Niemcewicz od przodu i od tyłu ebook

Okładka

Karta tytułowa

Słowo wstępne do wydania z 1939 roku

Wydawnictwo Rój prosiło mnie o przedmowę do tej książki Karola Zbyszewskiego.

Ano! Byłem i jestem „Karola” redaktorem od wielu lat, nic więc dziwnego, że będę kumem jego pierwszego dziecka.

Ale podejrzewam, że inne jeszcze względy mogły wpłynąć na Rój w danym wypadku i podejrzenia te zaraz wypowiem: Oto należę do tych, którzy z jak najgłośniejszym wystąpili protestem przeciw sposobowi, w jaki przewiezione zostały do Polski zwłoki Stanisława Augusta w październiku ubiegłego roku, a także do tych, którzy żądali, aby współczesna Polska uszanowała majestat Korony i nieszczęścia, i aby zwłoki ostatniego naszego króla spoczęły na Wawelu. Wywodziłem nawet prawnie, że ten pogrzeb na Wawelu stanowi konstytucyjny obowiązek naszego rządu, wynikający ze stosowania przez Polskę odrodzoną zasady restitutio in integram do sukcesji po dawnej Rzeczypospolitej. Gdyby Stanisław August umarł przed rozbiorem — pisałem — niewątpliwie byłby pochowany na Wawelu. My zasadniczo nie uznajemy rozbiorów, nie uznajemy i nie uznawaliśmy nigdy abdykacji i gwałtu. Jakie więc ma prawo rząd polski detronizować Stanisława Augusta po śmierci i odmawiać jego trumnie tych honorów, które mu się należą jako naczelnikowi państwa polskiego i monarsze?

I po tej dyskusji wydawnictwo Rój zwraca się do mnie o napisanie przedmowy do książki, która jest strasznym i zawziętym paszkwilem na ostatniego króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy.

Wydawnictwo Rój szuka puklerza przed opinią.

*

Wiem, że trudno mi będzie obronić tę książkę przed ludźmi, którzy „Karola” czytać będą po raz pierwszy.

Ale… ale, było to tak.

Przed jedenastu laty zaczął u nas, w redakcji „Słowa”, pracować młody, małomówny człowiek, wysoki, trochę ociężały w ruchach, o zmierzwionych blond włosach, niebieskich oczach. Odpowiadał na wszystko z trudnością, najchętniej zaczynając swe odpowiedzi od niedbałego:

— Eeee.

— Czy grywa pan w tenis?

— Eeee, trochę.

Potem okazuje się, że właśnie dostał pierwszą czy drugą nagrodę na jakimś wielkim, bardzo wielkim konkursie tenisowym.

— Czy grywa pan w futbol?

— Eeee.

I tego dnia czytamy w stołecznej gazecie sportowej, że „od chwili wyjazdu z Warszawy Zbyszewskiego futbol warszawski etc., etc.”.

Pan Karol miał redagować dział depesz, ale sprawiały one nam ciągły kłopot. Kiedyś wiadomość o śmierci czy kalectwie jakiejś odważnej lotniczki, która spadła z aparatem, zatytułował: „Żeby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała”. Wybuchło słuszne oburzenie naszych czytelników, p. Karol przestał tworzyć nagłówki nad depeszami i zaczął pisywać felietoniki.

I tu znów była rozpacz. Starszym pannom, a zwłaszcza starszym paniom, które dokoła takiego pisma prowincjonalnego jak „Słowo” mają zawsze dużo do powiedzenia, felietoniki Karola z początku nie podobały się zupełnie. Karol miał styl krótki i obrazowy, ale nie pisał nigdy o kimś, że szedł, tylko zawsze „gramolił się”, zamiast „mówić”, stale „gdakać”; nigdy nie nazwał dziewczyny lub sportsmenki inaczej jak „klucha”, rzadziej używany był wyraz „klępa”. O kobietach najchętniej pisał przez „kuchty”. Była jakaś pielgrzymka pań u Ojca Świętego w Rzymie i Karol znów o nich napisał przez „kuchty”. Wynikły z tego duże przykrości. Nie były one odosobnione. Mamy zaprzyjaźnionego ministra w gabinecie, Karol pisze: „tylko taki matoł jak minister…”, tu zostaje wymieniona nazwa resortu. Jestem posłem, zasiadam na jednych ławach z wybitnym politykiem, któremu umiera teść, będący z kolei uczonym, chlubą Polski, uczonym o europejskiej sławie. Karolowi strzela do głowy o nim napisać per „śpiesząc się kiedyś na randkę z lafiryndką”. Sam p. marszałek Miedziński w złotych czasach Bloku Bezpartyjnego interweniował u mnie w sprawie jakiegoś felietoniku Karola znowuż o „Gazecie Polskiej” i jej redaktorach.

Przykrości mam ciągle, ale już w kilka miesięcy po niemożliwych felietonikach Karola oświadczam zgorszonemu gronu redakcyjnemu:

— Karol… oto jest największy talent w „Słowie”.

Wiem, że to oświadczenie uznane było za wybryk czy paradoks z mojej strony.

Ale w owych czasach otrzymywałem czasami pocztówki z impertynencjami od samego Adolfa Nowaczyńskiego. I oto w takiej pocztówce Nowaczyńskiego, któremu nikt nie zarzuci, że nie umie pisać lub że nie zna się na pisarzach, czytałem:

„…powiedzcie waszemu Karolowi, że stary Nowaczyński wróży mu wielką, dickensowską przyszłość.

— Tylko kto jest ten Karol?”

*

Zalety, talent, nie cofnę się przed wyrazem: wielkość pióra Karola polega na jego niesłychanej jędrności i wyrazistości. Są to, powiadam, zalety pióra, techniczne wartości tego pisarza. Daleki jestem od obrony wszystkiego, co Karol napisze.

Wiem tylko, że w czasach niesłychanie pompatycznej, mdławej wzniosłości, w powodzi tych nieudolnie skrojonych frazesów, hiperfrazesów, ultrafrazesów, którymi przeładowana jest Polska od góry do dołu, od toastów pp. wójtów do exposé pp. ministrów, lapidarność Karola, chociażby brutalna, chociażby obelżywa, staje się tym, czym zimna woda dla spoconego w duchocie ciała.

Satyrykiem potrafi być Karol wspaniałym. Oto strofka z jego codziennych felietoników, w dwa dni po wyborach sejmowych.

Policjant poucza dozorcę domowego, który przyszedł głosować na Sławka jako na najlepszego przyjaciela zmarłego Marszałka:

— Kto? Sławek? Kto wam powiedział takie bzdury? Makowski — ooo, to był pierwszy przyjaciel, we wszystkim się go Marszałek radził a już jak Makowskiego nie było pod ręką, posyłano po Szczepańskiego.

Ileż komizmu mieści się w owym „posyłano”. Widzimy ten zakrzątany Belweder posyłający po Szczepańskiego, o którego egzystencji w rzeczywistości nigdy Marszałek Piłsudski nie słyszał.

Wiem, jakie będą się formułować osądy i zarzuty przeciw tej książce.

Był taki „Pamiętnik Kosti Riabcewa”, bolszewicki pamiętnik bolszewickiego chłopa. Ten Kostia Riabcew pisał o różnych sprawach, „plewat’ mnie na nich s wysziny tietjawo etaża”. I usłyszymy może zarzuty, że Zbyszewski piszący o epoce rokoko to taki Kostia Riabcew. I że jego stosunek do króla — kochanka, króla — Stasia, króla — rokoko przypomina młodego draba, który od starego estety i mecenasa sztuki, od starego arystokraty o pięknym obliczu, lecz sflaczałych nogach wymaga, aby dobrze kopał piłkę, i trzęsie nim, i wymyśla za to, że ten nie umie grać w futbol.

Dużo, bardzo dużo brutalności jest w łapach Karola, kiedy targa przyżółkłą staroświecczyznę naszego osiemnastowiecza.

A jest także co innego. Lapidarny, brutalny Karol z „Wirów Stolicy” w „Słowie” i z „Ryżowej szczotki” w „Prosto z Mostu” jest patriotą. Poznać to można po tym, że nigdy nie używa frazesu, że ma wstręt do „państwowotwórczego” zakłamania, że warczy na dzisiejszość i rzeczywistość polską. I ten sam patriota Karol jest historykiem XVIII wieku polskiego. On te osoby, które dla nas są już poukładane w trumny, zna z bliska, on z nimi obcuje codziennie w studiach naukowych. I oto ich działalność budzi w nim taki sam gwałtowny protest jak w nas, dziennikarzach, budzi gadatliwość i zakłamanie obecnych naszych polityków. Karol nienawidzi tych ludzi, którzy prowadzili Polskę do trzeciego rozbioru, i w tej nienawiści zwraca przeciw nim swój oręż satyryka. Karol historyk reaguje na fakty, poznawane przez siebie z żywością Karola dziennikarza. Książka ta jest oryginalnym anachronizmem, który polega na tym, że ma treść historyczną, a została napisana metodą żywej i ostrej polemiki dziennikarskiej. Książkę tę można także nazwać parodią historii, można ją nazwać „co o historii lat dawnych napisałby dziennikarz współczesny, dzisiejszy felietonista polityczno-polemiczno-satyryczny”. A ponieważ tu w osobie Karola zbiegł się historyk o nie byle jakiej erudycji i dziennikarz pierwszorzędny, więc książka ta staje się lekturą wspaniałą, oryginalnym rarytasem dla ludzi o wyrobionym podniebieniu literackim.

