Kresowa opowieść. Tom I: Michał ebook

Okładka

Strona tytułowa

Edward Łysiak

Kresowa opowieść

Michał

Tom I

Strona redakcyjna

REDAKCJA: Zuzanna Gościcka-Miotk

KOREKTA: Aleksandra Tykarska

OKŁADKA: Paulina Radomska-Skierkowska

SKŁAD: Anita Sznejder

© Edward Łysiak i Novae Res s.c. 2014

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, reprodukcja lub odczyt jakiegokolwiek fragmentu tej książki w środkach masowego przekazu wymaga pisemnej zgody wydawnictwa Novae Res.

Wszelkie podobieństwo do realnych postaci i sytuacji jest całkowicie przypadkowe.

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-7722-876-0

NOVAE RES – WYDAWNICTWO INNOWACYJNE

al. Zwycięstwa 96 / 98, 81-451 Gdynia

tel.: 58 698 21 61, e-mail: [email protected], http://novaeres.pl

Publikacja dostępna jest w księgarni internetowej zaczytani.pl.

Wydawnictwo Novae Res jest partnerem Pomorskiego Parku Naukowo-Technologicznego w Gdyni.

Konwersja do formatu EPUB/MOBI:

Legimi Sp. z o.o. | Legimi.com

Dedykacja

Kresową opowieść dedykuję mieszkańcom Kresów II RP: Polakom, Ukraińcom, Żydom i Ormianom, których sąsiedzkie więzi w tragiczny sposób zerwały wydarzenia II wojny światowej, a także Łemkom, zmuszonym do opuszczenia swojej ojczystej ziemi.

Podziękowania

Kresowa opowieść w znacznej części opiera się na faktach. Chociaż osoby żyjące tam i wtedy są pierwowzorami wielu postaci występujących w powieści, to wszelkie podobieństwo do realnych postaci i sytuacji jest całkowicie przypadkowe.

Dziękuję:

Tobie, Żołnierzu Istrebitielnego Batalionu, który chciałeś pozostać anonimowym człowiekiem. Twoja odwaga uratowała wielu ludzi i chociaż odszedłeś od nas kilka lat temu, to żyjesz na kartach powieści jako Michał.

Tobie, Krzysiu. Twoja wiedza o tamtym czasie i zaangażowanie w tworzenie fabuły powieści bardzo mi pomogły i, o czym jestem przekonany, uczyniły ją bardziej atrakcyjną.

Mamie i Babci za zaszczepienie miłości do Ziemi, na której się urodziły, oraz wdzięczności dla Ukraińców, którzy uratowali im życie.

Żonie Wandzie oraz synom Rafałowi i Tomaszowi za wsparcie i wyrozumiałość.

Panu Janowi Sitnikowi. Pana zeszyt ze słowami piosenek śpiewanych wtedy przez Polaków i Ukraińców był bezcennym źródłem informacji, a pomocy w wyjaśnianiu wątpliwości nigdy Pan nie odmawiał.

Romanie Obrockiej za poniesiony trud przy realizacji projektu „Łączy nas wspólna historia” i wiele pozytywnych emocji, jakich dostarczyły razem organizowane wyjazdy na Ukrainę.

Sylwii Frołow za wprowadzanie w tajniki warsztatu pisarskiego i czas poświęcony na ich praktyczne wykorzystanie w powieści.

Ponadto dziękuję Pawłowi Misiorkowi, Dorocie Lutek, Klaudii Maślej-Feluś, Beacie Dżon, Elżbiecie Burgier, Bolesławowi Gruberskiemu, Rozalii Pleszewie, Marii Więcek, Józefowi Skowronowi oraz wielu innym osobom. Bez Waszej pomocy Kresowa opowieść nigdy nie uzyskałaby obecnej postaci.

Rok 2010, Wrocław

Siedziałem w kaplicy na jednym z wrocławskich cmentarzy. Mdłe światło ściennych lamp wypełniało przestrzeń dziesiątkami rozmytych cieni, a zapachy kwiatów, świerkowych wieńców i palących się świec tworzyły charakterystyczną oprawę dla zbliżającej się ceremonii. W ławkach były tylko dwie kobiety. Głowę młodszej, z wyglądu dwudziestopięcioletniej, zdobił kapelusz z szerokim rondem i woalką. Proste rude włosy dotykały jej ramion. Starsza, na pozór mniej atrakcyjna, od razu zwróciła moją uwagę. Organista ćwiczył pojedyncze akordy żałobnej pieśni, kiedy nagle ona podeszła do mnie.

– To pogrzeb moich dziadków – szepnęła. – Pan ma aparat fotograficzny, a ja chciałabym mieć zdjęcia z tego pogrzebu – uśmiechnęła się smutno, podała wizytówkę i wróciła na miejsce.

Przed końcem ceremonii opuściłem kaplicę. W bramie minąłem się z trzema nieznanymi mi osobami. Pięćdziesięcioletni mężczyzna miał na sobie granatowe dżinsy i marynarkę, drobna, czterdziestoletnia blondynka legginsy i tunikę, a kilka lat od niej młodszy mężczyzna niósł aparat fotograficzny przerzucony przez ramię. Wsiadając do samochodu zobaczyłem ich ponownie. Szli powoli za skromnym dwuosobowym konduktem.

Wracając do domu dziękowałem Bogu, że przed jego śmiercią mogłem z nim porozmawiać i nakłonić do opowiedzenia o jakże burzliwym życiu.

Było ich sześciu. Fedor Primak, Izaak Wise i on urodzili się w roku 1919, Roman Dywczuk i Stiepan Pawłyczko rok ­później, a jego brat Grzegorz – w roku 1922. On i brat byli Polakami, Izaak – Żydem, a Fedor, Roman i Stiepan – Ukraińcami.

Jako młodzi chłopcy chodzili do tej samej szkoły, wypasali bydło na zielonych od wczesnej wiosny do późnej jesieni pastwiskach i pastewnikach, które miejscowa ludność nazywała tołoką, i buszowali w gęstych zaroślach, porastających meandryczne koryto Czeremoszu.

W miarę dorastania ich wspólne drogi coraz bardziej się rozchodziły, a kiedy się ponownie spotkały, nie były już drogami dziecięcej i młodzieńczej przyjaźni.

Po powrocie do domu włączyłem komputer i sięgnąłem po wizytówkę tajemniczej dziewczyny. „Dorota Woroniecka, tłumacz języka rosyjskiego i ukraińskiego” – przeczytałem. Mieszkała w Trzebnicy, a na wizytówce był podany jej adres e-mailowy.

Uruchomiłem aplikację obsługującą mojego Olympusa i skopiowałem zdjęcia do komputera. Wybrałem funkcję przeglądania plików graficznych i na ekranie monitora pojawił się katafalk z czerwonym suknem i dwiema urnami – białą i brązową. Obok urn stał oparty o ścianę drewniany krzyż z dwiema tabliczkami. „Julia Jakubowska z domu Pakosz i Michał Jakubowski” – przeczytałem.

Ich małżeństwo trwało ponad sześćdziesiąt lat, ale każde z nich zabrało do grobu sobie tylko znaną tajemnicę. Pewnie byłoby inaczej, gdyby podczas wojny los nie zetknął ich z Izaa­kiem.

Michał, Julia i Izaak – to o nich jest ta opowieść.

***

Rybaki leżały w trójkącie między łańcuchem górskim Karpat i rzekami Prut oraz Czeremosz. Do tej drugiej rzeki wieś przylegała całą swoją długością, wynoszącą około pięciu kilometrów. Miejscowość znajdowała się blisko Kut, które usadowiły się u samego podnóża Karpat i były sennym miasteczkiem, liczącym ponad cztery tysiące mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi. Polaków i Ukraińców mieszkało w Kutach mniej więcej tyle samo, była też duża społeczność ormiańska. W Kutach żyły cztery społeczności, znajdowały się tam więc cztery domy boże – synagoga, kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka i kościół ormiański.

Czeremosz był rzeką graniczną, oddzielającą Polskę od ru­­muńskiej Bukowiny. Na wysokości Kut, po jego drugiej stronie, leżała rumuńska Wyżnica. Oba miasteczka łączył drewniany most drogowo-kolejowy, zbudowany przez polskich saperów w 1930 roku. Wsparto go na dwudziestu podporach, zabezpieczonych ostrogami przed lodem i tym wszystkim, co podczas licznych powodzi niósł ze sobą wzburzony Czeremosz.

Na zachód od Kut, w mocno zalesionych górach, wzdłuż stru­­­mienia wypływającego spod Krzywego Gronia i wpadającego do Czeremoszu, leżała wieś Paliwka. Niedaleko miejsca, w którym płynący od południa Biały Czeremosz łączył się z płynącym z zachodu Czarnym Czeremoszem, znajdowała się osada Berezka. Obie te miejscowości, których zwarta zabudowa wzdłuż górskich strumieni przechodziła niezauważenie w luźno rozrzucone po całej okolicy pojedyncze domostwa, zamieszkiwali głównie Huculi.

Wiele potoków górskich po zachodniej stronie Połonin Hryniawskich łączyło się w Czarny, a po wschodniej w Biały Czeremosz. Obie te rzeki opływały Połoniny Hryniawskie z wysokimi szczytami, nazywającymi się Baba Lodowa, Skupowa i Rozticki, i łączyły w głębi Karpat w miejscowości Uścieryki w jeden groźny i piękny Czeremosz, będący typową spławną rzeką górską średniej wielkości. Początkowo płynął on wielkimi zakrętami i spadami między wysokimi skałami i dużymi kamieniami aż do podnóża gór karpackich. W tym miejscu opuszczając skaliste górskie okowy, przełomem wypływał na teren równinny o małym spadzie poziomym, lecz wystarczającym do szybkiego ruchu wód i wartkiego nurtu. Toczył się szerokim korytem, nieregulowanym i przez to zmieniającym się, aż do rzeki Prut poniżej Śniatynia i dalej już jako Prut, przez Rumunię do Dunaju i Morza Czarnego.

Poziom wód Czeremoszu zmieniał się w zależności od pory roku, a jeszcze częściej od pogody. Zwykle kilkakrotnie od wiosny do jesieni występowały wielkie i groźne powodzie. Przynosiły one straty, cierpienie i śmierć. Charakterystyczne było to, że przybór ogromnych mas wodnych następował bardzo szybko, prawie natychmiast. Pędzące ze strasznym hukiem olbrzymie wały wodne zalewały wszystkie niżej położone pola i domy na szerokości dwóch, czasem trzech kilometrów. Bardzo groźnie to zjawisko wyglądało – prawdziwe morze brudnej wody rwącej wszystko i niszczącej to, co na napotykało na swojej drodze. Równie szybko, jak napływały te masy wodne, tak też ustępowały i już po dwóch dniach zostawały tylko olbrzymie spustoszenia i ślady po powodzi. Sama rzeka wracała do swojego koryta, bardzo często zmieniającego po­­przednie miejsce, żeby w następnych kilku dniach zamienić się ponownie w malowniczą, niegroźną i czystą jak łza rzekę o podłożu kamienistym.

