz zabije, a òczë òbrócysz na kùńc daleczégò drożëszcza, gdzes sobie ùstanowił cél i zdobëcz. Tak i mie, czile razy na òczë kanął mòdri wãps fòliszowi i kara na jednym kòle Remùsowa i znôwù gò nie bëło.

Rôz jem gò ùzdrzôł jak ùkôzkã jaką na Dłudżim Mòsce w Gduńskù. Stojôł przë swòji karze wësoczi i dzywny w swòjim òbleczeniu kaszëbsczim, jak jaczi stôłp sztôłtów lëdzczich, co to je na rénkach swòjich miast Niemcë dôwni stôwielë, gdze wëtãpilë naszich przodków. Tak Remùs stojôł i zdrzôł na wòdë Mùtławë, na òkrãtë z cëzëch krajów, na nasze szkùtë hélsczé i na tegò wiôldżégò Bòcona mùrowónégò, chtërnégò to gduńszczónie na przekòrã Krzëżôkóm za bùrmistrza Letzkaùa czasy pòstawilë. Kòle niegò zaczãła sã zbierac gromada lëdztwa, co sã dzëwòwała jegò òbleczeniu i ùrodze. Ale òn żódny na nich nie dôł ùwôdżi – jak ònegdë na psa Frëszã – i kùreszce sã wzął i karowôł dali.

Tej jem gò widzôł na Kalwariach we Wejerowie w karnie nôbòżnëch lëdzy, jak òn z nima pielgrzimòwôł pò tëch przidczich górach òd stacji do stacji, na wiãkszé ùmôrtwienié karã z całim towarã pchający. Z daleka gò pòznac bëło, bò głową, przëkrëtą barankòwą czôpką, wësok nad lëdã bieżôł.

Rôz jem gò ùzdrzôł w Swôrzewie na òdpùsce Matczi Bòsczi Rëbacczi. Tu òn swòją wëżawą tak nie pôdôł na òczë, bò nôród òkrãtników to chłopë dużi jak masztë. Mòdri jegò wãps westrzód tëch mòdrëch ruchen rëbacczich dżinął jak duna mòrskô w dunie. Nicht na niegò òczu nie wëtrzészczôł, snadz Remùs tu nie pierszi rôz biwôł.

Czej jem szedł na wësoczé szkòłë w swiat, tej mie Remùs wiedno przëbiwôł na òczë, czej mie tesknota brała za daleczima Kaszëbama, za naszima lasama, jezorama i mòrzã. Tej ten biédny, òbdzarti Remùs, taczi żôrotny i niewidzałi, zdôwôł mie sã bëc prôwdzëwim wizerënkã naju zabôczony zemi kaszëbsczi i lëdu, chtëren òna żëwi. Przëbôczëło mie sã téż na szkòłach no pëtanié Remùsowé ò królewiónce i zómkù i jegò dzëwé òczë, jak òn wòłôł: – Ojmùzd dobiwô! Sowë Ajimana sã pôlą! – Sowë Smãtka sã pôlą!

Wiedzôł jem, że Remùs ni mógł wëmówic lëterë „r”. Zamiast „r” mówił òn „j”. Chcôł biédôk gwësno rzec: – Òrmùzd dobiwô! Arimana sowë, Smãtka sowë sã pôlą!

Ale skąd ten biédny, nieùczałi człowiek mógł wiedzec ò biôłim Òrmùzdze i czôrnym Arimanie, bògach-aniołach z wiarë stôrodôwnëch Persów? Czëż w tëch lëchëch ruchnach i strëszim cele tacëła sã dësza głãbòkô i dzywnô, jak sã tacy gdzerôz w czôrnym jezorze głãbòczégò lasu tajemnica, ò chtërny nicht nie wié?

Dokùrczało mie, żem òd òny rozmòwë z dzecynnëch lat nigdë ju do Remùsa sã nie przëbliżił. Bò to stojało ù mie pewno: Remùs nie béł taczim, jak gò lëdze sądzëlë!

Czej jem kùreszce ze szkół na wiedno sã wrócył do kòchónëch Kaszub, pierszé mòje pëtanié bëło:

– Cëż z Remùsã?

– Remùs nie żëje! – òdrzeklë mie.

Cãżczim kamieniã padło mie na dëszã, żem piérwi nie dôł bôczeniô na tã dzywną dëszã, chtërna terô ju wëprowadzëła sã na tamten swiat. Tec òna ju na zemi chòdzëła nieznónô, jak przëchòdnô westrzód cëzëch. A gwësno miała co do pòwiedzeniô, czej Pón Bóg jã na swiat zesłôł.

Jednégò dnia, tak ju bëc miało, zaszedł jem do stôrégò szkólnégò w Lëpnie, tegò samégò, ù chtërnégò Remùs za żëcô swòje pògrzebòwé talarë ùkłôdôł. Szkólny jemù pisowôł lëstë do niemiecczich kùpców pò towarë a w szkòle dôł mù jizdebkã pòd ùstrzechą, gdze òn wrôcôł sã ze swòjégò wanożeniô jak jôzc do swòji jómë. Béł òn jesz z tegò szlachù szkólnëch, co nié tëlé abecadła ùczëlë dzecë, ale całi wsë dôwelë przikłôd i nôùkã. Sama przëszła gôdka na Remùsa niebòszczëka, a stôri szkólny mie zaprowadzył do biédny jizdebczi pòd dakã i rzekł:

– Nie béł Remùs jak jinszi lëdze. Chto gò le znôł tim biédnym hańdlarzã ksążk i piesników, òbdzartim i niemòwą, ten sã na nim nie pòznôł. Widzôł, czegò lëdze nie widzelë, mëslôł, czegò lëdze nie mëslelë.

Czej ju smierc mù zazdrzała w òczë, tej swòje ùskłôdóné talarë kôzôł pòdzelëc na dwa dzéle:

– Jeden dzél dôjce kòscołowi na pògrzéb i za dëszã mòjã grzészną, drëdżi dzél dôjce tak, żebë jeden abò drëdżi Kaszëba biédny mógł jic na wësoczé szkòłë, bò nôùka to miecz i wid! – A to napisóné dôjce, kòmù nôleżi.

Wiãcy òn nick nie rzekł. Rozdzelił jem pò jegò smiercë pieniãdze, ale z tima papiorama nie wiém, co robic. Czëtôł jem, co Remùs w nich napisôł. a dësza mòja sã redowała i płakała przë czëtaniu. Ale doznac sã ni mògã, chto jesta ten, kòmù òne sã nôleżą. Czëtôjce wë, panie, bò mòże dëch jegò was tu sprowadzył, żebë jesce sã tegò doznelë.

Drëżącyma rãkama wzął jem papiorë, swiôdków dëcha, co ju na tamtim béł swiece. Szkólny mie przësënął stółk do stołu przë jedënym òknie. Niskô to bëła jizdebka, ale przed òknã kwitłë w ògrodze szkólnégò dzéwannë jak swiéce, tulipanë, skòczëpannë, leluje i astrë: bestro i bògato w krôsë. Naprocëm pòd górã szedł dużi sôd a nad sadã stojôł dużi pańsczi dwór. Słuńce łiszczało w jegò òknach dużich. Jedno òkno bëło òdemkłé. W nim starëszka w biôłëch włosach pòzérała na wies, ùrodë i wezdrzeniô tak miłégò, żem na chwilã zabôcził ò papiorach w mòji rãce.