Stanisław Mackiewicz

(Słowo wstępne do wydania z 1939 roku)

Dedykacja

MŁODYM HISTORYKOM NIEPRZYJĘTĄ TĘ PRACĘ DOKTORSKĄ

Przedmowa

Ślęczałem siedem lat nad tą pracą, spóźniłem się nawet dwa razy na tenis, tak mnie pochłonęło zapylone archiwum. Cytuję 193 źródła (cyferki w tekście oznaczają numery dzieł podane w bibliografii), ale jasne, że przeczytałem trzy razy tyle książek i przewertowałem stosy rękopisów. Podałem tylko tytuły tych źródeł, na które się powołuję — samą esencję.

Skromnie twierdzę, że mam dość wiadomości na napisanie pół tuzina rozpraw doktorskich. Nasłuchałem się ich dużo, wiem, jak powinny wyglądać: meeeee — meeee — muuuu… coś pośredniego między sprostowaniem urzędowym a obwieszczeniem o licytacji.

Pedantyczna dokładność, rozwlekłość, oschłość, zagmatwany styl, zupełne lekceważenie ewentualnego czytelnika — oto zasadnicze cechy. W rezultacie najgorliwsza narzeczona zasypia nad dziełem ukochanego doktusia. Piwnice Towarzystwa Naukowego w Pałacu Staszica są wypchane po sufit nietkniętymi nakładami rozpraw doktorskich. Łatwiej namówić profesora uniwersytetu na kupno fujarki niż normalnego człowieka na tezę doktorską. Są to studnie wiedzy, z których nikt nie czerpie.

Jako zawodowy dziennikarz jestem przyzwyczajony pisać dla ludzi — nie dla myszy bibliotecznych. Zabierając się więc do Niemcewicza, postanowiłem napisać pracę doktorską i jednocześnie rzecz, którą by ktoś jeszcze przeczytał oprócz profesora.

Pierwsza część zamierzenia się nie powiodła. Nie będę figurował w książce telefonicznej jako „dr Zbyszewski” i fryzjer z przeciwka nie będzie mi mówił: Szanowanie panu doktorowi! To są te przywileje stanu doktorskiego, o których mamrocze po łacinie Jego Magnificencja rektor przy promocji. Ale niedyplomowany generał może wygrać wielką bitwę, więc chyba i nie-doktór może napisać wartościową pracę naukową.

Niektórzy mało rozgarnięci czytelnicy mogą się dopatrywać w mojej książce braku poszanowania dla religii, wojskowości, monarchii, arystokracji, sejmu, moralności — no dla wszystkiego.

Protestuję jak najenergiczniej. Ani mi w głowie żadne „szarganie świętości”. Lecz nie mogę ludzi, co doprowadzili Polskę do upadku, przedstawiać w korzystnym świetle. Bardzo wygodnie zwalać wszelkie nieszczęścia na zły los, fatum, sytuację międzynarodową — ale to nieprzekonujące. Jeśli zdechnie osioł — może istotnie to tylko pech, ale gdy ginie całe państwo, ktoś jednak jest temu winien.

Polska upadła nie z powodu Katarzyny i Prus, lecz z winy Poniatowskiego, magnatów, biskupów i szlachty.

Jestem głęboko religijny i dlatego doceniam ogromny wpływ i znaczenie duchowieństwa. Odmalowując jakąś epokę, niepodobna go pominąć. Gdyby w XVIII wieku kler stał na właściwym poziomie, nie doszłoby do takiego rozpicia, nieróbstwa, przedajności, spodlenia. Byli nawet antypapieże, nie tylko zbrodniczy biskupi. Nie należy tego przemilczeć. Tym wspanialej to świadczy o Kościele katolickim, że mimo okresów niżu swych kapłanów nic nie stracił ze swej powagi i świetności.

Pobożność szlachty z tej epoki nic nie była warta. Klepało cały dzień pacierze takie uosobienie siedmiu grzechów głównych, wykraczając w międzyczasie przeciw wszystkim dziesięciu przykazaniom boskim. Ta czysto zewnętrzna, powierzchowna pobożność, zwana fideizmem, została przez Rzym przykładnie potępiona.

Cokolwiek podaję — jest oparte na źródłach. Oprócz tytułu nic tu nie wymyśliłem.

— A czy wszystkie dialogi są autentyczne? — niepokoili się koledzy doktoranci na seminarium.

No, źródła nie zawsze są na tyle szczegółowe. W każdym razie rozmowy takie powinny były się odbyć.

Karol Zbyszewski

Przedmowa do drugiego wydania(odpowiedź recenzentom)

W ciągu dwóch miesięcy doczekałem się wyczerpania pierwszego nakładu, kilkunastu rzeczowych recenzyj i przeszło 50 wściekłych napaści przypominających kubły pomyj.

Jedną sensowną uwagę zrobił mi profesor Skałkowski (uczony prawdziwej — nie kukielowej miary), wniosłem odpowiednią poprawkę: Stanisław August roztrwonił bezmyślnie na niewykończone budowle nie kilkaset, lecz — kilkadziesiąt milionów.

Grzymała Siedlecki wytyka, że nazwałem Poniatowskiego na 59 stronie podstolim. Nie spostrzegł, że na 195 piszę prawidłowo — stolnik. Przejęzyczenie. Suponuje, że nie odróżniam Sielc od Siedlec. Doskonale odróżniam — byłem motocyklem i w jednych, i w drugich. Ma natomiast świętą rację, że pod Kłuszynem zwyciężył Żółkiewski — nie Tarnowski, poprawiłem to przepisanie się skwapliwie.

W kilkudziesięciu artykułach wytknięto mi tedy konkretnie dwa drobniutkie błędy. Niewiele jak na tyle wrzasku, że Niemcewicz nie jest pracą naukową.

RAŻĄCA NIEZNAJOMOŚĆ TEKSTÓW KUKIELA

Z ogromną, pięćsetwierszową filipiką wystąpił przeciw mnie w tygodniku „Zwrot” doktór-profesor-generał-dyrektor Muzeum Czartoryskich Marian Kukiel. Klio w rynsztoku zatytułował on swój akt oskarżenia, pomawiając mnie o fałszowanie źródeł; zaraz zobaczymy, że to pan profesor-dyrektor sam zanurzył się w rynsztoku po uszy.

Dawszy obszerną (zupełnie wadliwą) charakterystykę pamiętników Niemcewicza, która ma na celu wpojenie w czytelnika „Zwrotu” przeświadczenia, że Kukiel zna te pamiętniki na pamięć, pisze pan profesor:

Tak jest z samym Niemcewiczem. Autorowi [czyli mnie — Zbyszewskiemu] szło o jego dzieje seksualne. Niemcewicz jako pamiętnikarz jest bardzo dyskretny co do swego osobistego życia. Autor [czyli ja — Zbyszewski] przyszedł z pomocą. Już w korpusie kadetów obdarzył go okazałą doboszową udzielającą mu ars amandi. W powołanych tu pamiętnikach rękopiśmiennych o doboszowej ani słowa. Jest ona okazałą amplifikacją.

Dobitnie napisane. Nie ma żadnych wątpliwości. — Fe, wstrętny pornograf ten Zbyszewski — pomyśli sobie czytelnik „Zwrotu” — szkaluje lilijnego Niemcewicza, zmyśla bezczelnie i jeszcze daje numerek źródła. Co za łgarz!

Do „dziejów seksualnych” Niemcewicza nie przywiązuję wcale nadmiernej wagi, mam w ogóle odrazę do tych frywolnych tematów i poruszam je li o tyle, o ile zmuszają mnie do tego źródła, ale skoro profesor Kukiel zarzuca mi zmyślanie w tej dziedzinie — wykażę, kto zmyśla naprawdę.

Oto dowód namacalny: w pamiętnikach Niemcewicza (Muzeum Czartoryskich, sygnatura 5559), tom pierwszy, strona 114, wiersz pierwszy od góry, słowo czwarte od lewej (profesorom na poziomie Kukiela trzeba wszystko palcem pokazywać — sami niczego się nie doszukają) stoi jak wół:

W szesnastym jeszcze roku wieku mego, żona dobosza od kadetów, przystojna kobieta, pierwsza dała mi poznać różnicę między płcią męską i żeńską; skromność i wstydliwość moja tak były wielkie, że cała zasługa tego odkrycia jej się należy.

Jak wygląda teraz sumienność i znajomość tekstów pana profesora? To się nazywa u Kukiela: „w pamiętnikach rękopiśmiennych o doboszowej ani słowa”. Czy to przypadkiem nie w recenzji „Zwrotu” nie było ani słowa prawdy? Ale patrzmy dalej, Kukiel pisze:

Amplifikacją są również rzekome spostrzeżenia Niemcewicza w podróżach zagranicznych poczynione na temat dziewcząt pewnych domów etc. Jest to zemsta autora [niby moja — Zbyszewskiego] na pamiętnikarzu.