Przez całe stulecia Czeremosz, który nie miał uregulowanego koryta, podmywał, zabierał i unosił ze sobą olbrzymie masy ziemi z miękkich nizinnych terenów, wyrządzając ogromne szkody. Sama rzeka, przypominająca podczas suszy leniwy strumyczek, zamieniła szeroki pas ziemi wzdłuż swojego koryta w mało korzystne i mało dochodowe, za to często zalewane i zamulane pastwiska, porośnięte olszyną, topolami, wierzbami i wikliną. Większe drzewa napotykało się wyłącznie w pobliżu brzegów pól, tam gdzie napór wód był mniejszy, natomiast bliżej rzeki rosła tylko gęsta wiklina. Dużo miejsca zajmowały kamieniste wysepki i piaski oraz namuły, porośnięte jedynie krzakami i rzadkimi, wysokimi kępami bezużytecznej trawy. Miejscowi nazywali je pastewnikami.

Kiedy się pominie olbrzymie straty gospodarcze i niepokoje ludzkie, to sam widok tej szerokiej doliny z majestatycznie płynącą środkiem rzeką, czystą i rybną, rozlewającą się w liczne maleńkie potoczki, które następnie znowu wpadały do rzeki, wyglądał bardzo uroczo. Dużo piękna dodawały tej dolinie wielkie, gęste i zielone pastewniki. Najładniej było wiosną, kiedy gnieżdżące się tam stada ptaków, szczególnie słowików, wprost spać nie dawały nocami. Bujna zieleń drzew, krzewów, trawy i ziół oraz kwiatów przechodziła w kolor ciemny i dosłownie rozpierała się w swoim rozwoju. Sprzyjały temu wszechobecna wilgoć, żyzność namułów powodziowych oraz ciepły mikroklimat doliny Czeremoszu.

Nadejście powodzi można było łatwo przewidzieć, obserwując olbrzymie ciemne chmury i pioruny nad Karpatami. To zawsze był znak, że już wkrótce pojawi się wielka woda. Kiedy tak się stało, wszyscy ludzie z Rybak wychodzili na brzeg, nawet ci z domów położonych daleko od rzeki. Stali i z bezpiecznej odległości obserwowali ogrom i niszczącą siłę najgroźniejszego ze wszystkich żywiołów.

Czeremosz zawsze wywierał wielki wpływ na Rybaki. Wpływ większy niż na inne wioski, z uwagi na jej wyjątkowe położenie w stosunku do koryta rzeki. Dawno temu pierwszy rząd domów, ciągnący się przez całą wieś, powstał nad brzegiem Czeremoszu i został nazwany chati nad bieregom. Dopiero później, kiedy rzeka, podmywając coraz bardziej brzegi, zaczęła zagrażać tym domom, ich właściciele musieli je rozebrać i przenieść na inne miejsce. W ten sposób powstał drugi rząd domów, przy drodze nazywanej cerkiewną dlatego, że w bezpiecznej odległości od Czeremoszu, pośrodku wsi, stała greckokatolicka cerkiew.

Trzecim, jeszcze późniejszym rzędem domów były te, które zbudowano przy gościńcu, czyli przy jedynej utwardzonej i nieco szerszej drodze, łączącej Kuty ze Śniatyniem.

Przez Rybaki płynęła też mała rzeczułka o nazwie Ulica, zupełnie nieciekawa i bez charakteru. Nad nią także pobudowano chaty, które nazwano chati nad Ulicą orazchati za Ulicą. W szczerym polu, bez dobrej dojazdowej drogi, wybudowano osiedle rozrzuconych zagród, które mieszkańcy nazwali Caryni. Domy te były bardzo odległe od rzeki, co z powodu ścisłej symbiozy Rybak i Czeremoszu czyniło ich położenie najbardziej niekorzystnym.

Znaczenie rzeki dla mieszkańców Rybak zawsze było ogromne. Czeremosz pozwalał tanim kosztem hodować bydło i owce, które wypasano na pastwiskach pastewników i łęgów doliny rzecznej od najwcześniejszej wiosny do późnej jesieni. Latem należało się zatroszczyć jedynie o paszę na cztery zimowe miesiące. Drewna na opał dostarczały pastewniki i łęgi gminne oraz powodzie, które znosiły z gór olbrzymie ilości różnego suszu drzewnego, nazywanego pławienia. Były to zarówno całe olbrzymie drzewa, jak i drobne trzaski połamanych konarów. Już tylko od fizycznej siły i zaradności mieszkańców zależało, do kogo trafiały różne rodzaje pławienia, bo wystarczało go dla wszystkich. Najstarsi i najsłabsi, kobiety i dzieci znosiły w workach do swoich domostw małe kawałki drewna wygładzone przez wodę i kamienie. Silniejsi brali się za duże pnie i konary.

Jesienią gmina za symboliczną opłatą przydzielała każdemu orszlagi, czyli nieduże kawałki łęgów, pastwisk lub pastewników nad rzeką, do wycinania drzew i grubej wikliny. Przydziału dokonywali i wyrąb nadzorowali pobereżnicy gminni.

Czeremosz za darmo dostarczał budulca na domy i zagrody. Ludzie gromadzili go przez lata, cięli piłami i ociosywali siekierami, aby w końcu postawić sobie nowy, zdrowy drewniany dom i zabudowania gospodarcze. Kiedy tylko mocno ściemniło się niebo nad górami, kiedy rozlegały się potężne grzmoty, a błyskawice rozświetlały niebo, mieszkańcy wsi przygotowywali się do zbierania budulca, a wybór był ogromny. Suche kloce świerkowe różnej grubości, proste i gładkie jak świece, zalegały po opadnięciu wody na całym terenie koryta powodziowego. Były kloce znakowane i bez znaków, państwowe i prywatnych firm, polskie i rumuńskie. Wszystko zabierał Czeremosz z wielkich stert drzewnych, przygotowanych zimą do zbijania tratw zwanych darabami i spławianych do nizinnych tartaków – traczek. Rzeka nie miała też litości dla płynących już lub gotowych do wypłynięcia olbrzymich tratw – spławów, które rozrywała z wielką łatwością. Mieszkańcy Rybak musieli się w takim przypadku wykazać siłą i sprytem, aby przetransportować i ukryć koło domu, na pastwiskach czy w łęgach, dostarczone za darmo drewno.

Rozwinięte było rybołówstwo, które zaopatrywało wioskę w najsmaczniejszą rzeczną rybę z gatunku pstrąga, łososia, hołowacza, mereny, klenia, szpela, pidustwy, mareńczuka, czipa i drobnej, ale najsmaczniejszej ryby, z wyrośnicą na czele. Wyrośnica była pierwszą zdobyczą najmłodszych, bo tylko trzyletnich rybaków.

Niezależnie od pory roku, pranie bielizny odbywało się wy­­łącznie na rzece, nawet w najsroższe zimy, największe mrozy i zamiecie. Tuż pod brzegiem była mała, czysta i przezroczysta jak szkło woda zwana norą, która nigdy w zimie nie zamarzała, a w lecie była tak zimna, że aż szczypiąca. Ryba w niej była najprzedniejsza. Do tej nory zimą ściągały sanki z praczkami, nawet z sąsiednich wiosek, bo to i woda była ciepła, że aż para z niej buchała, i teren osłonięty przed wiatrem i zimnem. Od rana do wieczora słychać było tylko trzaskanie prannika drewnianego o drewnianą ławę z bielizną.

Ważna była kąpiel latem – podczas gorąca i trudu ciężkiej pracy polowej. Rzeka, czysta, z wodą wprost pachnącą, nieskażoną najmniejszym ściekiem miastowym czy fabrycznym, orzeźwiała. Na brzegu lub w łęgu można było odpocząć i przespać się na gorącym piasku. Mieszkańcy wsi po trudach całodziennych prac lub podczas niedzielnego odpoczynku po nabożeństwie w cerkwi cieszyli się i rozkoszowali oddychaniem tym powietrzem pachnącym zielonymi pastewnikami i rzeką. Łęgi nad Czeremoszem były przytulnym, przyjemnym i skrytym przed okiem plotkarzy i zazdrośników miejscem schadzek młodych zakochanych ludzi. To tutaj spotykali się mężowie i żony ze swoimi kochankami w niecnych celach dokonywania zdrady małżeńskiej.

Dla odważnych przemytników był Czeremosz źródłem dobrego zarobku, ale nieraz i miejscem śmierci. Na przestrzeni czasów działy się na rzece różne tragedie. Topili się w niej ludzie, często młodzi, bo też była ona bardzo zdradliwa. Często między brodem a wirem różnica okazywała się nieznaczna. Trzeba było przy Czeremoszu, a nawet w nim wyrosnąć, aby go poznać i czuć się jak u siebie w domu. Jednym słowem była ta rzeka dla Rybak i groźnym żywiołem, niosącym ogromne szkody, ale była też płucami i spichlerzem tej wioski. Nic więc dziwnego, że związane były z nim różne legendy i pieśni.

Ukraińcy tak śpiewali:

Werchowyno, switku ty nasz,

Oj, jak u tebe tam myło.

Jak ihry wid pływe tut czas

Swobidno, szumno, weseło.

Oj, ne ma to kraju, kraju nad tu Werchowynu,

Pusty, maty, pohulaty chot’ odnu hodynu.

Oj, ne ma to kraju, kraju nad tu Werchowynu,

Pusty, maty, pohulaty chot’ odnu hodynu.

Z wercha na werch, a z boru w bir

Z łełkoju w serci dumkoju.

W czeresi kris, w rukach topir,

Bujaje łehin’ toboju.

Czeremosze, Czeremosze, czysta twoja woda,

Diwczynońko z Werchowyny, jakaż twoja wroda.

Czeremosze, Czeremosze, czysta twoja woda,

Diwczynońko z Werchowyny, jakaż twoja wroda.

Tam pan ne kław, łancuchom meż,

Czużyj ne stanuw stopoju.

Wilnaja tut zemli odeż,

Bujaje łehiń toboju.

Jak zaszumyt’ kołomyjka, watah zahulaje,

Czornobrywu diwczynońku kruhom obertaje.