Za chwilã òkno sã zamkło i piãknô starëszka zdżinãła w pałacu. Zaszemarzëłë papiorë, jakbë chcałë sã mie przëbôczëc. Sôdł jem do stołu a szkólny mówił:

– Tu niebòszczëk, czej ju wrócył sã z wãdrów i czej mù chòrosc ju nie pòzwòlëła wanożëc, lubił sadëwac całima dniama i przez òkno wëzerac, jaż mù tej zégar tam wëbił òstatną gòdzënã.

Wezdrzôł jem. Na scanie wisôł zégar z bestro malowónym blatã. Dłudżi biegas zybòtôł sã dotąd i nazôd, jakbë drëżôł òd staroscë, a co zamanówszë w nim sã nico zadzérało jak w gôrdzeli stôrégò człowieka, chòrégò na dichawicã.

– Ten zégar – rzekł szkólny – Remùs miôł w wiôldżim ùwôżaniu. Wiém, że gò rôz przëwiózł na karze. Mùszôł jemù bëc serdeczną pamiątką. Ale nie zlecył gò na nikògò i tak òn tu jesz swòjim spòsobã czas rechùje.

Tej szkólny òstawił mie samégò z papiorama i stôrim zégarã. Rozwinął jem pismò, a bëło gò spòro. I co dzywno, pisóné bëło czësto pò kaszëbskù, a nié, jak to naszi lëdze zwëczajnie piszą, pół z pòlska, pół z kaszëbska, co je smiéchòwiskã, jak kòżdô niedowarzonô rzecz. Pisowniô szła za naszim Ceynową, chtëren za grańcama Kaszub spi w zabôczonym przez swòjich bracy grobie.

IIPòczątk pisaniô Remùsowégò. Jak òn pôsôł dobëtk i jak sã dowiedzôł ò Strôszkù, chtëren mieszkôł na pùstkòwiu

W jimiã Òjca i Sëna, i Dëcha Swiãtégò bierzã to pióro do rãczi niezgrabny. Kòsą bò i płëgã za młodu naùczëła sã rãka mòja robic i jem nie nôleżôł do tëch, co piórã òrzą i piôskã seją. Ùcził jem sã cygnąc sczibã prostą a kòsą nie òstac slôdë, ale przãdzeniô pisóny gôdczi nigdëm sã nie ùcził. Chòba dëch tegò, co z progù drëdżégò swiata wësłôł mie miedzë lëdzy – doznôsz sã tegò pózdni – ùprosy mie łaskã ù Bóga, żebë to, co cë chcã òstawic na pismie, miało swój szëk òd pòczątkù do kùńca.

Dlô cebie bò to piszã, knôpkù, cos òdrzekł na mòje pëtanié:

– Chcesz wëbawic zapadłi zómk?

– Chcesz przeniesc królewiónkã przez głãbòką wòdã?

Pierszi béł jes i jedëny, co òdrzekł:

– Chcã!

Bóg z tobą!

Jaką cë Pón Bóg mô drogã namienioną, bôczë, że dëch mój pò smiercë jak céniô za tobą chadzac bãdze a w ti chwili, czej czëtôsz, patrzôł bãdze przez plecë twòje na to pismò. Chcôłbëm cë napisac jakąs prôwdã, chtërnã czëjã, ale nie pòtrafiã ji słowama wërzec. Chcôłbëm cë ùkazac jakąs drogã, ale nie pòtrafiã ji wëswiecëc. Widu mie bò nie delë, a miecz jem wëdôł sóm w rãce niewiastë. Jedno le wiém, czegò mie naùcził niezwëkłi człowiek: Òrmùzd dobãdze!

Tës mie sã wërzasł przed lati, a nie dzywno mie, bò ùrodą mie Pón Bóg przëòblókł żadną – wié òn gwësno dlôczegò – a ruchna mòje nie są piãkné na wezdrzenié i nie przëchłoscają. Nie je mie jich wstid, bò biédné są, jak jô sóm a biédam sobie wëbrôł i wanożenié pò swiece. Tec Pón Jezës téż i Jegò Apòstołowie biédno i bòso chòdzëlë pò zemi a roznosëlë nôùkã lëdzóm i zbawienié wieczné. A mòglë, czejbë le bëlë chcelë, mieszkac w biôłëch pałacach i jezdzëc w złotëch karétach, abë nie czapac nóg kùrzã zemi grzészny. Bò bëlë panama swiata. Chtëż jô procëm nich, biédny jich nasladówca i grzésznik?

Czej cë to pismò dô do rãczi dobri człowiek, tej ju jinszima òczama bãdzesz patrzôł na swiat niż òngë, czej jes òde mie ùcékôł. Wëmòwa mòja na pismie je jinszô, a jô i gôdka mòja pùdzemë na ce w biôłim widze pôłniô. W nen czas – za dzecka – słowa mòjégò dejadej béłbës nie rozmiôł a w zawitrzny kòmùdze sztôłtã béłbëm dlô cebie. A terô słëchôj mòjich przigód i mësli:

* * *

Czej jem béł òdrosłi òd zemi tak, jiżem mógł sygnąc kòniowi do ògòna, nalôzł jem sã na służbie ù gbùra Zôbłocczégò na Lëpsczich Pùstkach. Tam mie kôzelë pasac dobëtk. A jô pôsôł gò z pòmòcą psa Gniotë, chtëren procëm pôsaniô miôł wiãcy rozëmù, niże jô. Nasz pón béł srodze òstri a parobcë gò sã bòjelë. Le Marcjanna, chëczowô, nie bòjała sã nikògò na pùstkòwiu, bò òd dłudżich lat tam służëła. Pani sama ji słëchała. Bëlë téż dwaji parobcë: Michôł i Môrcën. Môrcën jesz nie béł wërosłim chłopã, ale procëm mie sã za taczégò ùdôwôł, bò mie mógł pòradzëc. Michałowi białka przed lati ùmarła i òstawiła mù dzéwczã, Martã, niewiele młodszą niże jô... Béł to ju stôri chłop, ale mie nie pòmôgôł, czej Môrcën mie wzął i nabił.

A do ti smarówczi jô przëszedł wiedno tak:

Kôzôł mie Môrcën mówic: – Kùkla pòd pòtklepiã! – A jak jô to pòwiedzôł, tej Môrcën jął kùlac sã pò zemi òd smiéchù. Nawetk Michôł przëstanął i sã smiôł. Bò mie òd ùrodzeniô Pón Bóg dôł jãzëk skażony tak, że jô gôdczi mòji do szëkù zwëczajnie ni mógł wëprowadzëc.

Ale jak òni sã ze mie wëszczérzelë, tej jô sobie pòwiedzôł:

– Wiãcy të, Remùs, jim do wòle nick nie rzeczesz!

Tak Môrcën wzął mie za łeb, przecygnął mie przez kòlano i zaczął mie tluc. A Michôł sã le przëzérôł, bò miedzë lëdzama taczé prawò, że mòcniészi słabszégò tłëcze.

Ale naszła rôz na to Marcjanna i zaczãła wadzëc:

– Pòżdôjta le, żebë Pón Bóg wóm za tegò serotã nie pòkrãcył nié tëlé jãzëka, ale i waju łbów szadëch!

To dobré przemówienié miało skùtk, bò ju wiãcy mie nie kôzelë gadac: – Kùkla pòd pòtklepiã! – Bò bòjelë sã Bóga a kąsk i Marcjannë.