Znowu wskażę palcem panu profesorowi: pamiętniki Niemcewicza (5559), tom pierwszy, strona 200, wiersz 24 od góry, słowo siódme od lewej (teraz chyba znajdzie):

Acz byłem w wieku, gdzie żądze miłosne pożerały mię całego, unikałem w Rzymie, bardziej jeszcze w Wenecji, wszelkich związków miłosnych; znałem siebie, wiedziałem, że związki te nie były u mnie przechodnie, że poddawszy się im z szkodą czasu i nauki byłyby mię daleko zawiodły. Cierpiałem męki, niekiedy tylko zdatnymi kobietami zaspakajając burzące się chuci.

„Zdatnymi kobietami” nazywał Niemcewicz prostytutki. To są te jego „rzekome spostrzeżenia”. A na stronie 90, a na 107, a cała 114 — pamiętnik jest przepojony rozważaniami erotycznymi, a profesor Kukiel pisze z tupetem: „Niemcewicz jest bardzo dyskretny co do swego osobistego życia — autor przyszedł z pomocą”. Zamiast mi zarzucać amplifikacje, lepiej się przyznać, że się nic nie czytało.

Charakter pisma Niemcewicza jest wielce nieczytelny; męczyć się, sylabizować 500 stron rękopisu — dobre to dla skromnego doktoranta historii — nie dla profesora. Ja jeździłem specjalnie do Krakowa, do Muzeum Czartoryskich, odcyfrowywać rękopis; pan dyrektor Muzeum, mając go pod nosem, nie zadał sobie trudu nawet doń zajrzeć. Po co? I tak lapnie artykuł, pouczając, co w nim jest.

Kontynuuję demaskowanie. Kukiel twierdzi, że odmawiając księciu Adamowi znajomości ortografii, rozminąłem się z prawdą. W samym Muzeum Czartoryskich są stosy listów księcia Adama, a poza tym ileż w innych archiwach! Ale doktór Kukiel zamiast zajrzeć do tych rękopisów, znów sięgnął po swój dar jasnowidztwa i nic nie sprawdziwszy, ogłasza ex cathedra: książę Adam pisał bezbłędnie!!!

Tymczasem: „otrzymałem List”, „jak mi donosi Poseł”, „są to ważne Traktaty” — połowę rzeczowników pisze stale książę Adam z niemiecka, bezsensownie dużą literą. Pisze również: „zapowrotem twoim”, „zpowyższego wynika”, „wiem zpewnych zrzódeł” itd. Jeśli za każdy błąd ortograficzny wskazany przeze mnie dyrektor Kukiel będzie płacił pięć groszy na FON — ufunduje całą baterię.

Pogryzmolonych rękopisów pan profesor tedy nie zna. Zbyt kłopotliwe, zbyt wyczerpujące. Z drukowanymi źródłami sprawa już się lepiej przedstawia — literacki autoportret księżnej Izabelli jest wydany, Kukiel przeczytał pierwsze zdanie!!! Godny pochwały wysiłek.

„Piękną nigdy nie byłam” — brzmi to pierwsze zdanie. Na tej podstawie pan profesor zarzuca mi przekręcanie wszystkiego — napisałem bowiem, iż księżna uważała się za przepiękną.

Profesor-generał-dyrektor przeczyta jedno zdanie i już wygłasza cały wykład. Skromny doktorant czyta stronicę do końca i dopiero ustala swój sąd. Oto co pisze w dalszym ciągu księżna Izabella:

…mam piękne oczy, gładkie czoło, zęby białe, uśmiech miły i ładny owal twarzy; kibić mam wysmukłą, nóżkę prześliczną, wiele wdzięku w ruchach; nigdy kobieta bardziej subtelnej nie posiadała zalotności.

Oprócz nadwornego panegirysty rodu Czartoryskich każdy przyzna, że pierwsze zdanie jest fintą. A o zarozumialstwie księżnej Izabelli ileż jeszcze wzmianek w pamiętnikach. Lecz jak przekonać profesora, co zna tylko jedno zdanie?

Wypomina mi Kukiel, jak drugi Łuskina, błędy korektorskie (o kasztelanowej Kamińskiej było w pierwszym wydaniu — Kamieniecka); nazywa amplifikacją, że napisałem „nocnik pełen ekskrementów”, podczas gdy w źródle (drukowanym oczywiście) było „naczynie nocne nieopróżnione”. Więc co zawierało? Kompot ze śliwek?

Okazuje się zatem dowodnie, że Kukiel nie czytał wcale rękopiśmiennych pamiętników Niemcewicza ani listów księcia Adama, ani nawet do końca drukowanych źródeł. Poza czepianiem się o zawartość nocnika nic nie potrafi.

— Więc jakżeż to — zawoła zdumiony czytelnik — profesor-doktór-generał-dyrektor mówi tonem wyroczni o źródłach, których na oczy nie widział?

A państwo się orientują, co to jest profesor?

To człowiek, który wie dużo rzeczy, które trzeba wiedzieć lepiej od niego, żeby wiedzieć, że on nic nie wie. Właśnie jestem w tej sytuacji wobec Kukiela w sprawach Niemcewicza.

PAPUZIE OKRZYKI

Inni krytycy byli ostrożniejsi od Kukiela i twierdząc, że wszystko, absolutnie wszystko przekręciłem, nie powoływali się konkretnie na żadne źródła. Szkaradna metoda — ale dobrze na niej wyszli, nie zblamowali się ignoracją jak nadworny panegirysta z Muzeum Czartoryskich.

Pocieszny jąkała, co nigdy zdania zakończyć nie umie i w każdym artykule musi wspomnieć o swym koniu, K.W. Zawodziński, krzykliwa sójka Aleksander Bocheński, ciężko nudny Bolesław Dudziński, jakieś anonimy z „Gazety Polskiej”, „Zaczynu”, „Głosu Narodu”, „Świata” itd. zarzucają mi, że jestem szkodliwym odbrązowiaczem i że wytykam same czarne strony, nie podkreślając dodatnich.

Nikt nie zdoła zaprzeczyć, że bezeceństwa i obrzydliwości, które w mej książce przytaczam, są prawdziwe. Zachodzi tylko pytanie: czy jakiekolwiek zasługi na polu kulturalnym mogą zrównoważyć zbrodnię dopuszczenia do rozbiorów?

Ja wołam: Stanisław August nie stanął po stronie barzan, ale podpisał pierwszy rozbiór; nie walczył w 92 roku, ale przystąpił do Targowicy; był na żołdzie Katarzyny; za pieniądze gotów był abdykować, podpisywać cokolwiek mu kazano; Kościuszkę uważał za wariata, a insurekcję za przestępstwo…

Na to mi odpowiadają: tak, ale założył Szkołę Rycerską, popierał malarzy, zapraszał literatów na obiad, zbudował Łazienki…

To jakby zabójcę rodziców bronił adwokat argumentem, że na ich trupy rzucił po niezapominajce!

Więc gdyby Polska upadła za premierostwa Jędrzejewicza, przeszedłby do potomności jako zasłużony mąż stanu, bo — założył Akademię Literatury. Za Beneša i Háchy literatura kwitła w Czechach, przemysł się rozwijał, dobrobyt rósł, kultura jaśniała — a jednak nie przychodzi nikomu do głowy ich usprawiedliwiać. To kanalie, co bez boju oddały niepodległość; wobec takiej zbrodni żadne pseudozasługi nie mają znaczenia. Dziś chyba każdy widzi, iż są chwile w życiu państw, gdy paktować z wrogiem nie wolno, gdy trzeba się bić. Katarzyna to Hitler XVIII wieku. Jak on była zachłanna, brutalna, nienasycona. A Stanisław August i jego otoczenie, jak czescy prowodyrzy, wierzyli, że układnością, posłuszeństwem, ustępstwami załagodzą łapczywego sąsiada.

Kto jest dziś za „dogadaniem się” z Hitlerem za cenę odstąpienia mu Gdańska, Pomorza, Śląska, Poznania i może jeszcze Polesia? Zdrajca, łotr tylko. Lecz Poniatowski i jego sfora, co właśnie tak postępowali z Katarzyną, mają obrońców. Wierzą, w ślad za małodusznym Kalinką, że Rosję można było ustępstwami ugłaskać. Za sto lat i Hácha znajdzie apologetów.

— Konfiskować Zbyszewskiego! — rży Zawodziński czy jego koń, już nie pamiętam który.

Jeśli mamy zamiar prowadzić politykę Poniatowskich i Háchów — to istotnie. Ale jeśli chcemy się bić do upadłego — to właśnie moja książka jest dziś pożyteczna i na czasie. Udowodnili to obszernie i świetnie Piasecki, Pruszyński, Straszewicz, Bujnicki, Kuminek, Swinarski, Hulka-Laskowski, Poznański, Duninówna…

Nienawiść zła jest równą cnotą jak miłość dobra — napisał słusznie Piasecki.

To, co się działo w Polsce za panowania Kluchosława, było uosobieniem zła.

NA ZAKOŃCZENIE

Profesor Skałkowski w wybornym artykule w „IKC” wysuwa całkiem inną koncepcję od mojej o powodach klęski pod Maciejowicami. As dziennikarstwa — Julian Babiński z „Merkuriusza” — ma krańcowo różne ze mną poglądy na przyczyny upadku Polski; wysuwają pewne obiekcje Zahora z „Myśli Polskiej”, Hel. Romer z „Kuriera Wileńskiego” itd.