Jak zaszumyt’ kołomyjka, watah zahulaje,

Czornobrywu diwczynońku kruhom obertaje.

Litom ciłym, by nicz by deń,

Chłopci bujajut tut naszi.

Wilnaja tut zemli odeż,

Dostatkom lisa i paszi.

Zadudniły siromachi, w połonyni czuty,

Buwaj, luba diwczynońko, ja idu w rekruty.

Zadudniły siromachi, w połonyni czuty,

Buwaj, luba diwczynońko, ja idu w rekruty.

Ne wabit’ nas barysziw łest’,

Koby łysz poroch ta ciwka.

U ludyj swit, u Boha czest’,

Ta owec turma sopiłka.

Jak ja idu w połonynu taj oweczki hnaju,

Rankom hraju na sopiłci, weczirom spiwaju.

Jak ja idu w połonynu taj oweczki hnaju,

Rankom hraju na sopiłci, weczirom spiwaju.

Ta koby pyrs chrebet u wid,

Ta medwid’szybnów lisamy.

Zawijaw juh, zahraw Beskid,

Czeremosz huknów skałamy.

A ja teje diwcza liubliu, szczo biłe jak husia,

Wono mene pociłuje, skilki obernusia.

A ja teje diwcza liubliu, szczo biłe jak husia,

Wono mene pociłuje, skilki obernusia.

Tam to brenyt’ trembity zwuk,

Szebecze liubo sopiłka.

A jak zwirja zawyje zwuk,

W czelusty pliune mu ciwka.

A ja chodżu taj spiwaju, taj sobi dumaju,

Ne ma kraszczych spiwanoczok jak u naszym kraju.

A ja chodżu taj spiwaju, taj sobi dumaju

Ne ma kraszczych spiwanoczok jak u naszym kraju [1].

Na tę samą melodię wtórowali im Polacy:

Czerwony pas, za pasem broń

I topór, co błyska z dala,

Wesoła myśl, swobodna dłoń -

To strój, to życie górala!

Tam szum Prutu, Czeremoszu Hucułom przygrywa,

A wesoła kołomyjka do tańca porywa.

Dla Hucuła nie ma życia jak na połoninie.

Gdy go losy w doły rzucą, wnet z tęsknoty ginie.

Gdy świeży liść okryje buk

I Czarna Góra sczernieje,

Niech dzwoni flet, niech ryczy róg,

Odżyły nasze nadzieje!

Tam szum Prutu, Czeremoszu...

Pękł rzeki grzbiet, popłynął lód,

Czeremosz szumi po skale,

Nuż w dobry czas kędziory trzód.

Weseli kąpcie górale!

Tam szum Prutu, Czeremoszu...

Połonin step na szczytach gór,

Tam trawa w pas się podnosi,

Tam ciasnych miedz nie ciągnie sznur,

Tam żaden pan ich nie kosi.

Tam szum Prutu, Czeremoszu...

Dla waszych trzód tam paszy dość,

Tam niech się mnożą bogato!

Tam runom ich pozwólcie róść,

Tam idźcie na całe lato.

Tam szum Prutu, Czeremoszu...

A gdy już mróz posrebrzy las,

Ładujcie ostrożnie konie,

Wy z plonem swym witajcie nas,

My z czarką podamy dłonie.

Tam szum Prutu, Czeremoszu...

Było jeszcze wiele innych, podobnych piosenek na temat tej wyjątkowej rzeki.

Uroku temu zakątkowi ziemi nadawały pobliskie Karpaty, schodzące od potężnych szczytów Czarnogóry poprzez urokliwe i zalesione pasma Bukowca i Gór Sokolskich do pagórków i równin zamkniętych przez Prut i Czeremosz. Osłaniały równinę przed letnimi upałami i zimowymi mroźnymi wiatrami. Panował tam dzięki temu specyficzny mikroklimat, sprzyjający uprawie warzyw, a przede wszystkim sadownictwu, łącznie z hodowlą wrażliwych na mrozy orzechów włoskich, moreli i brzoskwiń. Ziemie były urodzajne i lekkie w uprawie, chociaż nie tak żyzne jak podolskie pszenno-buraczane czarnoziemy.

Kuty, Kosów i Wyżnica dotykały wprost Karpat. Z Owidiusza, górującego nad Kutami, można było upajać się rozleg­łym i pięknym widokiem całej okolicy. Do samego miasteczka przylegała od północy duża wioska – Stare Kuty. W dawnych czasach przebiegał tędy jeden z głównych szlaków handlowych. Ze wschodu na zachód wzdłuż górskiego koryta Czeremoszu wędrowali przez Karpaty kupcy, przeważnie Ormianie, z różnymi cennymi towarami Wschodu. Nie była to droga dobra dla wozów i nie była to droga ani łatwa, ani bezpieczna. Towary i ludzi przewożono, a raczej przenoszono na grzbietach małych, zgrabnych i wytrzymałych koników.

Góry w tej okolicy były pokryte dużymi i gęstymi świerkowymi masywami leśnymi.

Najbliżej Czeremoszu były pola uprawne, na których siało się owies i sadziło ziemniaki. Wyżej położone tereny, wolne od lasów, wykorzystywano jako pastwiska. Rozległe powierzchnie górskich zboczy grodzono płotami z ułożonych równolegle do ziemi długich świerkowych żerdzi. Połoniny porośnięte szlachetną, gęstą i słodką trawą były koszone na siano – jedyną i bardzo odżywczą karmę dla zwierząt na długi okres zimowy.

Paliwka i Berezka, stykające się z Czeremoszem, miały za­­­grody luźno porozrzucane po okolicznych wzgórzach, ale inne wioski coraz śmielej i wyżej zagłębiały się w półdzikie jeszcze Karpaty.

Tam gdzie nie było już huculskich zagród, rosły jeszcze świerkowe lasy, ale i one na pewnej wysokości się kończyły, ustępując miejsca rozległym połoninom bez drzew i krzewów, spadającym to łagodnie, to znowu stromo w różnych kierunkach. Połoniny porastała tak gęsta i niska trawa, że wystarczyło zamknąć oczy i uwolnić wodze wyobraźni, aby odnieść wrażenie stąpania po puszystym perskim dywanie. Połoniny wyrastały często z głębokich jarów z małymi i rwącymi potokami górskimi bez ryb, z brzegami porośniętymi gęstą i wysoką, nigdy niewycinaną świerczyną, w której stare drzewa kończyły swój żywot podobnie jak ludzie. Drzewa te padały i mimo, że były doskonałym materiałem budowlanym, to nikt ich nie sprzątał, bo było stromo i niebezpiecznie. Gniły więc, a na nich wyrastały nowe świerczki i szumiały na wietrze, przekomarzając się z szumem górskich potoków. Tak było po polskiej stronie Czeremoszu i po rumuńskiej. Tak było i dalej za Hryniawą, skąd już blisko do węgierskiej granicy.

Począwszy od Hryniawy, droga zwężała się coraz bardziej, aby po dziesięciu kilometrach przejść w ścieżkę prowadzącą hen, aż na Węgry. W tym miejscu, w którym droga przechodziła w ścieżkę, w lewo odbijała inna mała ścieżka i pięła się bardzo stromo i wysoko przez lasy nieprzejrzane w górę i w górę. Trzeba było iść tylko pieszo od rana aż do popołudnia, pod stromą górę Kozubejkę, aby wyjść na połoniny. Po drodze nie spotykało się już ani zabudowań, ani ludzi, a po wyjściu na najwyższe partie górskie, czyli połoniny, w słoneczny dzień widać było majestatyczny widok, jak okiem sięgnąć, hal połonińskich i nieba. Tych połonin o obszarach od stu do kilkuset hektarów, poprzedzielanych od siebie głębokimi lesistymi jarami, było bardzo dużo, a każda miała swoją nazwę i właściciela – Dugonia, Mokrynec, Pliwie, Cziwczen, Pochrebline. Wykorzystywano je do letniego wypasu licznych stad bydła i owiec.

W Hryniawie mieściło się duże nadleśnictwo państwowe, już ostatnie nad Czeremoszem i najgłębiej w górach położone. Zimową porą wykonywano tam wielkie prace zwózki, a raczej spuszczania i ściągania drewna w dolinę Czeremoszu, aby w okresie wiosenno-letnim spławić je w dół rzeki do tartaków i w pobliże stacji kolejowej. Latem drwale dokony­wali ścinania i korowania świerków, a zimą suche drewno pośliz­giem spuszczali żlebami po zamarzniętych spadzistych górskich potoczkach, a gdzie i to było niemożliwe, zatrudniano do tego wozaków, tak zwanych cugów. Wyjeż­dżali oni daleko od swoich domów w góry na całą zimę z małymi, krępymi i silnymi konikami, aby zarobić trochę pieniędzy w ciężkich zimowych warunkach, przy bardzo ryzykownej, niebezpiecznej dla zdrowia i życia pracy zwózkowej. Uży­wali do tego celu małych, niskich, ale bardzo mocnych okutych sań, zwanych biridiukami. Nadleśnictwa przygotowywały dla nich i dla koni zimowe, niewygodne pomieszczenia i umożliwiały im nabycie zgodnie z umową owsa i siana dla koni oraz żywności dla ludzi.

Zimowymi wieczorami, utrudzeni całodzienną pracą drwale, grzejąc się przy rozpalonym w zimowiku ognisku i tęskniąc za żonami i dziewczynami, tak śpiewali:

Sonni hory nicz nakryła, połonynu wsiu zmaniła,

Niżnu czeredu pestyła. Mołodyj wiwczar ne spaw.

Win w cij rianisznij hodyni baczyw Kseniu w połonyni

I u cij hirskij hodyni pro kochanja jij spiwaw.

Hucułko Kseniu, ja tobi na trembiti

Łysz odnij na cim switi pro swij żal rozkażu.

Dusza stradaje zwuk trembity łunaje,

A szczo serce kochaje, ne rozkażut’ usta.

Tycho spereszys’ na woryni win dywywsia w oczy syni

I u cij hirskij hodyni sumno na trembiti hraw.

Hucułko Kseniu...

Nadijszło horiacze lito, hucuł Kseniu liubyt’ skryto,

A hucułku czornobrywu win ostannij raz proszczaw.

Hucułko Kseniu...

W Czeremoszu hrajut chwyli, sumowały oczy syni,

Tilki witer na sosyni sumno pisniu prowiwaw.

Hucułko Kseniu... [2]

Z nastaniem wiosny i roztopieniem się śniegu kończono wielkie prace cugu, a nad Czeremoszem piętrzyły się olbrzymie megły[3] różnego drewna pierwszej jakości. Rozpoczynała się praca przygotowywania i spławiania drewna. Po obfitych opadach wzburzony Czeremosz porywał z tych megieł i placów oraz z potoków i rzek wielkie ilości drewna i niósł je w dół aż do Rybak i jeszcze dalej.