Dobré to bëło kòbiécëskò, chòc lubiło wadzëc i niejeden rôz mie w skórã nasolëło. Ale litowało sã nade mną, chòc mie nijak zle nie bëło, taczima słowama:

– A jakòż të sã, knôpie, z biédą ùpòrajisz i z lëchima lëdzama, czedë cë nawetk mòwë nie ùżëcził Pón Bóg litoscëwi!

Spac mie delë w stani ù kòni. Gniadi i Liza bëłë jich miona. Tam mie bëło dobrze jak Jadómòwi w raju. Łóżkò mòje stojało kòle scanë, głowama przë kùmie. Nade mną w scanie môłé òkno ze szterzema zelonyma szibama przepùszczało wid. A czej jem légł, tom wiedno mùszôł wzerac na dłudżi i grëbi parmiéń widu miesądzowégò, chtëren szedł przez òkno na szklącé chrzebtë Lizë i Gniadégò.

W tim parmieniu miesądzowégò widu jô widiwôł dzywné sztôłtë i sprawë, ò chtërnëch pòwiôdelë so na pùstkòwiu pò robòce: Widzôł jem smòka straszlëwégò, chtëren sedzôł na wësoczi wieżi. Z wieżë wëzérała królewiónka a łzë miała w òczach i rãce załómiwała. Ale nicht na niã nie patrzôł, chòc wiele lëdztwa wedle brómë przechòdzëło. Bò òna sã słowã nie òdezwała, le cëchò płakała, rãce skłôdającë. A jô to wszëtkò widzącë na jawie, dzëwił sã i jem nie wëtrzimôł, ale rzekł:

– A czemùż të, królewiónkò, nie rzeczesz słowa, bë ce retowelë?

– Wejle, co tam panów i ricerzi i prostégò lëdztwa! Krzikni le, a òni sã wezną do żadnégò smòka i gò zabiją, żebës miała wòlã.

Ale królewiónka le paluszk pòłożëła na ùstka jak wisznie czerwioné i smùtno głową krącëła. A terô jô widzôł, jak w ji włosach, krôsë żëtka dozdrzeniałégò, łiszczało sã złotã, a nad ji òczama, pësznyma jak swiôzë, szklëła sã môłô, zatopionô we włosach, kòruna złotô.

Czej jem sã tak dzëwòwôł ji piãknoscë i nieszczescu, straszlëwi smòk pësk rozdzawił i zawrzeszczôł:

– Jakòż òna mô gadac do lëdzy, czej mô mòwã zaklãtą? Czejbë zakrzikła, ùczëlëbë krôkanié warnë i bë pòùcékelë òd ni jak òd jaczi ùkôzczi.

A jô na to ùwôżôł sobie:

– A żebës të tak, Remùsu, zakrziknął na tëch ricerzi, bë smòka zabilë i delë królewiónce swòbòdã!

Alem so w ti jistny chwili przëbôcził, żebë mie i tak nie rozmielë, bò i jô móm jãzëk skażony, a lëdze mie nie rozmieją.

Tej mie sã tak żôl zrobiło, żem płakac mùszôł jak bòber. Jaż dobrô Liza łeb swój przëtkła do mòjégò i z nozder na mie chùchac zaczãła. Bò bidlãcu żôl bëło.

Jak przëszła niedzela, tak naszi szlë do Lëpna do kòscoła. Le Marcjanna òstała doma. A pùstczi gbùra Zôbłocczégò miałë dokòła las głãbòczi, le kù wëchòdowi słuńca stojało jezoro, ale za nim znôwù czernił sã las dużi.

Marcjannie gwësno straszno bëło sedzec sami, bò przëszła do stani i rzekła:

– Pòj do chałupë, knôpie, jô cë co dóm!

I dała mie w czeladny gléń chleba, pòsmarowała masłã. Tej wzãła kòrunkã i ùsadła przë piéckù na ławie. Ale jô jôdł, a czej jem ju pôlce òbliznął, tej jem mùszôł wzerac na dużi zégar, co wisôł na scanie. Miôł òn biegas dłudżi na pół cygła, a wôżczi jak stãpòrë òpòczné wisałë na grëbëch sznurach. A pòkąd biegas szedł rôz stądka i nazôd, wiedno w nim nico sã zadzarło, jakbë co cwiardégò pòłknął. A jô sã pitôł:

– Marcjanno! Cëż ten zégar tak pòłikô?

– Òn pòłikô czas! – òdrzekła Marcjanna i zmôwiała dali swòjã kòrunkã.

Tak jô jesz z wiãkszą ùwôgą mù sã przëzérôł. A tak mie sã zdało, jakbë zégar na mie patrzôł skarnią jak człowiek. Miôł òn na ni dużé lëczbë czôrné a na brodze krôsewé kwiôtczi. A jô so tak ùwôżôł:

– Czejbë òn tak mógł gadac mòwą lëdzką. Cëż bë òn nie naòpòwiedzôł!

A Marcjanna rzekła:

– To nie je zégar jak jinszé zégarë. Òn wié, co sã stónie w przëchòdnym czasu – òn widzy Smierc!

– Jakòż òn mòże Smierc widzec?

– Òn stanie, bò òn jã widzy na przededwiérzu, abò zacznie bic niedobrą gòdzënã.

Tej Marcjanna, rzekłszë to, kąsk zbladła, ale pò chwili dodała te słowa:

– Ale ti niedobri gòdzënë, chtërny jô sã bòjã, ti òn jesz nie wëbił.

Jô na to sedzôł cëchò, bòm so jesz niczegò nie bôcził. Ale stôri zégar scygnął na sã czilka parmieni słuńca, co przez òkno swiécëłë na pòdłogã, i zdrzôł na dzéwkã jak mądri stôri człowiek, co sã ùsmiéchô, bò wié wszëtkò. Ale òna tegò nie widzała, bò patrzëła na pòdłogã sztiwno jak gapa w gnôt – jak to mówią. Tej ji łzë przëszłë do òczu i jãła do mie gadac, jakbëm béł dorosłi człowiek, a nié môłi Remùs:

– Bôczë, knôpkù, to je tak: Mòcnô je ta chata nasza, w srąb wëbùdowónô z camrów, jaczich ju dzysôdnia nie natrafisz w czôrnym bòrze. I pòtcëwi w ni mieszkają lëdze. A słuńce zdrzi przez òkna we wszëtczé nórtë tak, że chòc mieszkómë w lese, widno ù nas i cepło. Lëdzczé òkò w kòżdi mòże zazdrzec nórt, bò dobrô w nim rządzy gòspòdëni. Ale wierzë mie, knôpkù, kòżdô chata mô jeden taczi nórt, gdze słuńcu zastawią òkno i sąsada nie zaprowadzą. Samò le òkò Bòsczé tam wezdrzi.

– A cëż w tim nórce jesta? – pitôł jem sã.

– Strôszk! – òdrzekła Marcjanna. – A bôczë, że i naju chata mô taczi cemny nórt i taczégò Strôszka.

Jô rôd béł wiedzec nico wiãcy ò tim Strôszkù. Ale Marcjanna przeżegnała sã i rzekła:

– W jimiã Òjca i Sëna... Cëż jô cë za bôjczi òpòwiôdajã, môłémù knôpù! – Pòj, dóm cë jesz kawał chleba, a jak zjész, tej zmówimë litaniã do Matczi Bòsczi za tegò, co pò swiece wanożi. Bò tak sã nôleżi w tã swiãtą niedzelã, a nié òpòwiadac bôjczi. – Ale jô wiedzôł, że ta bôjka bëła prôwdą. Lem nick nie rzekł.