Inteligentnych zarzutów zawsze słucham z przyjemnością. Polemizować z prof. Skałkowskim byłoby dla mnie zaszczytem — mimo subtelnej argumentacji nie przekonał mnie bowiem. Brak miejsca mnie paraliżuje.

Biadolenia pani Apenszlakowej w „Naszym Przeglądzie”, że pominąłem zbawienną rolę Żydów w powstaniu kościuszkowskim, są śmieszne. Znam materiały i kiedyś wykażę, że udział Berka Joselewicza w insurekcji był zwykłą hucpą.

Oburzały się, coś piętnowały różne Mitznery, Feierglasy et co — nie ma się co nimi zajmować.

Słonimski dawał mi jakieś pouczenia — jeszcze do tego nie doszło, by taki Słonimski uczył mnie historii Polski. Gdy będę pisał życiorys reb Altera z Góry Kalwarii albo sporządzał wykaz Żydów osadzonych w Jabłonnie podczas wojny 20 roku — wtedy poproszę go o pomoc i informacje.

Karol Zbyszewski

CZĘŚĆ PIERWSZA Beztroskie lata

1. Módl się i próżnuj

Raźno wzięli się do współpracy państwo Marceli i Jadwiga Niemcewiczowie, toteż równo w dziewięć miesięcy po nocy poślubnej, 16 lutego 1758 roku, przyszedł na świat pierwszy owoc ich działalności — Julianek. Rodzice tak zasmakowali w robocie, że dorzucili mu potem jeszcze piętnaścioro rodzeństwa.

Julianek urodził się w Skokach, pod samym Brześciem. Po paru latach jednak cała rodzina przeniosła się na drugą stronę Bugu, do Klenik, majątku dziadka Aleksandra, który zmęczony swymi 80 laty, chciał dokonać żywota, próżnując przy synie Marcelim154.

Piękny to był mężczyzna — pan podczaszy Marceli: wysoki, tęgi, z wygoloną czupryną, zawiesistym wąsem, zawsze po polsku ubrany155. Ćwiczeniom umysłowym nieobcy — lubił się gmerać w archiwach, głośno czytał dzieciom Kronikę Bielskiego, a gdy podrosły, kazał im czytywać gazetę154, bo wtedy najlepiej zasypiał.

Główną troską pana Marcelego było utrzymywać dobre stosunki z Panem Bogiem. Do Wistycz — siedem bitych mil — drałował piechotą, by się tamtejszej Matce Boskiej przypodobać154. Pacierze klepał cały dzień. Rano, obchodząc gumna, mruczał różaniec, przerywając jeno czasem dla dania w ucho leniwemu parobkowi29; grając w mariasza, szeptał litanię; wszyscy domownicy musieli śpiewać godzinki pod jego dyrekcją155; w adwent zrywali się państwo Niemcewicze o świcie, po ciemku ładowali z dziećmi w sanie i pędzili do kościoła w Brześciu, tam siadali w ławce z nogami w specjalnym futrzanym worku, Julianek zaś, że siedząc, zasypiał, musiał klęczeć godzinami w pobok ławki na zimnej, kamiennej posadzce154.

— Mamusiu, czy w piekle są często roraty? — pytał z płaczem.

W Klenikach było więcej księży niż w przeciętnej katedrze. Przed opatem Rogalińskim dzieci musiały padać plackiem i całować go w nogę! Święty to był człowiek. Po obiedzie zasiadał z ojcem na ganku i strzelali do jaskółek z guldynek, każdy celny strzał solenizując pucharem węgrzyna. Przyłączał się do tych ćwiczeń i dziadek Aleksander ze swoim łukiem, co Sobieskiego pamiętał154, ale że nigdy nie trafiał, więc odmienił warunki i golił puchar po każdym pudle.

Jeszcze świątobliwszym mężem był ksiądz Obłoczyński — asceta, co się nawet na odpustach u bernardynów nie upijał. Ciocia Bisia całowała ślady jego stóp w ogrodzie. Kazania miał tak płomienne, że spędzano na nie wszystkich żydów z Brześcia w nadziei, że ich nawróci. Choć gadał po sześć godzin i wymachiwał trupią czaszką — żydy zostawały przy swoim154.

Nad nawróceniem żydziąt pracował niestrudzenie i pan Marceli. Nie kupił smaru ani nitki w Brześciu, nie palnąwszy przy okazji parchom wykładu teologicznego154. Gdy krawcy zjeżdżali do Klenik na generalne szycie, pan Marceli szedł do ich pracowni z Biblią pod pachą i nuż tłumaczyć a przekonywać. Żydłaki oponowały ostro, dyskusja kończyła się paru kopniakami, raz Talmud powędrował w ogień. Jednak co piątek żydziska łagodniały, zdawało się, że Duch Święty przenika im do głowy — uradowany pan Marceli prócz umówionej zapłaty dawał im na szabas parę gęsi, kur i worek kaszy. Krawcy wracali z Brześcia w poniedziałek, po dobrych dyspozycjach nie było śladu154.

Lepiej poszło panu podczaszemu z nawróceniem swych poddanych — chłopów unitów. Granatowe żupany, pasy, gorseciki, czepki, chustki, trochę kijów — nie oparły się kmiotki tylu dowodom wyższości jednej religii nad drugą i przechodziły gromadnie na katolicyzm.

Dziedzic wybudował naprzód w Skokach kościół obok cerkwi, potem popa przepędził, a cerkiew rozwalił155.

W życiu codziennym państwo Niemcewicze zdawali się we wszystkim na Pana Boga. Koń okulał — skrapiali go wodą święconą, pomór świń — odmawiali w chlewie paciorek, burza się rozszalała — wtykali Juliankowi dzwonek loretański w ręce i kazali biegać wokół domu, dzwoniąc zapamiętale! Piorunochrony znane już były na świecie, ale w Polsce więcej wierzono w świecę postawioną przed obrazem niż w kawałek drutu umocowany na dachu109.

Gdy Julianek zachorował na ospę, bliski sąsiad, podskarbi Flemming, przysłał swego nadwornego doktora, sławnego Müllera; państwo Niemcewicze wyrzucili przez okno wszystkie lekarstwa, zamiast przepisanej kuracji — ofiarowali synka Bogu; skutek był momentalny, Julianek wyzdrowiał, w zamian za co hasał potem przez rok i sześć tygodni w białym, dominikańskim habicie, z czarną mycką na głowie, opasany szkaplerzem i różańcem154. Przedkładanie habitu nad lekarstwa nie zawsze dawało tak dobre wyniki — ośmioro Niemcewicząt fajtnęło w pieluszkach1.

Gorące umiłowanie ojczyzny było drugim uczuciem rozsadzającym piersi pana podczaszego. Jadąc całym pocztem na elekcję w 64 roku, kupił aż nowy kontusz i nowego wierzchowca, którego wiedziono za jego karetą106; wrócił z tej szopki wolnoelekcyjnej, odbytej pod karabinami Repnina, uradowany, wołając z właściwym sobie zmysłem politycznym:

— Piasta wybraliśmy! Będzie drugi Sobieski!!!154

Nie szczędził też później zbawiennych rad Stanisławowi Augustowi: „Byleś się królu po polsku ubrał i perukę zrzucił, a wszystko pójdzie w kraju świetnie!" — pisał doń parokrotnie.

Król nie posłuchał pana Marcelego i w konsekwencji nastąpiły rozbiory.

Cały klan Niemcewiczów przejmował się żywo sprawami państwowymi. Ilekroć zaszło coś ważnego, zjeżdżali się bracia, wujkowie, stryjkowie (sam pan Marceli miał sześcioro rodzeństwa) do Klenik i debatowano gorąco155.

Kiedyś, podczas takiego sejmu familijnego, gruchnęła wieść z Radomia: biskupów porwano! Pani Jadwiga nie opuściła tak świetnej okazji dla zademonstrowania swych uczuć: zemdlała i klapnęła na podłogę1. Asystujące zawsze na sejmach rodzinnych dzieci wypełzły spod stołu, płacząc otoczyły mamusię.

— Nie może być szczęśliwy Polak, gdy Polska jest hańbiona, — wyjaśniono im; to Moskale są winni omdlenia matki155.

Wcześnie poznał Julianek Moskali. W wolnej Polsce konsystowali oni gęsto, w Klenikach coraz stali na kwaterze oficerowie rosyjscy. Towarzyscy i weseli, często urządzali bale, a że panie z sąsiedztwa stroniły od tych zabaw — posyłali po nie kibitki z eskortą. Przybywały wszystkie, matka Julianka, rumieniąc się po pępek, kicała w objęciach cuchnących stupajek154.

Bywały też i męskie zebrania, energicznie zaproszeni sąsiedzi stawiali się w komplecie w Klenikach, gdzie pułkownik pełnił rolę gospodarza. Wina nie lubili Moskale, więc trąbiono tylko wódkę śmierdziuchę. Jeśli ktoś ominął kolejkę — wlewano mu siłą do gardła podwójną porcję. Sołdaty wezwane na salę tańczyły trepaka, gwiżdżąc przeraźliwie na palcach, rozochoceni oficerowie puszczali się w dzikie tany, musiały hopkać i grubasy w kontuszach. Dla uczczenia któregoś z biesiadników oficerowie kazali sołdatom porwać go na ręce i rzucać aż pod pułap, trąbiąc mu jednocześnie z całej siły w uszy. Pan Marceli dostąpił raz tego zaszczytu, omal ducha nie wyzionął, leżał potem przez miesiąc jak nieżywy154.