Historia tej ziemi była bardzo burzliwa. Kiedyś nazywała się ona Rusią Czerwieńską lub Grodami Czerwieńskimi. Władali nią książęta ruscy z Halicza i Lwowa, a mieszkająca tutaj ludność nazywała się Rusinami. Grabili tę ziemię i Tatarzy, i Turcy. Ich hordy przychodziły i odchodziły, a Rusini wyrośli z tej ziemi i w nią wrośli, trwali, mimo doznawanych krzywd i zadawanych im strat. Dalej na wschód, nad Dniestrem w pobliżu Horodenki na południowym stoku łagodnego wzgórza, jest wioska, w której wiele rodzin ukraińskich ma typowe tureckie nazwiska, a wielu ludzi – tureckie rysy twarzy. Dziewczęta mają ciemną cerę, czarne oczy i mocno czarne włosy. Są ­wysokie i smukłe, charakterystycznie się ubierają i nawet chodzą inaczej niż mieszkanki z sąsiednich wiosek. Ludzie we wsi, zachęceni do rozmowy, nie kryją, że ich przodkowie przybyli na te ziemie podczas najazdów tureckich, ale dzisiaj oni czują się już Ukraińcami i z mowy, i z wyznawanej religii.

Ziemie te otrzymał w drodze spadku w XIV wieku polski władca Kazimierz Wielki, ale przyłączył je do królestwa w następstwie zbrojnej wyprawy. Polska panowała tu do czasu rozbiorów, a później przyszli Austriacy.

Ludzie byli tutaj prości i gościnni, wyznający religię chrześcijańską obrządku greckokatolickiego. Cerkiewne nabożeństwa odprawiano według tego obrządku, ale kazania wygłaszano po rusińsku. Wsie były małe i rzadko zabudowane, a cerkwie znajdowały się tylko w niektórych z nich. Szkół nie stawiano, więc jedyne źródło nauki i wychowania stanowili rodzice, starsi szanowani ludzie oraz księża i ich kazania cerkiewne.

Sposób życia i gospodarowania przejmowano od przodków. Przyuczano się do tego od samego dzieciństwa, pracując ciężko i długo. Wielkimi zaletami i cnotami wychowawczymy były spokojne i wzorowe zachowanie się młodych oraz ich szacunek do rodziców i ludzi starszych.

W codziennym życiu przetrwały zwyczaje, przesądy, zabobony i obrzędy z czasów pogańskich. Pilnowano, aby w dniu piątego maja wszystkie furtki, bramy i wejścia do zagrody były obłożone darnią trawy pociętej w cegiełki z powtykanymi gałązkami tarniny. Miało to chronić krowy przed nadejściem wiedźm w celu odebrania mleka w nocy z piątego na szóstego maja – w dzień świętego Jurija. Dla ogrzania zmarłych przodków przed świętami wielkanocnymi, w Wielki Czwartek, zwany tam Rewnyj Czetwer, blisko zagród palono wieczorem wielkie ogniska – hritiem dida – grijut dida. Na porządku dziennym były wróżby, przemówienia i zamówienia. W połączeniu z różnymi ziołami stosowano je przy wszystkich chorobach jako jedyny sposób leczenia.

W każdej wiosce było kilka, a nawet kilkanaście osób – mężczyzn, ale przeważnie kobiet, najczęściej biednych i wyróżniających się szpetotą lub kalectwem. Uważano je za złe na przechód. Nie daj Boże, aby taka osoba zdążała w jakiejś potrzebie w kierunku domu, z którego ktoś gdzieś się wybierał, na przykład do miasta coś załatwić, sprzedać albo kupić, a już prawdziwa tragedia była, jak szedł na rozprawę sądową.

Były osobyzłe na oczy. Nie daj Boże, aby zobaczyły coś ładnego lub szczególnego u zwierząt domowych, ludzi lub dzieci – wtedy już groziła choroba, a nawet śmierć.

Wierzono, że nic dobrego nie może się przydarzyć, jeżeli ktoś przejdzie drogę z próżnymi wiadrami, wędrując do studni czy strumyka po wodę. Wierzono także w powodzenie wszystkich spraw, kiedy drogę przeszedł ktoś z wiadrami pełnymi wody. Z tego powodu często jeden z domowników celowo przechodził drogę z wiadrami pełnymi wody przed wybierającym się gdzieś innym członkiem rodziny. Kiedy czarny kot przebiegł drogę, też trzeba było z niej zawracać.

Był człowiek odwracający grad – widwiertoje grad, chroniący uprawy polowe przed klęską gradobicia. Raz w roku po żniwach i młockach chodził po miarki zboża od gospodarzy za wyświadczone przysługi. Działał w dwóch, czasem trzech wsiach, a kiedy w którymś miejscu silny grad jednak przeszedł, to tam już się nie pojawiał. Ludziom mówił, że na ich wielkie nieszczęście jego w tym czasie nie było w domu. Gospodarze także sami potrafili obronić się przed gradem przez wyrzucanie łopaty lub koczerhy, czyli domowego sprzętu piekarniczego, albo ustawienie siekiery odwróconej ostrzem do góry w momencie zbliżania się ciemnej chmury, kiedy z deszczu zaczynał już padać grad.

Byli ludzie niezręczni i źli na rękę, zlij na ruku, od których nie warto było niczego kupować, gdyż strata była pewna. Przeciwieństwem do nich byli ludzie bardzo poręczni, dobri na ruku i spiszni. Od nich wszystko warto było kupić, nawet gdyby w chwili nabycia wyglądało źle i okazało się bardzo drogie. Starano się celowo pożyczać od takich osób symbolicznego grosza na jakieś przedsięwzięcie – wtedy powodzenie było zapewnione. Ludziom poręcznym bez wahania udzielano nawet dużej pożyczki, a nespisznim odmawiano pomocy.

Wierzono, że samobójca, na przykład powiesielec lub potopielec, stale chodził i pokazywał się w miejscu śmierci oraz straszył nocami. Były zakątki, w których zawsze coś straszyło.

Diabeł, czylineczesta siła, straszył na porządku nocnym, a nieraz nawet w samo południe, pod różnymi postaciami, bardzo często jako mała trąba powietrzna w bezwietrzną pogodę.

Osobną dziedzinę stanowiły wróżby i przesądy z dziedziny miłości i ożenku dziewcząt oraz chłopców – szczególnie na Andrija oraz w wigilię Bożego Narodzenia. Wylewano wtedy roztopiony wosk na wodę w misce i odgadywano, co się z tego uformuje. Uważnie patrzono, w którym kierunku pies zaszczeka pierwszy raz, bo tam dziewczyna wyjdzie za mąż. Liczono kołki w płocie i jaki wypadał jedenasty, taki miał być przyszły mąż, na przykład gruby i krótki albo cienki i długi, a już nie daj Boże krzywy.

To tylko znikoma część guślarstwa, zabobonów i przesądów, które przetrwały do drugiej wojny światowej. Im bardziej zamierzchłe były czasy, tym tych praktyk było więcej. To prawie wyłącznie one kierowały ludzkim życiem.

Poważnymi sprawami były strach i całkowita bezbronność przed chorobami zakaźnymi i pomorami, zwanymi morowym powietrzem. O jednej takiej chorobie opowiadali starzy ludzie, a najwięcej dziadek Michała Jakubowskiego ze strony matki. To były wprost niesamowite okropności. Pokazywali zbiorowe mogiły z czasów tej cholery, a dziadek dodatkowo mówił o swoim udziale w grzebaniu trupów. Opowiadał:

– Pościągaliśmy, przywlekli powrozami do wykopanego dołu trupy wszystkich domowników z któregoś domu. Wśród nich leżała jeszcze żywa, ale bardzo chora dziewka, która zarażona tą cholerą, miała umrzeć niechybnie. Więc mówimy między sobą, że ją razem z umarłymi zakopiemy. Ona w ryk, że nie chce, a była to, mimo choroby, silna i wyrośnięta dwudziestoletnia dziewczyna. To my ją za włosy i pięścią w głowę. Zawlekliśmy ją wszyscy do jamy i zakopali, tam już nie krzyczała. Ginęły całe rodziny i wsie. Wiersz tak ten pomór opisywał:

Dżuma z łopatoju chodyła i grobowyszcza ryła,

Ryła i trup trupom naczynjała, i so swjatymy ne spiwała.

Mow roza w czystim poli seło zełenije,

Nichto w nioho ne zachodyt’, łysze witer wije

Taj roznosyt’ żowte lystja po żowtomu poli.

I dowho wono zełeniło, poki ljudy z polja, taj nareszti ne pustyły

Taj ne zapałyły seła toho zełenoho.

Skiniło, zotliło, popił witrom rozmachało i slidu ne stało

Z seła toho zełenoho.

Ot, take to liudiam hore dżuma wyprawljała [4].

Zupełnie innego rodzaju obawy czyniła gruźlica, od której nie było ratunku, a którą nazywali tam suchoti. Tak bardzo ludzie się jej obawiali, że nawet nie wolno było wymówić słowa suchoty – wpierw mówiono: suchi drowa w pieczi, a potem przywoływano śmierć na nią w młodym wieku. W pieśniach tę chorobę opiewano jako śmierć z miłości do ukochanego chłopca czy dziewczyny.

Ne na suchoty ja choruju, ne na suchoty ja umru,

Czerez ljubow swoho myłoho ja w siru zemlju spaty idu [5].

Te różne zabobony, a zwłaszcza przesądy, każące uznawać różne osoby za wiedźmy, czarownice złe na oczy, a już najgorzej na przechód, były bardzo wielkim utrapieniem wielu biednych i niewinnych ludzi, a nawet ich dzieci i rodzin. Piętnowano te nieszczęsne dusze, spychając je do kategorii ludzi najgorszych w środowisku wiejskim, a nawet w okolicy. Wiele osób przysięgało, że na własne oczy widziało różne przypadki tych zjawisk lub znało je ze słyszenia.