A przë pôcerzu wiednom mùszôł wzerac na zégar, bò mie sã zdało, że òn téż wiedzôł ò tim Strôszkù. Ale pò ten czas ani dzéwka, ani òni mie nick nie rzeklë ò nim, jaż jem sã sóm doznôł w dzéń biôłi.

Równak mie dzywno bëło, że lëdzë na pùstkòwiu chòdzëlë i swòjã robòtã robilë, chòc wej w stani w miesądzowim widze ùzdrzec mòżna bëło królewiónkã i smòka, a w chace mieszkôł Strôszk.

Chcôł jem tegò Strôszka szëkac pò chace, alem sã bòjôł, żebë mie nie nabilë. Kò wiele równak mùszôł jem przemëszlac ò nim, czej jem pôsôł dobëtk pòd lasã. Ale tam – pòd lasã – téż sã stało, żem na całi sztërk zabôcził ò Strôszkù, co mieszkôł w chace Zôbłocczégò.

III Ò trzech dzywnëch chòjnach, ùkòrunowóny jarzãbinie, zapadłim zómkù, zaklãti królewiónce i trzech strasznëch ùkôzkach

Òd ti stronë pòla trzë chòjnë stojałë w gromadze: Jedna krzëwô, jakbë chcała ùcekac a ni mògła, a dwie prosté. Ta krzëwô miała czëbk jak miotła. Jedna z tëch prostëch wëzdrzała jak kòpica sana na krótczim drągù. Ta trzecô miała jakbë szadą czëprënã górą a pòspòdë kòzą brodã. Chtobë szedł we wieczór, mógłbë miec pòmëszlenié, że to ùkôzczi jaczé we dwa widë sejmùją. Ale to bëłë dobré drzéwiãta.

Ù naju na pùstkòwiu pòwiôdelë, że gbùr razu jednégò z Lëpna jidący zgùbił drogã do dóm, bò zëmòwô krzëkwa zasëpała wszëtczé stegnë jedną biôłą płôchtą smiegù. Nico Złégò zaczãło gò manic i òprowadzac kòłã. Ju gò bòdôj do ùcha namôwiało, żebë légł spac pòd miedzą, czej jegò Aniół Stróż mù pòkôzôł pôlcã òne trzë chòjnë. Do nich òn sã òganiający òmónie dowlókł a stądka ùzdrzôł nad smiegã górą kòmin swòji chatë. Takô mù terô mòc wstąpiła do serca, że zaszedł dodóm letką nogą. Bò tak bë béł tam w smiegù żëcé òstawił i zmiôrzł.

Môl, na chtërnym òne trzë chòjnë gromadowałë, przezéwelë naszi „stëdnią”. Chòc tam wej żódny stëdni nie bëło. Ale Michôł mie pòwiôdôł, że tam za Bòga Òjca zdrój płënął. Z niegò bòdôjże wòdã nosëlë lëdze ze zómkù. Ale ten zómk béł przeklãti przed dłudżima stama lat i zapadłi trzë trãple w zemiã. Jesz pò nim stojała za rzéką góra przidkô, na chtërny nick nie rosło. Ale nicht tam rôd nie szedł, bò w pôłnié i w nocë nico szło lëdzóm na òczë, czegò sã bòjelë.

Czej jem tam pòd trzema chòjnama dôwôł bôczenié na mòje bëdło, nico mie wiedno kùsëło:

– Jidzë, Remùsu, do rzéczi i sã doznôj, co to je z tim zómkòwiskã!

Ale tej mie rzekł mój Aniół Stróż:

– A czejbë krowë w szkòdã wlazlë!

Na to jô słëchôł i òstôł przë dobëtkù. Alem tegò sobie nie ùwôżôł za grzéch, żebë pòdpãdzëc pòd las krótkò. Mòże, żebë co przez drzewa widzec bëło abò mòże bë co z lasa wëstąpiło i do mie gôdało!

Gdzerôz biwało, żem przesënął przez rów, co grodzył pòle òd lasa, i zrobił czile kroków w las i wòłôł z rãkama przë gãbie:

– Pòj tu!

Tej z lasa òdezwało:

– Tu!

I tej znôwù zapadła cëszô, tesknô i pełnô tajemnicë.

Dłudżé dnie i tidzenie òb latkò jô tam pôsôł pòd lasã. Jednégò dnia mie w òkò wpadła jarzãbina pò ti stronie rowù grańcznégò òd lasa. Dzywnégò òna bëła sztôłtu, bò pòspòdë czëbka szadégò miała ùzémk głôdczi a nawkół ùzémka kòscérzëłë sã wietwie cenczé. Pòd słuńce to wëzdrzało, jakbë drzéwiã miało kòrunã na szëji. Ta jarzãbina stojała w pòle jaczi dzesãc kroków i dzywno mie bëło, że ji nie scãlë, bò przë òraniu mùszelë jã wëmijac.

Pitôł jem sã doma Michała, a ten mie rzekł:

– Jakbë tã jarzãbinã scął, to bë krew lecała.

Tak jô so na drëdżi dzéń wzął dłóto z szaruzni pòd wãps, żebë sã tegò doznac. Ale nico mie rãkã zatrzimało, czej jem òstrzé na kórã wsadzył i dôł jem pòkù. Alem za to wiele pòd ną ùkòrunowóną jarzãbiną przebiwôł. Wiedzôł jô, że leno królowie noszą kòrunë, i ùwôżôł jem sobie, że òna mòże bëc królową, co jã las naprocëm sobie pòstawił. Tej jem sã cesził, żem ji skórë nie renił.

Jednégò dnia zbiérało sã na niebie na grzmòt. Grëbé i czôrné ławë chmùr pòbiégałë zeza lasu tak niskò, napité deszczã, jakbë na zemiã spadnąc chcałë. Na jezorze łiszczałë widka, a nad jezorã stojałë chmùrë żôłté jak sarka. Na pòdniebiu wiodro grało.

Mój towarzësz, pies Gniota, sã bòjôł, bò miôł rozëm lëdzczi. Légł przë mie i zéwôł. A jô czuł taką słabòsc w gnôtach, żem légł na wznak i zamknął òczë. A to bëło prawie pòd ną kòrunowóną jarzãbiną.

Tej mie tak przëszło na òczë jak na jawie, że sobie jesz dzys wszëtkò wdarzã, jakbë to bëło wczora.

* * *

Przede mną bieżeła rzéka zelonomòdri krôsë. Pò procëmnym brzegù szedł w górã biôłi zómk. Scanë jegò sã szklëłë kamieniã biô-łim jak smiég. Dak sã wspiérôł na słupach wësoczich, toczonëch, w złoté pòdstôwczi i w złoté głowice. Bróma ze zelonomòdrégò, przezérnégò jak wòda kamienia dużim łãkã na sztôłt łóż òbjimała wierzeje złoté. Do brómë prowadzëłë stopienie szeroczé, pańsczé, krôsnyma diwanama wësceloné. Przed brómą, jak wartarze mòcny, cëchi a wdałi, stojałë dużé drzewa, òbleczoné jiglëną zelonoczôrną, jaczich jô w żëcu nigdë nie widzôł, Przed drzewama biôłi piôsk scelił drogã do rzéczi, a w rzéce jem ùzdrzôł głową w dół drëdżi zómk i drëdżé drzewa jak w zwiercadle.