Ogłada towarzyska nie była u Moskali przesadna. Pułkownik rozgniewał się na majora przy stole, więc — łup go w pysk major zaciął zęby, ale wkrótce znalazł okazję i palnął w ucho kapitana, ten niezwłocznie dla rekompensaty wyciął w mordę praporszczyka, tamten sierżanta… kończyło się na sołdatach. Naturalnie za policzek od zwierzchnika nikt się nie obrażał i gdy kolejka obeszła, nastrój był znowu pogodny154.

Strasznie nie cierpieli Moskali państwo Niemcewicze, podczas wojny siedmioletniej szkodzili im wszystkimi siłami: pani Jadwiga wycierała nos tylko w chustki z portretem Fryderyka, pan Marceli używał tabakierki z jego wizerunkiem, parokrotnie zamówili mszę na intencję zwycięstwa Fritza1.

Ostygł w tej miłości do Prus pan podczaszy dopiero, gdy raz przybiegł sołtys ze Starej Wsi, zawodząc, że werbownicy szwabscy najtęższych parobków porywają. Popędził dziedzic — krzyki, prośby nie pomogły154.

— Prusacy też kanalie! — stwierdził żałośnie.

Konfederacja barska wzbudziła w Klenikach entuzjazm. Pułaski i ksiądz Marek: jurysta, człowiek otrzaskany w archiwach i człowiek święty w doskonałej z niebem komitywie — czyż mogli być zdatniejsi wodzowie? Że ani się domyślali, którym końcem strzela armata, to nie miało znaczenia. Gdy w Brześciu zawiązała się wojewódzka konfederacja, pan Marceli nie podpisał akcesu166 — ściągało to nieprzyjemności od Moskali, lecz za to z gośćmi nie pito inaczej jak pod toast:

— Na pohybel Rosjanom!

Julianek piszczał z rodzeństwem chóralnie piosenkę konfederacką:

Wprawiając się do bojów z Moskalami, konfederaci chętnie niszczyli dwory kalwińskie. Pan Marceli bardzo to pochwalał, widząc w tym coś jakby pielgrzymkę do Częstochowy przed wyprawą wojenną.

Wciąż przemaszerowujące wojska rosyjskie rekwirowały i grabiły bez pardonu, znosił to cierpliwie pan Marceli, rozumiejąc, że po azjatyckiej dziczy nie ma się co przyzwoitości spodziewać, lecz gdy konfederaci wypaśli mu łąkę w Skokach i uwiedli cielaka — wpadł w straszną pasję:

— Ja tu, mocium dzieju, modlę się za nich, a oni miast rusków moje bydło gromią!

Wziął z sobą Julianka, pojechali do obozu Bierzyńskiego i Franciszka Pułaskiego154.

Obóz nie wyglądał groźnie: żadnych wart, w każdym namiocie paru pijanych rycerzy, ani śladu rygoru i karności. Wolny szlachcic przystępował do konfederacji, by się wyzwolić z jarzma moskiewskiego — nie, by znosić jarzmo jakichś zwierzchników; jeśli co zrobił, to dlatego, że tak mu się podobało, nigdy bo tak mu kazano.

Towarzysze w pancerzach, z rysimi skórami na barkach, obwieszeni medalikami i szkaplerzami, nieraz z bronią pradziadów w ręku, wierzyli święcie w zapewnienia księdza Marka, że w obronie dobrej sprawy wystarczy wyjść w pole — reszty dokona Matka Boska56.

Wychodzili więc dziarsko i z fantazją, widząc zaś, że Matka Boska nie rozprasza wrogów — rozpraszali się sami z żywą do Niej urazą, że tak się zaniedbuje w swych obowiązkach.

Stanąwszy przed regimentarzami, pan Marceli wyłuszczył im swe żale.

— Zatem my i konie mamy zaprzestać jeść? — spytał Pułaski.

— O, dlaczego! Ale nie kosztem brata szlachcica, rodaka, przykładnego katolika…

— Wiesz co, waszmość? Daj na konfederację 100 dukatów, a będziesz wolny od wszelkich rekwizycyj, bez 100 dukatów nie wypuścimy cię stąd.

Wrzask podniósł pan Marceli, że to gwałt nad wolnością, że tacy konfederaci to gorsi od Moskali, że pieniądze są mu potrzebne na poważniejsze cele — wobec nieustępliwości Pułaskiego musiał się ukorzyć i dać rewers1. Przeklinając pomysł odwiedzenia obozu i życząc konfederatom ognia piekielnego, wracał, mrucząc, do domu. Bierzyński został niebawem rozbity pod Orchowem106, pan Marceli był dumny, że Pan Bóg tak skwapliwie się ujął za krzywdę swego wiernego sługi.

Cel godny wydawania pieniędzy nadarzył się wkrótce: umarł sparaliżowany od pijaństwa dziadek Aleksander. Jezuita, ksiądz Pierzchlewski, wsadził nieboszczykowi pod język medalik z wizerunkiem św. Ignacego; trzeba było co prędzej zamawiać msze za jego duszę, która siedziała w czyśćcu, póki odpowiednia ilość modłów nie została odprawiona. Pan Marceli zebrał, ile tylko mógł, pieniędzy i porozsyłał do wszystkich kościołów okolicznych1.

Gorliwość ta nie zadowoliła nieboszczyka. Przyjechał opat z odległej o 100 kilometrów Berezy Kartuskiej i rzekł:

— Zacnej pamięci ojciec waćpana ukazał mi się w nocy; narzekał, że syn sknera na srogi afront go w niebie naraził, bo św. Piotr ledwo go ujrzał, warknął: „Pięćdziesiąt mszy w Berezie albo raju ani powąchasz…".

Poczciwi księża, choćby z najdalszych zakątków, wnet donosili o każdym pojawieniu się i zachciance nieboszczyka48. Dziękował wzruszony tą troskliwością pan Marceli, wszystko wypełniał i za wszystko hojnie płacił154.

Pogrzeb udał się doskonale. Zjechało całe województwo, księży i mnichów szło przed karawanem równo 500. Czoło pochodu docierało do cmentarza, gdy ostatni opuszczali dom. Długość konduktu najlepiej sygnalizowała św. Piotrowi ziemskie znaczenie jego nowego pensjonariusza38, gapiąc się z góry na te tłumy wokół trumny, musiał pojąć, że ten Niemcewicz to nie byle łatek.

Dwa folwarki kosztował pana Marcelego pogrzeb ojca1, ale ich nie żałował, skoro w zamian zapewnił mu zaszczytne dożywocie tuż obok tronu Pana Boga.

Julianek miał już 12 lat. Alwara umiał na pamięć, tępy korepetytor, chory — ku zgorszeniu pani Jadwigi — na trypra154, przelał weń cały zapas swych niewielkich wiadomości, pan Marceli zaczął przebąkiwać o oddaniu go do szkoły jezuickiej. Książę Adam Czartoryski, z pobliskiego Wołczyna, zwrócił uwagę na ładnego, zawsze wesołego i dobrego chłopca, więc zaproponował:

— Oddaj mi go waszmość do korpusu kadetów155.

— Kiedy ja bym chciał, żeby z niego wyrósł prawy katolik.

Długo musiał perswadować książę Adam, wreszcie, bojąc się narazić, obiecał pan Marceli dostarczyć syna do Warszawy.

Padłszy matce do nóg, ucałowawszy tabun braci i siostrzyczek, zapłakany Julianek wgramolił się wraz z ojcem na brykę. Minęli dębinkę, gdzie pół setki drewnianych świętych — dzieło i chluba pana Marcelego — pilnowało drogi154, objechali w bród rozwalony mostek, o którego naprawie myślał od paru lat dziedzic, ale zawsze kończyło się na skleceniu jeszcze jednego świętego155, mignęły im Skoki na prawym brzegu Bugu, powlekli się piaszczystym traktem.

Na popasie, w karczmie w Janówku, widząc dwóch żydów, pan Marceli rozpoczął zwykłą działalność misjonarską4. Nie mógł parchów przekonać:

— Przecie to wyraźnie napisane w Ewangelii! — wołał.

— Uś, potrzebujemy wierzyć, co jakieś kłamcy napisały…1

Ujechali już parę wiorst w stronę Sielc, gdy pan Marceli puknął się w głowę i rozkazał woźnicy: — A zawracajże do Janówka! Żydy siedziały jeszcze przed karczmą, krzyknął im, nie schodząc z wasągu:

— Ewangelię pisali żydzi, mówicie, że to byli kłamcy, zatem sami kłamiecie, boście też żydzi…

I rad, że zmiażdżył ich swą argumentacją, kazał znowu zawracać.