Wystarczyło, by gospodarz miał dobrą krowę i bardzo osz­czędnie zużywał mleko, aby mógł zrobić i sprzedać masło i śmietanę. Jednak to już wystarczało, aby sąsiedzi podejrzewali go o podbieranie mleka od cudzych zwierząt. Krowa, od której wiedźma odebrała mleko, często ryczała w jej kierunku, a przy dojeniu zamiast mleka wyciekała krew. Nie zastanawiano się, że zwierzę ryczy z głodu i z bólu, bo ma zapalenie wymienia. Radykalnym i drastycznym środkiem zaradczym było wtedy złowienie dużego pstrąga i wrzucenie żywego, wprost z wody, do mocno rozpalonego pieca chlebowego na rozżarzony węgiel drzewny. Wierzono, że kiedy pstrąg pękał, to równocześnie pękała krowa u wiedźmy, która odebrała mleko innej krowie, a mleko od tej pękniętej krowy zalewało podwórze u wiedźmy.

Jeżeli ktoś nie spał w noc świętego Jana, tylko chodził gdzieś po bocznych drogach i odludnych polach, mógł zobaczyć, jeśli miał szczęście, taką wiedźmę w postaci wielkiej, toczącej się, jasnej kuli.

Z początkiem XVIII wieku jedynymi zajęciami ludności rusińskiej były uprawa ziemi i hodowla bydła. Trzeba jednak podkreślić, że to, co wtedy nazywało się uprawą i hodowlą, było tylko ciężkim ryciem ziemi oraz trzymaniem bydła. ­Plony były bowiem bardzo niskie, a bydło mało produktywne. Do rycia ziemi jako narzędzi używali Rusini soch, a wołów jako siły pociągowej.

Całkowite zapotrzebowanie na żywność, bieliznę, odzież i obuwie oraz sprzęt i urządzenia domowe było zaspokajane wyłącznie we własnym zakresie. Wiele tych narzędzi przetrwało do czasów drugiej wojny światowej w formie znacznie ulepszonej.

Chaty budowano wyłącznie z drewna i poszywano żytnią słomą. Przeważnie składały się z jednej dużej izby mieszkalnej i dużej sieni, zwanej choromi. Stare chaty były kurne, natomiast nowo budowane miały już otwór w suficie zwany ­kałła, odprowadzający dym na strych, zwany pid, skąd różnymi szparami przy krokwiach wydostawał się na zewnątrz. Komina nie miał żaden dom. Nad sienią nie było strychu, tylko bezpośrednio dach. Dym wykorzystywano do konserwowania produktów żywnościowych, a szczególnie mięsa.

Szerokie i ciosane drewniane ławy były w izbie na długości dwóch całych ścian. Pod trzecią ścianą w rogu stał duży piec chlebowy, służący do gotowania potraw i pieczenia chleba. Góra pieca, jako miejsce bardzo ciepłe, pełniła funkcję łóżka do spania dla najstarszego w rodzinie albo dla obojga dziadków lub pradziadków. Od pieca do końca ściany stało jedno duże legowisko zwane postiel. Było to masywne rusztowanie drewniane, na którego wierzchu leżały luźnio ułożone grube deski. Pod czwartą ścianą, tą od strony sieni, był kąt gospodyni domu. Na drewnianych kołkach wstawionych w ścianę leżały deski, tworząc półki zwane policja, niżej stała szeroka ławka drewniana – relin, służąca za miejsce do trzymania i zmywania naczyń. Pod nią były cebry i beczułki używane do karmienia bydła i trzody. Z boku, na frontowym miejscu, na kawałku deski, stały konewki z czystą wodą do picia i gotowania.

Naprzeciw drzwi, równolegle do dwóch ław pod ścianami, znajdował się duży ciosany drewniany stół, zbijany bez gwoździ, łączony na drewniane kołki nazywane tebli. Górna część stołu była odsuwana i wykonana w formie dużej półki przykrytej blatem z lżejszych desek. Pod tym blatem przechowywano różne podręczne rzeczy domowe: igły, nici, sznurki i świece. Przy stole od strony izby stała ruchoma ławka, nazywana oslin, na której zasiadano do stołu.

Cały dół postielu od strony izby był zakładany ruchomymi deskami, aż do samej góry do legowiska. To miejsce służyło jako schowek na zimę, a przechowywano tam przeważnie ziemniaki.

Często w narożniku pod ścianą od strony sieni wykopany był w izbie dół szalowany belkami, przykryty z wierzchu grubymi deskami, nazywanymi brusi, służący za podręczną piwnicę.

Ściany domu z zewnątrz były smarowane gliną i bielone. Sufit był robiony z grubych brusów, oparty na podwójnych silnych, ciosanych, kanciastych belkach i nazywał się stiel. Z wierzchniej strony, czyli od strychu, był smarowany gliną, natomiast w izbie był gładki drewniany. Podłóg nigdzie nie było, a tylko wyrównana nawierzchnia i ubita ziemia, zamiatana brzozową miotłą. Obowiązkowo w sobotę, a już zawsze przed świętami, gospodyni lub któraś z jej córek, a często z braku kobiet któryś z dobrych synów, smarował całą ­posadzkę ­łajnem krowim świeżym, jeszcze dymiącym. Rozcieńczano ten krowieniec w specjalnym drewnianym cebrzyku i wylewano na ziemię z równoczesnym rozmiataniem. W ten sposób pokrywano cienką warstwą całą ziemną podłogę za pomocą miotły brzozowej. Podłoga szybko wysychała, a ziemia przyjmowała ciemny kolor i uzyskiwała świeżość. Taka czynność usuwała kurz i przydawała powietrzu izby specyficznego zapachu, wcale nieśmierdzącego. Bardzo dużo takich izb przetrwało również do czasów drugiej wojny światowej. Stąd pochodziło powiedzenie Polaków przebywających tam na posadach, a po­­­chodzących często z poznańskiego, że wtedy u chłopa święto, kiedy gównem izbę maszczą. Stanowiło to jakiś czasowy punkt odniesienia, bo kalendarz świąt greckokatolickich był inny.

Wyżej pod sufitem na całej długości ściany wisiały szerokie półki – połyci, z wąską deseczką boczną, zabezpieczającą przechowywane rzeczy przed spadaniem. Przy ścianie nad postilą umocowana była przędna odzież. Powyżej półek znajdowała się gładka beleczka, umocowana do grubych belek specjalny­­mi uchwytami. Służyła ona do przerzucania i przewieszania odzieży równo rzędem. Od tego powstała nazwa określająca komplet bielizny i odzieży letniej i zimowej, świątecznej, czyli nowej, dla mężczyzny czy kobiety, dla dziewczyny czy chłopca – rząd odzieży, riad odieżi. Kiedy biedniejszy chłopiec lub dziewczyna godzili się na roczną służbę u bogatego gospodarza, uzgadniali, jaki riad odieżi dostaną od niego. Wszystko wyszczególniali dokładnie, na przykład kożuszek bez rękawów, zwany kieptarem, gładki lub wyszywany, a często taki i taki. Przed wojną powoli riad odieżi był zastępowany przez pieniądze.

Gdy dziewczynka była jeszcze mała, obowiązkiem ojca, nazywanego dedja, było zrobienie drewnianej, zdobionej skrzyni z desek, pokrywanej i zamykanej, którą nazywano kufier. Składano w niej posag dla córki. Zadaniem matki, zwanej nenja, było dobrze tę skrzynię zapełnić, zanim dziewczynka dorośnie do wesela. To była praca mrówcza, zajmująca wiele zim i wymagająca wielu rąk, ale przy tym bardzo przyjemna. Przygotowywaniu posagu towarzyszyło wiele obrzędów i pieśni na wieczornicach zimowych, zwanych tołokami. ­Muzyka, tańce, śpiewanie od północy aż do rana, podszczypywanie dziewcząt i ich głośne wiwkanie, odprowadzanie do domów późną nocą lub nad ranem – z tym wszystkim kojarzona była owa tradycja.

Modne były bójki między chłopcami o ładniejszą, ­bogatszą i gospodarną dziewczynę. Uczestniczyło w nich po każdej ze stron liczne towarzystwo. Efekty tych walk były często wi­do­­czne. Rozbita głowa stanowiła powód do dumy, ale też czasem tracono w bójkach zdrowie, i to już na całe życie.

W sieni domu stały beczki z przechowywanym zbożem i duże, proste skrzynie drewniane, zwane hambar, służące również do tego celu. Wielkość hambara była zależna od zamożności gospodarza.

Drzwi były proste, spod siekiery, robione ze zbitych desek, z zawiasami i zamkami drewnianymi, mocno skrzypiącymi, okienka – małe i nieotwierane.

Tak wyglądały prawie wszystkie domy. Różniły się jedynie wielkością, w zależności od liczebności rodziny i zamożności gospodarza. Z czasem zaczęto stopniowo poprawiać i ulepszać chaty, ale nie zmieniano ich zasadniczo. Większe domy budowano w ten sposób, że pośrodku była duża sień, tak jak dotąd, ale po obu jej stronach przygotowywano już dwie duże izby, jedną do używania na co dzień, a drugą wykorzystywaną tylko od święta, czyli dla gości i na uroczystości. Sień często przedzielano ścianą z drzwiami; to pomieszczenie służyło za komorę. W późniejszym czasie z komory wyprowadzano dwoje drzwi do tak zwanego poddasza, dobudowanego do tylnej, często północnej ściany domu i pełniącego funkcję powiększonej komory oraz chroniącego dom przed wiatrami i mrozem. W kolejnym etapie zmieniały się rozmiary okien i do izb weszła stoljarka, a do izb gościnnych także podłogi. Proste ławy i postiele rodzinne zastępować zaczęto stolarskimi łóżkami i kanapami z oparciem, budowano kominy, a dachy zaczęto pokrywać blachą, darnią oraz gontem.

Dom i zabudowania grodzono płotami robionymi z kołów wierzbowych, specjalnie produkowanych i wybieranych. Drzewa wierzbowe przycinano na wysokość człowieka. W ten sposób uzyskiwano tak zwane głowy, z których po kilku latach wyrastały odpowiedniej grubości koły na płoty. Ich przygotowanie polegało na zaostrzeniu siekierą z dwóch końców. Do przeplatania służyła kilkuletnia wiklina, zwana prutiem, także wybierana z krzaków wiklinowych. To wszystko było już w okresie międzywojennym, kiedy po rozbiorach powróciła na te ziemie polska administracja.

Rok 1930

Rybaki

Fedor, Stiepan, Roman, Izaak i Michał, nierozłączni szkolni przyjaciele, szli całą szerokością drogi cerkiewnej, wzbijając tumany pyłu z piasku i mułu, naniesionych przez rzekę.

Chłopcy w Rybakach byli dobrze znani. Zawsze widywano ich razem wracających ze szkoły, zawsze razem bawili się w policjantów i przemytników, zawsze spierali się o to, kto ma być przemytnikiem, bo policjantem nie chciał zostać nikt. Podobnie było i tym razem. W końcu zrobili losowanie, z którego wypadło, że przemytniczym rzemiosłem będą się trudnić Roman i Michał, a na stróżów porządku los wyznaczył Fedora i Stiepana. Posadę sędziego objął jak zwykle Izaak, ale on lubił tę rolę.