Czej jem sã dzëwòwôł temù zjawiskù, zaszorzëło na rzéce i pòdpłënãłë, jak zôgôdczi z cëzégò swiata, dwa wiôldżé kôłpie. Stanowiłë sã òne naprocëm mie i dzywnyma òczama zdrzałë. A w jich òczach stojało pëtanié i wiédzô jak skarbë, zatopioné w głãbòczim stawie czôrnégò lasu.

Òczë w òczë z nima ùczuł jem z bòkù zéw, chtëren płënął mie do ùcha milszi niże mùzyka skrzëpic i flétów. A głos ten mówił:

– Wez mie na remiona i przenies przez tã rzékã do mòjégò zómkù!

I ùzdrzôł jem kòl sebie panią wësoczi ùrodë w sëkniach ze złota i jedwabiu. A bëło mie jednak, jakbëm jã ju znôł z widzeniô. A czej jô na niã pòdniósł òczë, tej jem zawòłôł:

– Mòc Bòskô! Królewiónka, co jã smòk strzeże! Kò jô jã widzôł w zelonym widze miesądzowim, czej jem w stani na mòjim biédnym łóżkù płakôł nad nią i nad mòjã skażoną gôdką.

A òna schilëła do mie głowã, w ji włosach, krôsë dozdrzeniałégò żëtka, szklëła sã kòruna złotô, i rzekła:

– Znajesz mie! A jô ò tobie wiém wszëtkò. Nie bój sã, pastuszkù! Wez mie w remiona i przenies przez tã wòdã!

Tak jô zmierził òkã rzékã, płënącą przede mną i w ni, jak w zwiercadle, ùzdrzôł jem sebie. Môłi jô wëzdrzôł procëm ti pòstawny pani.

Nodżi mòje bëłë bòsé a nogawice niżi kòlón òbtroczkòwóné. Wãps mój, òdemkłi na piersach, dôł widzec kòszëlã z warpù, a ta kòszëla nie bëła całô. Mój kłobùk na głowie miôł durë a przez nie włosë wëlôżałë jak słoma z gniôzda warblowégò. I widzôł jem sebie taczim môłim, biédnym i żôrotnym przë ti pëszny i wdałi królewiónce, żem òczë spùscył na swòje bòsé nodżi, bòm sã wstidzył.

Ale òna mie pòłożëła biôłą rãkã na głowie i rzekła głosã spiéwnym:

– Przeniesë mie, chłopkù, przez tã wòdã. Zdrzë na ten zómk wiôldżi i pëszny naprocëm: Co jeden wiek lëdzczi òn wëchòdzy na jawã głãbòkò ze zemi i żdaje na swòjégò wëbôwcã. Chto mie przeniese przez tã wòdã do zómkù òjców mòjich, tegò tam jak króla przëwitają. Wez mie tedë i zanies przez tã wòdã. Bò jitro bãdze za pòzdze. Jitro sã zapadną biôłé mùrë i spaniałé słupë i wësoczi dak i złotô bróma a jeden dłudżi wiek człowieka minie na swiece, nim przemówic bãdã mògła.

Ale jô wiedno widzôł mòjã żôrotną ùrodã w zwiercadle rzéczi i jem sã wstidzył.

Ale królewiónka mie dodôwała òdwôdżi:

– Nie ùważôj na swòjã małosc i żôrotnosc. Wëstrzélë òkã kù swòji gwiôzdze a ùdzyrżë serce do wiôldżi sprawë. Zdrzë, jak pëszny ten zómk! Czej złoti mój bót pòstawiã na jegò stopienie, znikną bòrë wkół a wëroscą chatë szczestlëwëch lëdzy, co żdają zbawieniô, jak jich królowô. Wstónie niewiadomi swiatu lud, ò chtërnym dzeje dôwno pisac òprzestałë i znôwù płëgama òrac bãdze zemiã i żôglama jezdzëc bãdze pò wòdach. Tej przëbôczi sobie swiat, że lud taczi żił w czasach dôwno minionëch i dzëwic sã bãdze, że znôwù żëje.

A czej jem cëchò słëchôł, królewiónka mówiła dali:

– Znajã cebie! – Widzôł jes mie pòd starżą smòka, jak płakała jem nad mòjim lëdã i sobą. Bëła jem niemòwą, ale dzysô móm wòlã mówieniô. Ùdzyrżë dëcha i wierzë w swòjã mòc.

Tej jô òczë pòdniósł na lica królewiónczi i zabôcził, że jem môłim Remùsã. A dëch taczi wstąpił we mie, żem znôwù jął mierzëc òczama drogã przez rzékã. Ale tej jem widzôł, jak z wòdë kù mie dwigałë sã trzë ùkôzczi, òpòczné i straszné.

Ale królewiónka ùchwëcëła mie za rãkã i pòcészała:

– Nie bój sã pastuszkù! Nen stolëm nadżi, co pò sóm pas w wòdze sã czaji, bãdze ce chcôł scygnąc na gruńt rzéczi, jimiã jegò Trud. Axnen drëdżi, co na grëbim camrze płënie pò wòdze, a pësk mô jak dżénia, a òczë, z chtërnëch biją zeloné parmienie: jimiã jegò Strach. Zdrzë, jak skóra jegò głôdkô sã mieni we wszëtczich krôsach tãgòwëch. Czó, jak jegò skrzidła szãtopierzowé biją ò sebie jak klekòtczi we Wiôldżi Piątk. – Nie bój sã, pastuszkù, straszëdła tegò, bò dobãdzesz, bële jes wierził w swòjã gwiôzdã... A widzysz tam tã białkã na kraju? – W bestrëch ruchnach sedzy, nodżi pòd sebie jak krôwc. Na głowie mô mùckã ze stoma zwóneczkama. Wiedno smieją sã ji òczë i gãba. Skòrno zatrzãse głową, sto zwóneczków zabrzãczi. Widzysz, jak machiwô prawą rãką, cëskającë skarëpë na wòdã. A kòżdi rôz, jak skarëpã cësnie, zatrzãse głową, zazwòni zwóneczkama, zasmieje sã i wòłô: Niewôrto! – Smiészné ùkôzczi przed twòje òczë czarzëc bãdze, bë ce do smiéchù dostac. Ale smiôc sã nie bãdzesz, bò swiãtą sprawã môsz przed sobą. Zdrzë: pòdniosła w górã prãt. Na prãce sedzy głowa môłpë. I ju sã wali wóz drabinowi, wiôldżi, a na nim ladënk sana wësoczi jak góra. Nie cygną gò kònie. Cygło z gałązczi leszczënë roczny a zôprząg – szterë mëszczi môłé. A jednak wóz jedze! Przed tim płoszëdłã miéj sã na bôcznoscë! – Nôgòrszé òno.

A jimiã jegò: – Niewôrto!

A jô to wszëtkò widzącë nabrôł dëcha i rzekł jem do swòji dësze: – Terô weznã i przeniesã królewiónkã przez wòdã, a niech sã stónie, co chce!

I ùklãkł jem i wzął òbùma rãkama królową i pòdniósł jã, jaż dzywno mie bëło, że we mie tëlé mòcë. Tej jem nogã pierszą pòstawił w wòdã. I znôwù ùzdrzôł jem w ni sebie jak w zwiercadle, taczim môłim i niweką, żem zwątpił i cãżôr mie przemógł. Chiżem pùscył panią mòjã na zemiã i westchnął:

– Królewiónkò! Twój słëga je za biédny i za môłi na taką robòtã!