Konfederaci włóczyli się po okolicy, napadali na przejezdnych. Przed wjazdem do lasu rozdał pan Marceli swe dukaty furmanom i hajdukom, polecając, by je w buty schowali — były to jeszcze dobre czasy, gdy służba mniej kradła od złodziei. Kazał też osie nasmarować, by nie skrzypiały, koniom kopyta słomą obwiązać, z batów nie trzaskać — po czym pełni strachu, cichutko, uważając, by gałązki nie złamać, koń nie parsknął, śpiewając na całe gardło litanię do Matki Boskiej, przemknęli przez las niepostrzeżenie154.

Po pięciodniowej podróży, 5 sierpnia 1770 roku stanęli w Warszawie. Julianek był zachwycony, nigdy nie przypuszczał, że mogą być inne domy niż drewniane, inni mieszkańcy w mieście jak ponure żydowiny.

2. Wychowanie państwowe

Korpus kadetów mieścił się w koszarach Kazimierzowskich na Krakowskim Przedmieściu. Wnet zdjęto tam z Julianka żupanik, wymyto go i przyodziano w czarne spodnie i czerwoną katankę154. Brzydki młody oficer o poważnym, lecz bardzo łagodnym wyrazie twarzy, raczej małego wzrostu138, z ogromnym warkoczem naturalnych włosów zwisających do pasa i przewiązanych czarną wstążką154 zapytał go o nazwisko.

— Ursyn Niemcewicz Julian.

— No tośmy krewni155, ja jestem Kościuszko Tadeusz! Starajże się tu dobrze uczyć, bo wiedza to fundament człowieka.

Wkrótce Szwed — jak przezywano Kościuszkę ze względu na jego upór138 — wyjechał do Paryża. Stanisław August, ze zwykłym mu znawstwem ludzi, uznał, że nie nadaje się na nic innego jak na malarza i wysłał go na studia w tym kierunku138.

W korpusie było 60 uczniów166; powinni byli płacić po 100 dukatów rocznie114, lecz choć wszyscy synowie bogatych rodziców — nie płacili ani grosza30, rodzice uważali bowiem, że wielką łaskę robią królowi, oddając swe dzieci do szkoły, której był kapitanem, i pozwalając mu łożyć na nią 300 tysięcy złotych rocznie30, mogli przecie wybierać — w całej Polsce było podówczas aż 65 szkół!108

Dookoła tych 60 uczniów kręciło się 40 nauczycieli (z czego połowa złodzieje i durnie) oraz 60 osób służby166. Trzeba było paniczom trzepać ubrania, zapinać guziki30, specjalne baby od szorowania podłóg co sobotę myły im głowy166.

Zrywał się Julianek na dźwięk pobudki o szóstej rano, ubierać się musiał piorunem, bo było na to tylko 45 minut30, potem msza św., potem siedem godzin lekcji154. Do kaligrafii polskiej a francuskiej byli różni belfrzy, historię każdego państwa opowiadał kto inny, nawet o Grecji i mitologii nie wykładał ten sam170. Śpiewu uczył oczywiście Włoch170, tańca Francuz — rozstawiał na podłodze drewniane formy, trzeba było w nie trafiać nogami154, fechtunku również Francuz — Raquillier170, musztry pruski feldfebel; komendę wydawał on po niemiecku — i nie dziw, bo w polskim wojsku nikt wtedy nie słyszał o żadnych obrotach, za całą komendę stosowano okrzyki spod Płowiec i Grunwaldu: Czuj duch! Naprzód wiara!26, po czym wszyscy rzucali się do ucieczki.

Specjalna machina, sprowadzona z zagranicy przez księcia Adama, demonstrowała za pokręceniem śruby obrót planet systemem Kopernika30. Była to wielka nowość, bo w Polsce nie wierzono wtedy wcale w Kopernika:

— Jakżeż — mówiono — przecie Jozue huknął wyraźnie: „Słońce, stój — a tu jakiś Kupiernik bredzi, że ono zawsze stoi…169

Nie sposób było wytłumaczyć, iż Jozue, choć świątobliwy żydziak, o astronomii nie miał pojęcia.

Zachęcani do nauki obfitymi morałami, rózgą i płazem szabli — musieli się do niej kadeci przykładać.

Przed obiadem, składającym się z czterech potraw154, czytywano kadetom regularnie prawidła bon tonu przy stole: nie kłaść łyżki wyjętej z gęby na półmisek; nie gmerać widelcem w zębach; nie wyjmować twardych kawałków mięsa z ust i nie rzucać ich na stół; nie wycierać nosa obrusem… Przepisy te były zasadniczo sprzeczne z manierami powszechnie przyjętymi, toteż stosowanie ich przychodziło kadetom z trudnością. Widelcem w lewej ręce nikt nie umiał operować170.

Miłość ojczyzny, męstwo, rycerskość, honor — nie szczędzono kadetom morałów na te tematy1. Tchórzostwo miało być dla nich wyrazem niezrozumiałym78. Stanisław August, największy tchórz na świecie, chętnie przebierał się w mundur kadecki i zachwalał chłopcom niezłomną odwagę; książę Adam, co w czasie rozbioru bawił się beztrosko108, prawił o nieustannej potrzebie służenia Polsce; wicekomendant korpusu Moszyński, gdy raz na kwartał przyjeżdżał po pensję, terkotał o honorze i Arystydesie, choć sam należał do tych magnatów — jurgieltników, o których Saldern mówił, że dając im jedną ręką kiesę złota — drugą można bezkarnie walić w mordę108.

Chłopcy byli na szczęście naiwni i trafiały do nich tylko dobre słowa — nie złe przykłady. W innych szkołach w ogóle o ojczyźnie nigdy nikt nie wspomniał, toteż absolwenci korpusu byli później niedościgłymi wzorami patriotyzmu.

Stojąc w bramie swych koszar, często widzieli kadeci wojsko defilujące po Krakowskim Przedmieściu: gemajny moskiewskie o lepszym wyrazie gęby niż koń ich dowódcy, drabanci pruscy z warkoczami na plecach, sztywni jakby kije połknęli — tylko wojska polskiego nie widzieli nigdy ci chłopcy szkoleni na oficerów154. Tęsknili za nim; o konfederatach nie mówili inaczej ich przełożeni, jak o bandzie zbrodniarzy, ale oni kochali tych rycerzy ukrywających się po lasach, nadsłuchiwali wieści z Krakowa, Częstochowy, przy modlitwie wieczornej, po błaganiach o zdrowie dla króla, dodawali ukradkiem:

— I o Kazimierzu Pułaskim, najdzielniejszym Polaku, Panie Boże pamiętaj…

Pewnego dnia dwóch starszych kadetów uciekło do konfederatów. Oburzony książę Adam przybył do korpusu we fraku, mówiąc:

— Nie mogłem dziś włożyć waszego munduru, gdyż są na nim dwie wstrętne plamy!154

Konfederaci porwali króla, ale że nawet najobrotniejsi spośród nich byli niezdarami, więc nawet wrócił cało. Kadeci, mimo młodzieńczej szlachetności, więcej kochali obsypującego ich dobrodziejstwami króla niż niszczących majątki ich rodziców konfederatów. Skoczyli po pałasze, chcieli biec na ratunek swemu kapitanowi; w nagrodę za ten animusz zaprowadzono wszystkich na Zamek154.

Stanisław August leżał w garderobie przybrany w zielony szlafrok, z głową obwiązaną batystową chustką, jako że w karczmie marymonckiej zadrasnął czoło haftką od rękawa. Tłum pięknych dam otaczał rannego, wielbiąc jego bohaterstwo i przytomność umysłu; sprytniejsze szlochały radośnie. Julianek dostąpił zaszczytu ucałowania ręki154, która była królewską, za to, że zręcznie miętosiła tłuste łono Katarzyny.

Dla zaprawienia kadetów w życiu publicznym wiedziono ich czasem na sesje sejmowe! Było czego się uczyć od posłów z 1773 roku. Okrzyczeli Reytana wariatem, bo czyż Polak przy zdrowych zmysłach mógł się opierać woli Stackelberga i dla takiego głupstwa jak rozbiór kraju głodować w pustej sali przez

36 godzin108. Stackelberg dał królowi do dyspozycji cztery ogromne starostwa, posłom i senatorom kilkanaście wiader rubli — za tę cenę wyrzekli się dobrowolnie, bez cienia próby oporu, ćwierci Polski, grzecznie podpisali rozbiór108.

Nierównie więcej od utraty prowincji absorbowała sejm kasacja jezuitów, trzeba było coś obymyśleć dla ich olbrzymich dóbr i bogactw, marszałek Poniński, prymas Młodziejowski i biskup Massalski zajęli się tym najtroskliwiej — najwięcej ukradli108; złote kielichy sprzedawali żydom wrocławskim, ornaty domom publicznym na firanki; przed zaprzęgiem prymasa klękali potem pobożni73, a gdy on uradowany chciał im dawać swe błogosławieństwo:

— Eee, nie — mówili — wolimy, by nas koń licowy przeżegnał, ma szory ze sreber, co na ołtarzu w naszym kościele świeciły.

Massalski grał namiętnie w lombra, normalną jego stawką była wartość monstrancji, jednej nocy przegrywał cały klasztor. Nierozgrabione ochłapy sejm oddał Komisji Edukacyjnej.