Gładkie rzeczne kamienie, pełniące funkcję włoskich orzechów z rumuńskiej Bukowiny, wypełniły kieszenie młodych przemytników. Oni sami, klucząc pomiędzy wystającymi z wody głazami, porastającymi piaszczyste łachy krzakami i drzewami, starali się umykać policyjnemu patrolowi Fedora i Stiepana. Przemytnicy czasem mieli szczęście i wysypy­­wali orzechy na wygryzioną przez bydło i wypaloną przez słońce, pożółkłą trawę pastwiska, a czasem nie – wtedy stawali przed groźnym obliczem Izaaka, który zawsze skazywał ich na długo­letnie więzienie.

– Już niedługo ktoś z was zostanie sędzią – Izaak, po wydaniu kolejnego wyroku kreślił na piasku jakieś dziwne linie. Widać było, że trudno mu oznajmić coś, o czym oni jeszcze nie wiedzieli.

– Co ty mówisz? – zapytali niemal równocześnie.

– Niedługo wyprowadzam się do Kut – młody Żyd mówił tak cichym głosem, jakby to było jakieś szczególnie groźne przestępstwo. – Tata kupił tam garbarnię.

Wszyscy nagle zmarkotnieli.

– Szczo bez nas budesz robyty u Kutach?[6] – Stiepan przygryzł wargę, a Michał, Fedor i Roman skinęli głowami na znak, że też chcą to wiedzieć.

– Nie wiem. W Kutach nie znam nikogo.

Ta niespodziewana wiadomość zakończyła zabawę. Cała piątka w milczeniu opuściła łęgi i wróciła na drogę cerkiewną. Chłopcy szli noga za nogą ze spuszczonymi głowami i tylko tumany pyłu, który wzbijali, zdawały się mówić, że nic się nie stało.

***

Paliwka

Było późne popołudnie, kiedy do Stefana Nowaka, siedzącego na werandzie, wyszła zmęczona Sofija.

– Idite po Irynu Krasiuk, til’ky szwydko![7] – jej głos wzbudził w nim niepokój.

– Czy... czy wszystko dobrze jest? – próbował zajrzeć do środka izby.

– No idźcie już, idźcie! – Sofija domknęła uchylone drzwi.

Chociaż ukraińska rodzina Krasiuków mieszkała niedaleko, to teraz droga wydawała mu się dłuższa niż zwykle.

– Będzie dobrze, Krysiu – żegnał się wczoraj z żoną, kiedy wychodził z izby, zostawiając w niej sważkę Sofiję. – Sważka, a przecież nie swata, ale odbiera poród – mruczał pod nosem, dziwiąc się, że Sofija jest sważką wtedy, kiedy swata, i wtedy, kiedy pomaga przyjść na świat i z niego odejść. – Sofija was woła – mówił zdyszany do sąsiadki, która stanęła w drzwiach chaty.

– Poczekajte, til’ky odjahny ja zapasku[8] – Iryna wróciła do izby.

Droga powrotna minęła im szybko. Iryna od razu weszła do chaty, a on pozostał na werandzie.

Z dziećmi, które wczoraj zaprowadził do Krasiuków, nie zdążył się zobaczyć i nawet nie zapytał, jak się sprawują. O Kasię, dwunastoletnią panienkę, był spokojny, ale Ewa ma cztery latka, a Janek tylko rok; to o nich się martwił.

Z rozmyślań wyrwał go płacz dziecka. W jednej chwili znalazł się przy drzwiach i nasłuchiwał z niepokojem, bo ten poród od samego początku był inny niż poprzednie.

– Majete syna[9] – w uchylonych drzwiach zobaczył Irynę.

– Boże, niech Ci będą dzięki! – krzyknął i z całych sił przytulił sąsiadkę. – Mam dwie córki i dwóch synów.

Cieszył się jak dziecko, któremu udało się zrobić pierwszy samodzielny krok.

– Teraz powiedzcie, co z Krysią – nie wypuszczał z ramion Iryny. – Mówcie, co z nią?

Kobieta oparła dłonie na jego piersi i lekko go odpychała. Zluzował uścisk i z uwagą przyglądał się jej twarzy, na której malowały się nieznane mu emocje.

– Czy...? – głos ugrzązł mu w gardle.

Iryna odwróciła się i wybuchła spazmatycznym płaczem.

Rok 1933, Rybaki

Zbliżało się południe i żar z nieba lał się okropny, ale ludzie nie przerywali pracy. Pięciu Ukraińców kosami wgryzało się w długi łan dorodnej pszenicy niczym po ulewnych deszczach wzburzony Czeremosz w otaczające go łęgi. Za nimi szły kobiety, podbierając skoszone zboże. Układały je równo, wybierały najdłuższej zżętej pszenicznej słomy tyle, co się w garści zmieściło, i przytrzymując pod pachą, skręcały powrósła. Pochylały się z nimi nad równo leżącą pszenicą, obejmowały niczym wiarołomnego kochanka i ugniatając kolanem, wiązały w snopki. Żniwiarze i żniwiarki co jakiś czas przystawali, prostując zgięte plecy i wycierając pot, który słonymi kroplami wciskał się do zmęczonych od słońca oczu.

Było parno, a ciężkie powietrze i zbierające się w oddali pojedyncze obłoki wróżyły popołudniową burzę. Edward Jakubowski z niepokojem patrzył w stronę gór, skąd zwykle nadciągały nawałnice, ale był zadowolony – już połowa pszenicy, związana w snopki, leżała w równych rzędach na ściernisku.

– Duszki wy moje – mówił, wsiadając na drabiniasty wóz przygotowany do zwózki. – Jeszcze troszku i przerwę na posiłek zrobimy.

Zaciął lejcami i koń ruszył w stronę Rybak.

Wóz trząsł niemiłosiernie, wpadając w koleiny i w głębokie doły polnej drogi. Dopiero kiedy wyjechał na gościniec, jazda stała się równiejsza.

Jakubowski przeżegnał się, mijając przydrożną kapliczkę. To właśnie w tym miejscu Polacy mieszkający w Rybakach postanowili wybudować kościół. Mijał zagrody polskie i ukraińskie, machając przyjaźnie ręką, kiedy widział kogoś w obejściu.

– Prrr! – krzyknął nagle, ściągając lejce. Wóz zatrzymał się obok zagrody Pakoszów, przed którą na gościńcu stało kilkoro ukraińskich dzieci. Stali przy ogrodzeniu z twarzami wciś­niętymi między sztachety, a zza płotu dobiegał wesoły śpiew.

Kółko graniaste, czworokanciaste,

Kółko nam się połamało,

Cztery grosze kosztowało,

A my wszyscy bęc.

Przywiązał lejce do starej topoli rosnącej przy bramie, poklepał konia i wszedł na podwórze.

Pod rozłożystym orzechowcem stał długi stół, przykryty szarym obrusem, na którym piętrzyły się grubo pokrojone kawałki drożdżowego ciasta z kruszonką. Obok wozowni kilkoro dzieci, trzymając się za ręce, tworzyło nieforemne, co chwila rozrywające się koło. Jakubowski ze zdziwieniem zauważył, że są to wyłącznie polskie dzieci.

– Tam za płotem, duszko ty moja – zagadnął gospodynię – dzieci Pawłyczków i Primaków stoją. Zawołaj niech przyjdą, jedzenia przecież nie zabraknie.

– Pewnie, że widzę te dzieciaki – Lucyna Pakosz stanęła zdziwiona. – Kto by ich nie widział? Ale nie trza ich tutaj. Jak je zwołam, to jutro przyjdzie pięćdziesiąt, a może więcej – wzruszyła ramionami i weszła do izby.

Edward Jakubowski stał chwilę, w milczeniu przyglądając się kolejnej zabawie. W końcu zamknął skrzypiącą furtkę, odwiązał lejce i wsiadł na wóz.

– Wsiadajcie i wy! – zawołał do dzieci.

Fedor, Stiepan i Oksana w pośpiechu przeciskali się między szczeblami drabiniastej burty.

– Jeść i pić im daj, Mario – powiedział do żony, kiedy wjechali na podwórze. – Tak nie może być!

Włożył na wóz torbę z kanapkami i zbożową kawą, strzelił batem i ruszył z powrotem do żniwiarzy.

Rok 1935

Rybaki

Niedzielna msza dzisiaj trwała dłużej niż zwykle. Grekokatolicki ksiądz Petrowicz pouczał mieszkańców wsi o konieczności życia według przykazań i zachęcał do bardziej hojnego wspierania cerkwi dobrami doczesnymi. Ludzie we wsi byli biedni, więc słowo boże głoszone przez księdza nie trafiało do wszystkich.

Zmęczeni nudnym kazaniem Roman, Fedor, Stiepan i Michał wracali drogą cerkiewną do swoich domów. Od kilku lat nie było już z nimi Izaaka, którego ojciec kupił w końcu garbarnię w Kutach. Od tamtego czasu spotkali się ze swoim dawnym kolegą kilka razy i ze zdziwieniem stwierdzili, że nie był to już ten sam chłopak – ich sędzia z zabaw w policjantów i przemytników. Nie wiedzieli, że oni sami też się zmie­nili. Wprawdzie policjanci ciągle ścigali przemytników, ale często jedni i drudzy zapominali o zabawie, kiedy na ich drodze pojawiała się polska albo, co zdarzało się znacznie częściej, ukraińska dziewczyna.

Od kilku dni ich grupa znowu liczyła pięć osób. Stało się tak za sprawą Grzegorza, młodszego brata Michała. Bronili się przed jego przyjęciem, ale w końcu ulegli.

Szli w piątkę, a przed nimi w tym samym kierunku zmierzał starszy kuzyn Michała i Grzegorza z żoną. Przyjechał z dalekiej Warszawy, aby odebrać swoją kobietę, kurujacą się w zakładzie leczniczym doktora Apolinarego Tarnawskiego w niedalekim Kosowie. Młodzi małżonkowie musieli wyjątkowo źle znosić długą rozłąkę, bo szli, trzymając się za ręce, a wkrótce zniknęli w gęstych nadrzecznych zaroślach. Fedor i Roman wymienili porozumiewawcze spojrzenia, a kiedy dotarli do jednej z licznych ścieżek, prowadzącej nad rzekę, Fedor zatrzymał grupę.

– Wertajemo[10] – oznajmił.

– Dokąd wracamy? – Grzegorz niczego się nie domyślał. Wszyscy wybuchnęli śmiechem.