Wtim z trzôskã wiôldżim zómk zapôdł sã w zemiã. Z krzëkã zwątpieniô królewiónka zniknãła mie z òczu, a jô leżôł jak ùrzasłi pòd kòrunowóną jarzãbiną. Cemno bëło na swiece òd chmùr na pòbiegłim niebie. A Michôł przëpôdł do mie, za włosë mie szarpôł i wrzeszczôł:

– A bãdzesz të spôł, pestkò przegrzeszonô, zamiast nëkac bëdło dodóm!

A czej jem sã chiże zerwôł, piãscą mie dôł w kark, żem kòzła wëwrócył, i wadzył:

– Marsz! Pòchadôj z dobëtkã dodóm a nie żdôj, jaż sã rozgòrzã!

Tak tej jô gwizdnął na Gniotã i nëkôł. Ale to bicé mie nie bòlało, bòm sprawiedlëwie wskùrôł. Le żôl mie bëło królewiónczi i serce mie bòlało, żem béł taczi môłi i ji nick ni mógł pòmòc.

IVJak Marcjanna wëwadzëła môłégò Remùsa i jak òn ji nôkazu nie słëchôł

Bëło to tedë w niedzelã, jak Marcjanna mie wzãła do czeladny i pòwiedzała:

– Bôczë, knôpkù, żebës nie narósł zgniłégò gnôta! Za bòżôka, za talara na Gòdë, kòszëlã, wãps i bótë na swiãtą Katarzënã najął cebie pón do paseniô. Grzéch môsz, żelë bãdzesz spôł, zamiast pilowac dobëtkù.

To bëła sprawiedlëwô prôwda.

– Jô wiém, że cë Michôł wsëpôł. Ale ten rôz òn dobrze zrobił.

Jô na to nick nie rzekł, bò òna miała znôwù prôwdã.

– Za to żódny jãkòrczi na Michała nie bãdzesz miôł, bò bëm jô cë jesz lepi wsëpała.

Terô jô widzôł, że òna mie chcała wadzëc. Tak jem ùwôżôł sobie:

– Wadzkôj le, wadz, jô strzimóm! Ale chleba z masłã jô dzysô pewno òd cebie nie dostónã.

Tej òna zaczãła mie wadzëc. Jô sedzôł cëszi kòta i słëchôł. Wszëtczégò jô sobie nie wdarzã, ale kùreszce òna rzekła:

– A të, czemù nick nie mówisz?

– Kò Marcjanna mòji gôdczi nie rozmieje!

– Wejta gò!... Nie rozmieje!... Człowiek rozmieje nawetk niemé zwierzątkò, co tëpą rëchô i ùszama strzëże, a nie rozmiôłbë człowieka, co mô gãbã do gôdaniô. Gadôj le na swój spòsób a jô bãdã wiedzała.

Cëż jô miôł gadac?

Tak òna pitała:

– Cëż téż w cebie, pestkò, wlazło, żes sobie zarobił na skórã? Czëż të spôł?

– Jô nie spôł – rzekł jem – alem widzôł.

– A cëż të widzôł?

– Jô widzôł królewiónkã i zapadłi zómk. Ale jô ni mógł ji przeniesc przez rzékã, bòm za môłi i za słabi.

Jak jô to rzekł, tak òna sã do mie òbrócëła òd kòminka, bò bëła prawie przë klósk gòtowaniu na wieczerzã. Tej òna kôzała mie jesz rôz rzec, bò òd razu z mòji skażony gôdczi ni mògła sã dobrac.

Tak jô ni ò czim nie mëslącë, rzekł do ni:

– Jô widzôł królewiónkã i zapadłi zómk. Ale jô ni mógł ji przeniesc przez głãbòką wòdã, bòm za môłi i za słabi.

Tak òna sã stała nôprzód bladô a tej czerwionô na licach. Tej zamierzëła sã na mie warząchewką i wrzeszczała:

– A wëpòrajisz të sã, pòkùso nieskwarnô!

Wiãcy jô nick nie czuł, bòm so ùwôżôł:

– Wez, Remùskù, nodżi za pas, bò òna cë tã warząchewkã na głowie sczidnie!

I tak jô nóżka-pón.

Tak złi jô Marcjannë nie widzôł jesz nigdë, bò to bëło dobré i cnotlëwé kòbiécëskò. Za lat wiele miôł jem sã doznac przëczënë ji gòrzu.

Czej më sedlë do wieczerzë, tej jô w swòjim nórcëkù sã bòjôł, żebë òna mie jesc nie dała. A bëłë klósczi i kawałk chleba. Ale òna mie fòjt taczi dużi ùkrajała, że sã parobcë dzëwòwelë i jãlë z ni pòdkarbiac:

– Marcjanna krajô Remùsowi jakbë kawalérowi! – rzekł Môrcën.

– Żebë ji prãdzy ùrósł! – przëwtórził Michôł.

Ale òna na nich nie słëchała, jaż Môrcën rzekł:

– Mògłabës nóm, Marcjanna, ùkrajac jesz pò jednym kawałkù chleba, bò pùdzemë nocą na rëbë!

Ale jô béłbëm rôd z nima szedł, Tak jô mrugnął na Michała, chòc òn mie dzys wëszamòtôł, i jem rzekł:

– Wezta mie ze sobą!

Ale Môrcën òdrzekł:

– Żebës òb dzéń spôł i dobëtk w szkòdã pùscył!

A Michôł przëswiôdcził:

– Jesz bë ce wilk pòłkł i bëłobë pò Jemùsu!

Mówilë mie Jemùs, bòm lëterë „r” ni mógł wëmówic.

Ale Môrcën sã chwilkã namiszlôł, tej rzekł:

– Wezniemë ce, Remùs, jak pùdzemë łowic pòd zómkòwiskò.

Jô ùszama strzigł czëjącë, że ò zómkòwiskù mòwa.

– A w chtërny stronie to je, to zómkòwiskò?

Smielë sã z mòji mòwë, a Môrcën na òdléw sã pitôł:

– A zaszedł të bës tam w nocë?

– Jo!

– Bò wiedzë, że tam strôszô!

– Niech strôszô!

– Czej môsz taką òdwôgã, knôpie – rzekł Michôł – to jidz pòd las jaż do jarzãbinë, co mô kòrunã na szëji. Stąd prosto nosa w las, jaż duńdzesz do rzéczi. Tam pół leżi, pół stoji krzëwô chòjna nad wòdą, jakbë chcała przeskòczëc, ale òb drogã sã òdmëslëła. Naprocëm stoji góra. Do górë prowadzy bród przez wòdã. Tam stoji wësok no stôré zómkòwiszcze. Czej chcesz, żebë ce òd ùrzasu włosë pòwstałë do nieba, tej le tam jidz!

Na to naszła Marcjanna i zaczãła wadzëc:

– Cëż wa bãdzeta môłémù knôpù głupą gôdką głowã mącëła. Biô-jta lepi spac. Bò co wa ùłowita, to téż kòt na ògònie ùniese.

Tak òni szlë, a jô z nima. A òb drogã jô czuł, jak Michôł mówił do Môrcëna:

– Chòcbë mie miôł złoti wãgòrz w kłómkã wlezc, nie dostôłbës mie w nocë na zómkòwiskò.