Na uroczystym zamknięciu najpodlejszego z sejmów obecny był cały korpus kadetów. Otyły, zatabaczony pod nosem, plugawy Poniński w napuszonej mowie zreasumował świetną działalność sejmu — ostatnim jego wyczynem było uproszenie Katarzyny o pozostawienie wojsk rosyjskich w Warszawie108 — któż by inaczej utrzymywał porządek.

Kadeci nie przyłączyli się do ogólnych oklasków, tejże nocy metrowie przyłapali na murze koszar Michała Kochanowskiego, kolegę Julianka. Miał pod mundurem ukryty pałasz.

— A dokąd to, fajtasiu?

— Chciałem zabić tego łotra Ponińskiego. Dość jego zbrodni…

Poczciwego chłopca, co czuł lepiej niż dorośli, wsadzono czym prędzej do aresztu1.

Śledzenie debat sejmowych było biernym zapoznawaniem kadetów, jak służyć krajowi, dla praktyki wysłał król najstarszych do rozgraniczania zabranych prowincji154 — była to ich pierwsza funkcja publiczna.

Wrócił z Paryża Kościuszko, studiował tam pilnie strategię, sztukę fortyfikacji, chciał teraz służyć ojczyźnie. Stanisław August przyjął go niechętnie — spodziewał się tęgiego malarza, a tu pac — oficer inżynierii. Zmarnowanym młodzieńcem przestał się interesować138.

Do życia towarzyskiego zaprawiano kadetów od młodu. Teatr amatorski korpusu wystawiał coraz jakąś sztukę Czartoryskiego: Panna na wydaniu, Gracz… Pisanie tych sztuk niezbyt wyczerpywało księcia: chwytał pierwszy z brzegu utwór francuski, tłumaczył na polski, zmieniał tytuł, imiona osób i podpisywał się jako autor. Wystarczało to zupełnie, by uważano go za świetnego komediopisarza, książę łaskawie przyłączał się do tej opinii. Julianek, smukły, różowy na twarzy i nieśmiały, grał stale role kobiece132.

Warszawa bawiła się ochoczo, o rozbiorze mówiły tylko zdecydowane prostaki — należało to bowiem do najgorszego tonu36; dobrze ułożonych kadetów zapraszano skwapliwie na bale1, menuet był bardzo trudny, brakło wykwalifikowanych hopkarzy, kadeci tańczyli go wybornie; chwaliły damy króla, że tak pożyteczną szkołę założył170.

Zaproszeni kadeci wdziewali paradne mundury — białe portki, granatowe kurtki z czerwonymi wyłogami, złote galony, strusie pióra154 — i wzywali pluton rosyjskich żołdaków. Przez tonącą w błocie, pozbawioną chodników Warszawę nie sposób było przejść, nie umazawszy się jak wieprz. Za parę groszy każdy sołdat brał kadeta na plecy i taszczył, gdzie kazano1.

Julianek lubił bale: obżerał się w bufecie, obtańcowywał panienki, prawił im lękliwe komplementy. Umizgi te nie doprowadzały nawet do skromnej macanki. Prawdziwego flirtu nauczyła go dopiero żona dobosza, jędrna Rzepicha, która bezinteresownie uświadamiała kolejno cały korpus; doboszowa póty manewrowała, aż zgwałciła zgrabnego, 16-letniego chłopca. Juliankowi bardzo się spodobała ta nowa musztra i oddawał się jej z wielkim zapałem154.

W tymże czasie utracił niewinność i w literaturze — napisał poemat Wojna kobiet. Książę Adam przejrzał te pierwociny154, swoim zwyczajem polecił większą pracowitość, rozwagę, staranność, ale że miał słabość do poetów, patrzał na Julianka z coraz większą sympatią.

Latem 1777 roku edukacja została skończona154. Julianek był zbyt inteligentny, by być prymusem — wyryto jego nazwisko nie na złotej, lecz tylko na srebrnej tablicy, podpisał abszyt, król wręczył mu promocję, koledzy wyściskali, mrucząc sakramentalne:

— Pamiętaj, żeś miał honor być kadetem!78

Julianek pojechał do domu1.

3. Zmiana domu

Dostępne w wersji pełnej.

4. Adiutant komendanta

Dostępne w wersji pełnej.

5. Z książką wśród kóz

Dostępne w wersji pełnej.

6. W oczekiwaniu na noc poślubną

Dostępne w wersji pełnej.

7. Warszawa — Tulczyn

Dostępne w wersji pełnej.

8. Poeta z nogami w miednicy

Dostępne w wersji pełnej.

9. Budowa Salomonowa, czyli bujda salonowa

Dostępne w wersji pełnej.

10. Trybunał Rzeczypospolitej

Dostępne w wersji pełnej.

11. Dwa razy w Wiedniu

Dostępne w wersji pełnej.

12. Szara gęś, dwa nocniki i hymn o Sobieskim

Dostępne w wersji pełnej.

13. Włochy, Francja, Anglia za jedyne 300 dukatów

Dostępne w wersji pełnej.

14. Perły na końskim ogonie

Dostępne w wersji pełnej.

15. Na dziewczęcym targu

Dostępne w wersji pełnej.

16. Pułaaa...

Dostępne w wersji pełnej.

17. Sejmik w Kamieńcu

Dostępne w wersji pełnej.

18. Przed drzwiami haremu

Dostępne w wersji pełnej.

19. Poczwórna bzdura

Dostępne w wersji pełnej.

20. Ożywczy powiew

Dostępne w wersji pełnej.

21. Krowy i posłowie

Dostępne w wersji pełnej.

CZĘŚĆ DRUGA Mową i piórem

22. Bal masonów

Dostępne w wersji pełnej.

23. Nieprzyzwoita oferta Rosji

Dostępne w wersji pełnej.

24. Główni aktorzy

Dostępne w wersji pełnej.

25. Sto tysięcy

Dostępne w wersji pełnej.

26. Pierwsze starcie — pierwsze zwycięstwo

Dostępne w wersji pełnej.

27. Posłowie przy grochówce

Dostępne w wersji pełnej.

28. Sejmowładztwo

Dostępne w wersji pełnej.

29. Jednooki słowik

Dostępne w wersji pełnej.

30. Obalenie gwarancji

Dostępne w wersji pełnej.

31. Kopniaki i łapówki

Dostępne w wersji pełnej.

32. Przez szarawary — do zbawienia ojczyzny

Dostępne w wersji pełnej.

33. Jeden dzień obrad

Dostępne w wersji pełnej.

34. Nóż w ukraińskim brzuchu

Dostępne w wersji pełnej.

35. Świętokradztwo w chlewiku

Dostępne w wersji pełnej.

36. Zmarnowana okazja

Dostępne w wersji pełnej.

37. Dlaczego z Prusami

Dostępne w wersji pełnej.

38. Niemcewicz kleci syna

Dostępne w wersji pełnej.

39. Polityczna strona romansu

Dostępne w wersji pełnej.

40. Nowy podział sejmu

Dostępne w wersji pełnej.

41. Dobre, ale nie nadzwyczajne

Dostępne w wersji pełnej.

42. Tryumf posła

Dostępne w wersji pełnej.

43. Gazeta i szmata

Dostępne w wersji pełnej.

44. Sojusz z Prusami

Dostępne w wersji pełnej.

45. Zawiązki spisku

Dostępne w wersji pełnej.

46. Konstytucja po francusku

Dostępne w wersji pełnej.

47. Roztropne posunięcia

Dostępne w wersji pełnej.

48. Rublochapy w akcji

Dostępne w wersji pełnej.

49. Ostatnia noc anarchii

Dostępne w wersji pełnej.

50. Wielki dzień

Dostępne w wersji pełnej.

51. Konstytucyjne upojenie

Dostępne w wersji pełnej.

52. Pławienie się w optymizmie

Dostępne w wersji pełnej.

53. Stary grat, babi chwat, stały swat

Dostępne w wersji pełnej.

54. Ulica wybrukowana za pokutę

Dostępne w wersji pełnej.

55. Rewia a la Wielki Fritz

Dostępne w wersji pełnej.

56. Posiedzenia podręcznikowe

Dostępne w wersji pełnej.

57. Droga do Targowicy

Dostępne w wersji pełnej.

58. Wielki Czwartek Stanisława Augusta

Dostępne w wersji pełnej.

59. Kwiecień — ostatni miesiąc pokoju

Dostępne w wersji pełnej.

60. Poniatowski u Bogusławskiego

Dostępne w wersji pełnej.

61. Koniec czterolatki

Dostępne w wersji pełnej.

62. Nonsens praworządności

Dostępne w wersji pełnej.

63. Polska ma wszelkie dane, by rozgromić Katarzynowe tałatajstwo

Dostępne w wersji pełnej.

64. Gdybyż go powieszono chociaż na kwadrans

Dostępne w wersji pełnej.

65. Wyprawa na wróble

Dostępne w wersji pełnej.

66. Mistrzowski kubeł żółci

Dostępne w wersji pełnej.

67. Przedstawienie dla jednego widza

Dostępne w wersji pełnej.

68. Armia zamieniona w raka

Dostępne w wersji pełnej.

69. Bóg i Katarzyna

Dostępne w wersji pełnej.

70. Rekord załgania

Dostępne w wersji pełnej.

71. Armia z wytrąconym mieczem

Dostępne w wersji pełnej.