– Zaraz sam zobaczysz.

Skręcili w zarośla, kierując się w stronę głównego nurtu Czeremoszu. Kiedy tam doszli, zawrócili i ruszyli w tym samym kierunku, w którym płynęła rzeka. Stąpali ostrożnie, bojąc się dekonspiracji. Fedor, który prowadził grupę, odginał gałęzie, podając je idącym z tyłu, a w końcu podniósł rękę i wszyscy stanęli. Byli w miejscu, w którym wzburzony podczas powodzi Czeremosz wyrzucił drobny piasek, tworząc długą wyspę, porośniętą bujną wikliną. Rozdzielili się, pozajmowali niewidoczne dla kochanków stanowiska i z wypiekami na twarzy obserwowali ich igraszki.

– Co oni robili? – Grzegorz szarpał Fedora za rękaw, kiedy wyszli z zarośli na drogę cerkiewną.

– Jak urośniesz, to będziesz wiedział – Roman zaśmiał się ru­­­­basznie. – No, no – kiwał z uznaniem głową – czegoś takiego jeszcze nie widziałem.

– Ani ja – przyznał Michał.

– A co ona miała pod brzuchem, tam nisko? – dopytywał Grzegorz.

– O własne![11] – Stiepan zatrzymał się. – Wczoraj widziałem Oksanę, jak się kąpała. Była całkiem golutka, ale ona tego nie miała.

– Tomu, szczo szcze mołoda![12] – Fedor z politowaniem kiwał głową. – Jak można tego nie wiedzieć?

***

– Oj, dawno to było – sważka Sofija zamyśliła się. – No, ze dwadzieścia wieków temu. Najświętsza Panienka ­porodziła Jezusa i kazała służącej swojej koszulę zakrwawioną do rzeki wyrzucić i nie rozwijać jej ani nie oglądać. Służąca, głupia dziewka, nie usłuchała Najświętszej Panienki, a ona w gniewie nakazała całemu niewieściemu ludowi co miesiąc odbywać oczyszczenie. Tak i mamy teraz za swoje. Julia młodziutka przecie, które to jej krwawienie?

– Drugie dopiero i takie duże, że aż – Lucyna Pakosz wycierała rogiem zapaski wilgotne oczy. – Dobrze, że wy w Rybakach byli. Nie wiem, co by ja sama zrobiła.

– Wiśniowe pędy strugać z góry na dół, samą korę – ­Sofija wykonała ruch ręką. – Nie odwrotnie, bo jeszcze większej biedy się napyta. Zrobić z tego odwar, z szafranem zmieszać i dać młodziutkiej do wypicia.

– I dobrze będzie?

– A co ma nie być? Nie ona pierwsza i nie ostatnia cierpi, a wszystko przez głupią służącą Najświętszej Panienki.

***

Berezka

Gryka już ugotowana, pieprz zmielony, sól, ziele angielskie, saletra i kolendra przygotowane. Świnia Krasiuków, którą zabił ich sąsiad Stefan Nowak, z największym trudem mieściła się w dużym drewnianym korycie. Iryna wraz z córką Galiną ledwie zdążyły z przygotowaniem wrzątku, którego cały blaszany kocioł stał przy korycie. Witalij polewał wrzątkiem świnię, a Nowak ostrym nożem zdzierał szczecinę.

– Zamieszaj krew – kiwnął na Iwana. – Zamieszaj, bo skrzepnie i nie nada się na kaszankę.

– Oj, dużego knuryka uchowaliście, sąsiedzie – chwalił Witalija. – Ładny zapas jadła na zimę zrobicie.

– Ce prawda, najsuworisza zyma nam ne bude straszna![13] – gospodarz trzymał rozchylone świńskie nogi – a i wy skorzystacie.

– Oddam wam mięso, jak swoją świnię ubiję – Stefan mył ręce w zimnej wodzie.

– Sąsiedzie, jaki on ciężki – nie mogli udźwignąć świni, aby powiesić ją w żytnicy[14] na grubej biłani[15]. – Pewnie ma ze dwa metry [16]. Sami nie damy rady, zawołajcie Iwana.

– A deż win zapodiwsja?[17] – Iryna rozglądała się dokoła.

– Win wyjszow z Kateju na carynku[18] – na twarzy Galiny za­­­­gościł tajemniczy uśmiech.

– No, no – gospodyni kręciła głową – tutaj praca, a jemu diwczynońka w głowie. – Iwaaaaaan! – krzyknęła donośnie.

– Iwaaaaaan – powtórzyły rosnące za carynką smereki[19].

Dźwignęli krasiukowego knurka we trójkę.

– Mieliście rację, ciężki jak didko[20] – Witalij skrzywił się, rozcierając lędźwie.

– A wy niby skąd wiecie, że didko ciężki? – Stefan przywiązywał powrozem świńskie nogi.

– No, tak się mówi, to chyba inaczej nie jest?

Móżdżek posolili, usmażyli i zjedli. Z podgardla i wątroby zrobili pasztet. Oddzielili schab, a z szynek wyciągnęli kości. Wyszlamowali nożem cienkie kiszki, wypłukali je w wodzie z octem i nadmuchali, by wiedzieć, czy nie mają dziur. Nie miały i już puchną, wypełnione mieszaniną mięsa od łopatki, kawałków schabu, szynki i boczku, zmielonych razem i mocno przyprawionych czosnkiem. Jutro Witalij rozpali ogień ze śliwowych gałęzi i uwędzi te kiełbasy w wędzarni, którą zrobił za żytnicą.

Grube kiszki wypłukali i napełnili kaszanką. Żołądek ­umyli i wlali do niego rosół z ugotowanymi nerkami, pociętym ozorem, ryjem, uszami, kawałkami mięsa, sercem, śledzioną i przyprawami. Żołądek zaszyli i będą gotować go na małym ogniu, a później przycisną płaskim kamieniem. Kiedy ostygnie, będzie smacznym salcesonem.

Boczek, schab i szynki zapeklują na tydzień, a później uwędzą. Część słoniny posolą, ułożą warstwami w dużych kamiennych garach i znowu posypią solą. Będą ją jedli przez długie miesiące z cebulą i chlebem. Resztę słoniny i trochę boczku pokroją i przetopią na smalec ze skwarkami, a z pęcherza zrobią balon dla dzieci.

Zajadali się smażonym mięsem, pili samogon, który w Berezce i Paliwce pędzili wszyscy, nie wyłączając księdza Martynuka i popa Atanasija.

– A gdzie jest Iwan? – Stefan wytarł rękawem zatłuszczone usta.

– Tam gdzie wasza Kasia – bormotała[21] Iryna, tak jakby to nie córka Stefana była na schadzce z jej synem, ale ona sama z diakiem[22] Wasylką, który podobał się wszystkim bez wyjątku kobietom.

– Może coś z tej znajomości będzie i na weselisku się spotkamy? – zagadnął Witalij i od razu zmarkotniał, kiedy przypomniał sobie, że już więcej świń w chlewiku nie ma.

***

Kuty

Natael Wise, ojciec Izaaka, urodził się w 1895 roku. Studiował w austriackim Gratzu, do którego wysłał go ojciec Mosze, właściciel jednej z kuckich garbarni. Natael miał zostać prawnikiem, jednak wybuch pierwszej wojny światowej przerwał jego studia.

Podczas wojny rodzina Wise zubożała. Wprawdzie nadal prowadziła garbarnię, ale do interesu dokładała i jedynie sentyment do wypracowanej przez dziesiątki lat własności oraz troska o nieliczną załogę nie pozwalały na zakończenie tej nieopłacalnej działalności.

Pierwsze lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości należały do wyjątkowo ciężkich. Ludzie byli biedni, a szalona inflacja powodowała upadłość coraz większej liczby młynów, garbarni, szwalni, mleczarni i innych prywatnych oraz państwowych przedsiębiorstw. Ten los był także udziałem rodziny Wise, która musiała sprzedać garbarnię i wyprowadzić się z Kut do Rybak.

Tuż po wojnie Natael ożenił się z Rachelą, wykształconą córką aptekarza, której cały posag przepadł w 1914 roku wraz z upadkiem austriackiej waluty. Rachela nie była osobą religijną, jednak, chociaż miała poglądy socjalistyczne, może nawet komunistyczne, w domu prowadziła tradycyjną kuchnię żydowską. W pierwszym roku małżeństwa Nataelowi i Racheli urodził się syn Izaak i niedoszły prawnik zmuszony został do zarobkowania, które mogło zaprowadzić go wprost do sądu, ale nie za stół sędziowski. Zajął się bowiem przemytem z rumuńskiej Bukowiny. Często przekraczał Czeremosz i w workach przytroczonych do specjalnie uszytej uprzęży przynosił po czterdzieści kilogramów włoskich orzechów.

Bardzo niebezpieczne to było rzemiosło. Polscy i rumuńscy strażnicy graniczni czasami dawali się przekupić, ale Czeremosz nigdy. Wielu przemytników poznało klimat polskich i rumuńskich więzień, niektórzy utonęli lub zostali zastrzeleni, jednak jemu jakoś się udawało. Orzechy Natael sprzedawał na targu w Kosowie. Mówiło się, że trafiały do Warszawy, do samego Wedla. Najpewniejszą walutą w tych czasach był inny towar, więc Natael pieniądze brał w ostateczności. Dopiero reforma Grabskiego sprawiła, że pieniądze zaczęły spełniać swoją funkcję.

Podczas jednej z wypraw na Bukowinę Natael poznał Macieja Jakubowskiego, który także trudnił się przemytem. Wkrótce ich wspólne i niebezpieczne rzemiosło sprawiło, że zawiąza­­ła się między nimi nić nie tylko przemytniczej solidarności, ale też prawdziwej męskiej przyjaźni. Maciej Jakubowski stał się jedynym dostawcą cielęciny i wołowiny na koszerny stół rodziny Wise, a członkowie obu rodzin, mimo że dzieliła ich religia i narodowość, polubili się wzajemnie. Dotyczyło to zwłaszcza Michała oraz Izaaka.

W latach trzydziestych państwo polskie, doceniając strategiczne położenie Kut, wybududowało most drogowo-kolejowy na Czeremoszu i doprowadziło od strony rumuńskiej linię kolejową. Spowodowało to duże ożywienie gospodarcze i rozwój drobnego przemysłu, będącego głównie własnością mieszkańców pochodzenia żydowskiego. Wzrosły zatrudnienie oraz aktywność polityczno-społeczna obywateli, a większość najważniejszych żydowskich partii politycznych miała swoje przedstawicielstwa również w Kutach.