Ta sprawa mie òdtąd nie dała bezpiekù. Wiednom mùszôł mëslec ò tim zómkòwiskù i ùkładac so w głowie, jakbë sã tam dostac. Mógłbëm béł ùcec w niedzelã, jak naszi bëlë w kòscele, ale Marcjanna wiedno tak ùrëchtowała, żem sã ni mógł rëszëc z domù. Rôz òna mie w robòcy dzéń zwãdzëła, jak jô prawie chcôł gnac pòd jarzãbinã!

– Dokądka të pãdzysz? – pitô.

– Pòd jarzãbinã!

Tak òna przëtrzimała mie za wãps i zaczãła gadac:

– Nie pònëkôsz tam, ale pòd stëdniã. A słëchôj terô czemù! – Tam pòd jarzãbiną niedobré mëslë głowã nachòdzą. Naszłë òne i człowiekòwi, chtëren béł dobri i stateczny, bòm znała gò. A tak gò òsamãtałë, że ùbëtkù nie nalôzł doma i pò swiece wanożi dzys, w biédze mòże i nãdzë. Òstawił za sobą dóm i miejscé i szedł w swiat cëzy. Ale za nim òstôł trup... Cëż jes të chcôł, biédny knôpie? Robic tobie trzeba òd lat dzecynnëch, bò ni môsz włôsny chatë ani roli. Na chléb swój zarabiac bãdzesz w mòklëznie skarni, jak Pón Bóg cë namienił, i służył bãdzesz. A mòże, że dorobisz sã włôsnégò kawałka zemi, czej Pón Bóg cë pòbłogòsławi. Jô cë tegò żëczã.

– Ale wëbi sobie z głowë zómczi i królewiónczi, bò to nie je nick dlô parobka, jak cebie. Bò czej jich so nie wëbijesz z głowë, chadzac bãdzesz pò drogach swiata, pò chtërnëch wanożenié bez dakù nad głową i bez ògnia do ùwarzeniô strawë twòjim kawlã bãdze. A mòże jesz co gòrszégò, jak némù...

Słëchôł jem jak na kôzaniu i nëkôł, jak mie dobré kòbiécëskò nakôzało, pòd ne trzë chòjnë. Tamem légł na słuńcu i zdrzôł pònad jezorã i lasã w daleczi swiat. Chtëż to mógł bëc, ò chtërnym Marcjanna mówiła, że wanożi pò swiece, miejscé òstawiwszë i dóm? Hej, i jô wanożëc bãdã! Niech le ùroscã! Tam za jezorã i lasã òtmikô sã swiat! Jaczi tam lëdze, jaczé chatë, jaką mówią gôdką? Do nich jô pùdã, niech le ùroscã! A Marcjanna niech sedzy doma, bò to le mizernô białka i sã bòji.

Tak jô sobie tam mëslôł i téż pózdni zrobił.

Ale króm tegò dzéń kòle dnia mie pòkùsa brała.

– Jidzże sã doznac ò nym zómkòwiskù!

Tak jô nie strzimôł.

Jednégò zawitrza wzął jem sã i nëkôł kù stëdni, pòkąd mie Marcjanna òd pùstkòwiô dostrzec mògła. Ale jak jem so zmierkòwôł, że mie ju ni mògą brac na òczë, nawrócył jem dobëtk w stronã jarzãbinë.

Tam jô Gniotã òstawił przë bëdle i mù przëkôzôł tak:

– Gnioto! Jô jidã! Të òstani, jaż sã wrócã i dôwôj bôczenié! Ta nôskwarnô Bezroga, co łoni w sklep sã zarwała, mô le jeden róg, bò drëdżi so sczidła przë ti òrãdzë. Ale òna króm tegò wiedno bòdlëwô, nie bôczącë, że jak sobie drëdżi róg sczidnie, to na jôrmarkù chtëż jã kùpi? Të le ji zarô zãbama do piãt, jakbë drëdżich bòdła. A tej téż ùważôj, żebë dobëtk sã nie rozbiégł ani nie szedł w szkòdã.

Tak Gniota òstôł, le za mną blészcził wiérnyma òczama.

Czej jem terô przesënął rów i szedł pòd dużima drzewama, bëło mie, jakbë w lese swiãcëła sã niedzela. Takô tam statecznosc i cëszô panowała strzód wësoczich jak wieże ùzémków. Dali w las drzewa pòdrôstałë brzidã. Ale jô wnetk wëbłądzył na stegnã, co jã sobie sarnë wëdeptałë.

Tej jô przërëchlił krokù. Z dãbòwi gałązë zaczãło wrzeszczec dwòje bestrëch sójk. Ale jô se ùwôżôł:

– Wrzeszczta le, wrzeszczta! Wa mie chcała òmanic, żebëm tu szukôł wajégò gniôzda. Ale jô wiém, że òno dalek w jinszim môlu, a tam bë wa sedzała cëchò i sã nie dzarła!

Tedë jô szedł dali. Krze sã skùńczëłë, jakbë ùcął, a za nima stojała łąka, pełnô paprocë. Chto mô serce òdwôżné, jidze tam w noc swiãtégò Jana ùdobëc kwiatu paprocë i wãgla òd ji kòrzenia. Chto ùdobãdze, ten nie szukô szczescô, ale szczescé szukô jegò. Ale to sprawa zdradnô. Pòwiôdelë na pùstkòwiu ò taczich, chtërnym przë szukaniu wãgla i kwiatu nico Strasznégò głowã w tił licama na plecë wëkrącëło.

Szedł jem przéką nëch paprocy, bôczącë, bë sobie ò nie bòsëch nóg nie zadrzéc, bòm wiedzôł, że renią. Pò drëdżi stronie łączi znôwù rosłë drzewa i krze, a przéką nich szła sarnienô stegna. Z wietwi jął wòłac na mie łupk:

– Chtëż jidze? Chtëż jidze?

Tej jô sã z tegò ptôcha smiôc mùszôł, bòm wiedzôł, że òn tak wrzeszczi, bò sã bòji klészcza, chtëren mù na wieselé żôłądka pòżëcził. Bò piérwi òn sóm żódnégò ni miôł. Ale pò wieselu jegò białka gò namówiła, żebë nie òddôł. Za to òn terô wiedno w strachù sedzy i wòłô przez las:

– Chtëż jidze? Chtëż jidze?

Ale jô so ùwôżôł: Pò cëż òn mô sã drzéc na darmò? – Tak jem wòłôł:

– Bãdzë cëchò, łupkù! Tu ni ma niżódnégò klészcza, bò jidze le môłi Remùs.

Tej òn òprzestôł na małi sztërk. Ale ledwiem zaszedł znôwù miedzë drzewa, òn dali sã bòjôł i wrzeszczôł. Tej jô gò ju wiãcy nie ùspòkôjôł. Wdzëk tobie! Czemùżes nie òddôł, czej jes wërãcził sobie!

Miedzë drzewama szła stegna kąsk pòd górã. A czej jem pò drëdżi stronie schòdzył na dół, tej przede mną òdemkło sã zybczé trzãsawiskò, pełné czôrnëch dur, ò chtërnëch pòwiôdelë, że to durë do piekła. Na grądach ti zybi rosłë brzozë. Miedzë nima wësok stoperczëła ólszka, chtërny sã wstec lëstë trzãsą òd ùrzasu. Jakòż téż sã ni mają trzãsc, czej na ni Judôsz sã pòwiesył!

Tam jô zgùbił stegnã i mùszôł òbéńc bòkã. Ale terô jô ju czuł z niedaleka granié wòdë. To gwësno rzéka lasã bieża. Czim dali, tim zëmni sã robiło. Wnetk mie i wòniô wòdë zalecała. Za czilkanôsce kroków wid z mòdrégò nieba swiécył przez kòrunë drzéw, a dołã łiszczałë sã bieżącé wòdë rzéczi.