Mosze Wise, który, cały czas mieszkając w Rybakach, myślał o odzyskaniu garbarni i powrocie do Kut, mógł wreszcie zrealizować te marzenia. Jak tego dokonał, pozostało jego tajemnicą, którą nie podzielił się nawet z najbliższą rodziną. Garbarnia zaczęła przynosić godziwe zyski, więc Natael zaprzestał przemytniczego fachu i zaczął pomagać ojcu w prowadzeniu ksiąg rachunkowych.

Nie chodził do synagogi, a w domu z rodzicami rozmawiał po niemiecku. Właściwie nie znał języka jidish. Był zafascynowany kulturą niemiecką, ale nie zajmował się polityką, a od czasu studiów w Gratzu uważał Austrię za wspaniały kraj.

– Błagam ciebie, Izaak – prosił syna, który wyraźnie sympatyzował z członkiniami nielegalnej Partii Komunistycznej – nie zadawaj się z nimi. Dziadek Mosze z trudem odzyskał garbarnię, a przez ciebie znowu możemy ją stracić – mówił przy każdej nadarzającej się okazji. – Sam wiesz, że Nechamę Melzer, z którą spotykały się nasze pracownice, skazano na sześć lat więzienia, a policja ciągle nas nachodzi. W takich warunkach nie można dobrze pracować, a może być jeszcze gorzej.

Na Izaaku te uwagi nie robiły większego wrażenia i wkrótce wstąpił do partii komunistycznej, którą władze polskie uważa­ły za nielegalną.

***

Rybaki

Gęste chmury nadal otulały zalesione szczyty Karpat, ale deszcz wreszcie przestał padać. Ania Jakubowska prowadziła krowy i owce na pastwiska nad Czeremoszem, które mieszkańcy Rybak nazywali tołoką. Dziewczyna zauważyła, że tym razem zwierzęta wyjątkowo ociągały się z wyjściem z obory. Po ­drodze ze swoimi krowami i owcami dołączyła do niej Oksana Pawłyczko. Szły razem drogą cerkiewną, a obok zagrody Józefa i Wandy Pytlów skręciły nad rzekę.

Trawa na pastwisku była już mocno wyskubana. Zwierzęta, szukając pożywienia, wciskały się w zarośla i przechodziły przez małe strumyczki, będące odnogami wijącego się jak wąż Czeremoszu. Wszędzie rozlegały się głosy krowich dzwonków, a gęste krzaki dawały schronienie od deszczu, który padał jeszcze od czasu do czasu.

Krowy i owce pasły się w pobliżu, ale co chwilę podnosiły niespokojnie głowy. Dziewczyny, zajęte rozmową, nie zwracały uwagi na narastający szum Czeremoszu. Nagle Anna znieruchomiała.

– Słyszysz? – spojrzała pytająco na Oksanę.

– Tak, czuju, ce woda tak szumyt’, ale zdajet’sja, szczo rika z druhoho boku[23] – dziewczyna wyciągnęła rękę w kierunku przeciwnym do tego, z którego dobiegał niepokojący je hałas.

Poprzez jednostajny szum, którego jeszcze nie umiały rozpoznać, dobiegały je pojedyncze głosy rozmawiających głoś­no ludzi.

– Wracajmy do domu – na twarzy Oksany malował się niepokój.

Poganiały krowy i owce długimi witkami wikliny, nie czczędząc im razów. Przedzierały się przez gęste zarośla, ale nagle stanęły jak wryte. Zatrzymała je rzeka, której z rana w tym miejscu nie było. To Czeremosz, nie mogąc pomieścić w starym korycie spływającej z gór wody, zrobił sobie nowe i odciął w ten sposób drogę powrotną do Rybak.

Po drugiej stronie wodnej kipieli zebrała się duża grupa mieszkańców wsi. Stali, gestykulowali i coś krzyczeli.

– Do rzeki wam bydło wpędzać trza i krzepko trzymać ogony! – wołał przejęty Pawłyczko. – No jazda, jazda! – ponaglał. – Woda szybko przybiera, czasu mało!

Krowy z lękiem wchodziły do spienionej rzeki. Beczące ze strachu owce podążały za nimi. Szalony nurt Czeremoszu od razu porwał wszystkich. Krowy płynęły z największym trudem, zadzierając wysoko łby; nad falami widać było jedynie ich rogi, uszy i nozdrza.

– Trzymać krzepko ogony! – krzyczał Pawłyczko, biegnąc brzegiem w dół rzeki – troszku jeszcze wytrzymać musicie!

Wystraszone zwierzęta i dziewczyny wychodziły na brzeg daleko od miejsca, gdzie rozpoczęły przeprawę, ale tym razem nikomu nic się nie stało. Jedynie owce, których wełna jak gąbka chłonęła wodę, poszły na dno.

– Nasze dzieci to dużo szczęścia miały – Maciej Jakubowski tulił wnuczkę – ale owiec szkoda.

– Tak, my maly bahato szczastja ta djakujmo za ce Bohowi, ale ce nasza wyna, szczo my dozwolyly jim sjohodni pity do riky[24] – przyznał ojciec Oksany.

***

– Ot, mieliśmy szczęście, że woda nie zalała zagrody – Józef Pytel tulił Wandę, wywołując widoczną zazdrość ich czteroletniego synka. – Jasiu – mówił, czule gładząc synowską czuprynę – mamusi wystarczy i dla ciebie, i dla mnie. No, rozchmurz się – przytulił chłopczyka, który, trzymając się matczynej spódnicy, patrzył na niego spod oka. – Dla Tadzia też mamy wystarczy – uspokajał, wskazując łóżeczko, w którym spał ich drugi syn. – No dobrze, zaraz pójdziemy nad rzekę. Ty i mamusia będziecie zbierali drzewo na opał, a ja z wujkiem Grzesiem na dom dla ciebie i Tadzia. Może tak być?

Obietnica wydała się Jasiowi na tyle interesująca, że przestał się boczyć, ale ciągle trzymając spódnicę, próbował wyciąg­nąć matkę z izby.

– Zimno jest na dworze – wstrzymywała go. – Musimy się ciepło ubrać.

Ciągnęli drewniany wózek wśród krzaków i drzew pastewnika, zbierając po drodze kawałki drewna zostawione przez wielką wodę.

– A my to wracamy już do domu – Wanda uśmiechnęła się do męża, który z Grzegorzem Jakubowskim szedł nad Czeremosz po grube świerkowe pnie.

Mijali się tego dnia jeszcze kilka razy, to idąc nad rzekę, to znad niej wracając. Było już ciemno, kiedy skończyli pracę.

– Będziemy zbierali drzewo po każdej powodzi – ojciec trzymał Jasia na kolanach – a kiedy ty i Tadzio urośniecie, razem zbudujemy dom.

***

Fedor wrócił ze szkoły w złym humorze. Nie dość, że nie udało mu się namówić Michała i Stiepana do harców nad Czeremoszem, to jeszcze musiał nauczyć się na pamięć Dumki Tarasa Szewczenki.

– Po co mi to? – pytał ojca, siedzącego przy warsztacie tkackim. – Co mnie obchodzi rozpacz jakiejś dziewczyny? – sięg­nął po bochen chleba. – Czy od tego będziemy mieli co jeść?

– Musisz się uczyć, Fedorze – mężczyzna wyprostował zgięte plecy. – Więcej będziesz umiał, to i pracę dostaniesz. Może być, że w urzędzie – zamyślił się. – Moja robota ciężka, zarobek niewielki, a urzędnik dużo znaczy i nie robi tak wiele jak ja – wygładzał dłonią utkane płótno. – Gadamy, że źle z nami Polaki obchodzą się, że lepszą pracę to dla siebie mają. To i prawda jest, ale my nie takie uczone jak oni. Gdzie mnie w urzędzie pracy szukać, jak czytać nie potrafię ani pisać? A prawda taka jest, że z dorosłych tylko Pawłyczko potrafi.

– Ja też potrafię i to mi wystarczy – Fedor nie ustępował – a Dumki uczyć się nie będę.

Ojciec odłożył płótno i z trudem usiadł przy stole.

– Widzisz – położył dłoń na ramieniu syna – każdy pisać i czytać umieć musi. W książkach tyle mądrych rzeczy jest. No, ci, co czytają, tak mówią. Szewczenko też mądry człowiek był. Patriota wielki i pisać lekko mu było.

– A skąd, tato, o tym wiesz? Sam mówiłeś, że nie umiesz czytać.

– Prawda, nie potrafię – mężczyzna wolno kiwał głową – ale kiedy wojna się skończyła, ta w osiemnastym, to my wierzyli, że samostijna Ukraina będzie. Nie wszyscy wierzyli, prawda, ale ja tak. W wojsku ja był wtedy i o Lwów walczył. Przegrali my, całkiem przegrali i samostijna Ukraina nie powstała, no, ale wiara nie umarła w nas. Na tołokach my słuchali wierszy Szewczenki. Pawłyczko, ojciec Stiepana czytał – zamyślił się. Nagle wstał z trudem jeszcze większym, niż usiadł. Wyszedł do sieni. Grzebał w starej skrzyni, pełnej najdziwniejszych przedmiotów, a kiedy odnalazł to, czego szukał, wrócił do izby.

– Czytaj – w wyciągniętej dłoni trzymał poniszczoną i zakurzoną ni to książkę, ni broszurę. – Czytaj, jak chcesz.

Fedor otworzył książkę bez przekonania i zaczął wolno przewracać kartki. Jego złość powoli ustępowała, przechodząc najpierw w obojętność, a później w coraz większe zaciekawienie. W końcu zaczął czytać na głos.

Kiedyśmy byli Kozakami

I nic o unii nie słyszeli,

Na wolnych stepach, wolni sami,

Brataliśmy się z Polakami

I żyli sobie najweselej!

W sadach dziewczęta, niczym białe

Lilie, kwitły dla miłości.

A matki z dumą spoglądały

Na swoich synów, którzy rośli

Jak wolni ludzie i koili

Matczyne starych lat cierpienia...

Aż przyszli księża i w imieniu

Chrystusa Pana podpalili

Nasz cichy raj, rozlali morze

Łez i krwi ludzkiej, a sierotom

Zadali śmierć męczeńską oto

Ku jeszcze większej chwale Bożej...

Już głowy chylą się kozacze

Jak wiatrem przygnieciona trawa,

Już Ukraina jęczy, płacze,

Już się zaczęła uczta krwawa,

A ksiądz bez przerwy wyśpiewuje

Wściekle: „Te Deum! Alleluja!...”.

I tak, Polaku, druhu, bracie,

Zachłanni księża i magnaci