Doszedłszë do brzegù, ùczuł jem cwiardi gruńt pòd nogama. Pòd wòdą biélôł so piôsk. Górą niegò wòda szła prądã. Òd brzegù do brzegù zdôwało sã mie tëlé rëmù, żebë wóz zaprzãgłi w kònie przéką żłobù rzéczi stojôł wëgódno. Pò procëmny stronie ùnôszała sã góra. Tak jô sã pitôł sebie:

– Jes të na zómkòwiskù, Remùsu, czë nié?

Jaż jem ùzdrzôł nã dzywną chòjnã, ò chtërny Michôł spòminôł: Na brzegù, kąsk w strón, môłô górka cwiardi zemi jak chrzebt bidlãca, przëległa do rzéczi. Z ji bòkù wërôstała grëbô stôrô chòjna, jakbë sã mòstã chcała przełożëc do procëmnégò brzegù. Ale jak òdrosła na dwa kraczaje nad wòdą, tej wòlała skrącëc w górã, jak jinszé drzéwiãta, i rosc prosto jak swiéca. Nigdëm jesz taczégò sztôłtu chòjnë nie widzôł. Kùńc ùzémkù ti chòjnë, chtëren sã trzimôł brzegù, przëbôczôł mie chrzebt dwùletnégò zgrzébiãca tak, że jô na nich skòcził jak na kònia i nogama jął priskac nad wòdą.

W górã i w dół rzéka szła jakbë duktã wëcãtim, a grabinë, ólszczi, wierzbinë i wijądżi ùstawiłë sã nad żłobã rzéczi jak lëdze w procesji. Czej jem z mòjégò kònia patrzôł rzéką w górã, zdôwało mie sã, że sedzã w kòscele dużim, tak dużim, że do wôłtôrza dozdrzec ni ma. A òd stronë tegò niewidzalnégò wôłtôrza, ùdbôł jem sobie, że mùszi co do mie sã zjawic.

I zjawiło sã.

Nôprzód widzôł jem pòd wòdã dalek dwa biôłé plachce, chtërne płënãłë wòdą kù mie. Z nich wërôstałë, czim blëżi, dwie szëje, zadżãté na sztôłt łodëg makù, ale pëszné i dużé. A czej przëpłënąłë krótkò, tej jem widzôł, że to kôłpie biôłé, te same, chtërnem widzôł pòd kòrunowóną jarzãbiną. To bëłë pòdług mòji ùdbë kôłpie królewiónczi zaklãtégò zómkù.

Przëpłënãłë òne krótkò do brzegù. Tej zaczãłë mie sã dzëwòwac. Òczë miałë jak lëdze, a strónką wkół jakbë czôrné òkùlorë na òczach mądrëch lëdzy. A zdrzałë na mie, jakbë cos pòwiedzec chcałë. A jô stojôł cëchò i żdôł. Alem sã nie dożdôł. Raptã bò zeszłë ze mie òczama, nadãłë skrzidła i szłë w górã rzéczi, nie òbrócywszë sã razu. Kùreszce zniknãłë, skąd jich przëniosło.

Na brzegù zaczął ùjadac mój Gniota. Tej zaczął òbskakiwac wkół drzewa, na chtërnym jô sedzôł jak na kòniu, chcącë wësënąc do mie. Ale jak mù sã to nie ùdało, wbiégł w rzékã i jął wòdã szleptac, jakbë òd tidzenia nick nie pił.

Żebë nié Gniota, królewsczé kôłpie béłëbë co pòwiedzałë. A mie òn téż przerwôł mòjã przigòdã, bò przëbôcził mie dobëtk mój za lasã. Wzął jem tedë nodżi za pas i zriwôł nazôd drogą, chtërnąm przëszedł. Gniota priskôł òkòma mie. Gdzerôz trącył mie zëmnym cnikã w gòłé jikro, jakbë mie chcôł przërëchlëc, a tej wëbiégł na przódk.

Tak żesmë òbaji dobieglë kùńca lasu. Kù mòji spòkójnoscë jô terô widzôł, że krowë sã pasłë, jak nôleżi, a òwieczczi trzimałë sã w gromadze niedalek. Z tegò béł jem rôd i rzekł jem do Gniotë:

– Gnioto! Ten rôz to nama ùszło sëchim pãkã. Ale czej të jesz rôz òdbiegniesz òd bëdła, tej òbôczisz!

Ale Gniota le zdrzôł na mie, dichającë z wëwarłim jãzëkã, bò so mëslôł, że jô, Remùs, jem procëm niegò jak krówka: jak òdbiegnie, tej jã mùszi nawrócëc. Tak òn i mie nawrócył òd zómkòwiska.

Czej jem pòd wieczór nëkôł dodóm, rzekł jem do swòji dësze:

– Jitro pùdzesz zôs!

VJak Remùs nalôzł na zómkòwiskù czôrny grónk i złoti miecz i jak òn za to skórą zapłacył

Zawitrzny swiat tegò dnia smiôł sã ze szczescô. Słuńce z wësoczégò nieba tak rozswiécëło całé pòle, że nawetk nômizerniészi bączk w rowie mógł so plecë rozegrzôc. Bezroga, nëkającë rôz na lewò rôz na prawò z karna, slôdkòwała, co gwësno òdezdrzała òd Lizë abò Gniadégò, na pażãc wëpùszczonëch. Gniota jã nawrôcôł, ale bez gòrzu, jakbë sã cesził, że mô òrądz do suwaniô i szczekaniô redosnégò. Jô òd nich zarwôł ti wiesołoscë, żem gwizdôł i skôkôł jak skórc jaczi pò pòlu. Wiesołą gromadą, jak na biesadã, nëkelë jesmë pòd kòrunowóną jarzãbinã. Tam jô wzął i Gnioce wbił w głowã, żebë sã nie wôżił jic za mną slôdë, le żebë òstôł i dôwôł bôczenié. Tej jem sënął do lasa.

Rosa jesz stojała na trôwie i na paprocach, bò chmùra zelonëch lëstów i jiglënë górą drzéw zabiégałë słuńcu, że jich wëpic ni mògło. Nodżi mòje sã slizałë na mechù, ale jô biegôł drawò, bòm ju wiedzôł drogã. Anim nie słëchôł na łupka, chtëren znôwù wrzeszczôł w dużim strachù, czë klészcz nie jidze. Łąkã z paprocą jô òbszedł, bë sã nie skaleczëc w leceniu, a na ólszka trzãsącô sã òd ùrzasu òstała w strón. Przë rzéce wlôzł jem òbùma nogama na òną krzëwą chòjnã i zdrzôł rzéką w dół i rzéką w górã.

Bòm żdôł na wczorajszé dwa kôłpie, co tak mądrima òczama patrzëłë. Alem sã jich dożdac ni mógł. Tak mie przëszła do głowë bôjka ò królewiónce i kôłpiach, chtërne bëłë ji bracama, i spiéwôł jem taczé słowa:

Przëpłëńtaż tu do mie, kôłpie, długą wòdną drogą!

Gdzesta wa pòdzała naszą królewiónkã młodą?

Hej, wa kôłpie, biôłé ptôchë głãbòk w czôrnym lese!

Chtëren z was ò królewiónce nowinã przëniese?

Czë nad dużą wòdą swòje biôłé ruchna pierze,