CZĘŚĆ TRZECIA Z szablą w dłoni

72. Na emigracji

Dostępne w wersji pełnej.

73. Niepewny Wiedeń

Dostępne w wersji pełnej.

74. Apatia i zniechęcenie

Dostępne w wersji pełnej.

75. Tratwą po Wiśle

Dostępne w wersji pełnej.

76. W bosonogim obozie

Dostępne w wersji pełnej.

77. Czerwcowa przewieszka

Dostępne w wersji pełnej.

78. Warszawa w potrzasku

Dostępne w wersji pełnej.

79. Niepotrzebny człowiek

Dostępne w wersji pełnej.

80. Warszawa w ogniu

Dostępne w wersji pełnej.

81. Marny zgon i marna nominacja

Dostępne w wersji pełnej.

82. Trupy na kozich trawnikach

Dostępne w wersji pełnej.

83. Troski Kluchosława

Dostępne w wersji pełnej.

84. Radość i wściekłość

Dostępne w wersji pełnej.

85. Wieszanie nieobecnych

Dostępne w wersji pełnej.

86. Szpetny sknera, tłusta fujara, skończona niezdara

Dostępne w wersji pełnej.

87. Fersen na prawym brzegu Wisły

Dostępne w wersji pełnej.

88. Strategia XVIII wieku

Dostępne w wersji pełnej.

89. Pędem do zguby

Dostępne w wersji pełnej.

90. Bitwa pod Maciejowicami

Dostępne w wersji pełnej.

CZĘŚĆ CZWARTA Więzień i tułacz

91. Pochód grabieżców

Dostępne w wersji pełnej.

92. Nahajką po mordzie

Dostępne w wersji pełnej.

93. W Petropawłowskiej Twierdzy

Dostępne w wersji pełnej.

94. Śledztwo

Dostępne w wersji pełnej.

95. W promieniu klozetu

Dostępne w wersji pełnej.

96. Beznadziejne dnie

Dostępne w wersji pełnej.

97. Roztapianie się we łzach wzruszenia

Dostępne w wersji pełnej.

98. Wśród kacapskiej elity

Dostępne w wersji pełnej.

99. Pożegnanie z Petersburgiem

Dostępne w wersji pełnej.

100. Po lodzie cieńszym od kotleta

Dostępne w wersji pełnej.

101. Przez słoną gnojówkę — do Filadelfii

Dostępne w wersji pełnej.

Bibliografia

DRUKI

DZIEŁA NIEMCEWICZA

1. Pamiętniki czasów moich

2. Notes sur ma captivité a St. Petersbourg

3. Podróż z Petersburga do Szwecji

4. Pamiętniki 1809-1820

5. Żywoty znacznych w XVIII w. ludzi

6. Wiersze różne

7. Władysław pod Warną

8. Powrót posła

9. Kazimierz Wielki

10. Bajki

11. Bajki i powieści

12. Forma prawdziwego wolnego Rządu przez Konfederację Targowicką ułożona

13. Fragment Biblie targowickiej. Księgi Szczęsnowe

14. O Wolnym Mularstwie w Polsce

15. Mowy sejmowe

16. Mowy pochwalne i pogrzebowe

17. Tłumaczenia

18. Do Szczęsnego Potockiego

19. List do Kniaziewicza

20. Życiorys generała Kościuszki

21. Do Józefa Szymanowskiego — opis podróży na Podole 1782

22. Pamiętniki 1807-1809; 1809-1820; 1830-1831

23. Dziennik pobytu za granicą 1831-1834

PAMIĘTNIKI

24. Pamiętniki, Michał Ogiński

25. Pamiętniki, Jerzy Soroka

26. Pamiętniki, St. Kosmowski

27. Pamiętniki, Wąsowiczowa

28. Pamiętniki, Fr. Karpiński

29. Pamiętniki, Jan Duklan Ochocki

30. Pamiętniki, Seweryn Bukar

31. Pamiętniki, ks. Adam Czartoryski

32. Pamiętniki, Stanisław August

33. Pamiętniki, J. Kossakowski, biskup inflancki

34. Pamiętniki, Kajetan Koźmian

35. Pamiętniki, Chrząszczewski

36. Pamiętniki, St. Małachowski

37. Pamiętniki, ks. Jędrzej Kitowicz

38. Pamiętniki, M. Matuszewicz

39. Pamiętniki, J. Drzewiecki

40. Pamiętniki, Wawrzyniec Engeström

41. Pamiętnik, Zofia z Czartoryskich Zamoyska

42. Pamiętnik, Filip Lichocki, prezydent miasta Krakowa

43. Pamiętnik, J. Sułkowski

44. Pamiętnik, Jan Sagatyński, b. paź króla St. Augusta

45. Pamiętnik, Feliks hr. Łubieński

46. Pamiętnik, ks. Eustachy Sanguszko

47. Pamiętnik albo historia rewolucji, Józef Zajączek

48. Pamiętnik do historii polskiej, A. Moszczeński

49. Pamiętniki domowe, M. Grabowski

50. Pamiętniki, Jan Kiliński

51. Drugi Pamiętnik nieznany o czasach Stanisława Augusta, Jan Kiliński

52. Wspomnienia, St. Wodzicki

53. Moje wspomnienia, Leon Dembowski

54. Wspomnienia z roku 1788 po 92, Michał Czacki

55. Księga wspomnień, W. Mączyński

56. Życie moje, J. Wybicki

57. Żywot Tomasza Ostrowskiego

58. Pamiętniki — drugi rozbiór Polski, Sievers

59. Pamiętnik z rewolucji polskiej z 1794 r., de Pistor

60. Pamiętnik damy polskiej, Urszuli z Ustrzyckich Tarnowskiej

61. Księga pamiętnicza, major A. Ptaszyński

62. Kartki z pamiętnika, M. Starzeński

63. Souvenir du prince, Stanisław Poniatowski

64. Dziennik, J. Kopeć

65. Dziennik podróży, J. Kopeć

66. Czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego przez jednego z posłów Sejmu Wielkiego napisany

67. Opisanie kampanii 1792 r., Kościuszko

68. Zdanie sprawy z całego ciągu pracy. Słownik, Linde

69. O rewolucji polskiej w r. 1794, Karol Wojda

70. Pamiętniki, Jan Drozdowski

71. Wspomnienia pana Szambelana, spisał J. Kraszewski

72. Pioruny księcia wojewody, spisał Kajetan Kraszewski

73. Pamiętnik anegdotyczny, Cieszkowski

74. 45 lat mojego życia, ks. Radziwiłłowa

75. Pamiętnik, ks. Jan N. Kossakowski, biskup wileński

76. Mémoires d'une Polonaise, Fr. Trembicka

77. Mémoires sur la révolution de Pologne

ŹRÓDŁA

78. Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej

79. Katechizm rycerski, Mościcki

80. Listy ks. Izabelli Czartoryskiej do starszego syna Adama

81. Listy ks. Izabelli Czartoryskiej, Duchińska

82. Korespondencja naukowa Puław, Dębicki

83. Listy Pani Mniszchowej 1787

84. Z korespondencji Kołłątaja podczas Sejmu Wielkiego, Smoleński

85. Dziennik przybycia i bytności króla St. Augusta w Puławach w 1777 r.

86. Stanisław August i książę Józef w świetle własnej korespondencji, Dembiński

87. Obrona Stanisława Augusta, Mikołaj Wolski

88. Korespondencja krajowa St. Augusta z lat 1784-92, Br. Zaleski

89. Diariusz króla St. Augusta podczas powstania 1794 r.

90. Króla St. Augusta ostatni pobyt w Grodnie, E. Tyszkiewicz

91. Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Kalinka

92. Rozmowy króla z Naczelnikiem, Riabinin

93. Korespondencja króla z Naczelnikiem, Riabinin

94. Odezwy i raporty Kościuszki, Nabielak

95. Kościuszko (listy, odezwy, wspomnienia), Mościcki

96. Rozkazy Kościuszki do generała Orłowskiego skierowane, Skałkowski

97. Listy Kościuszki do jenerała Mokronowskiego i innych osób, Siemieński

98. Akty powstania Kościuszki, Askenazy, Dzwonkowski

99. „Gazeta Narodowa i Obca"

100. „Gazeta Warszawska"

101. „Gazeta Powstania Polski"

102. Pan na Tulczynie, Czartkowski

103. Poprawa błędów w ustnej i pisanej mowie polskiej, Kopczyński

104. „Gazeta Narodowa Wileńska"

105. O ustanowieniu i upadku Konstytucji polskiej 3 maja, Kołłątaj

OPRACOWANIA

106. Żywot J.U. Niemcewicza, X.A. Czartoryski

107. Niemcewicz jako polityk i publicysta w czasie sejmu czteroletniego, Dihm

108. Polska w czasie trzech rozbiorów, Kraszewski

109. Przewrót umysłowy w Polsce XVIII w., Smoleński

110. Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Smoleński

111. Konfederacja Targowicka, Smoleński

112. Puławy, Dębicki

113. Żywot ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, Zaleski

114. Karol Kniaziewicz 1762-1842, Zaleski

115. Archiwum domowe, Wójcicki

116. Mieszaniny obyczajowe, Rzewuski

117. Pan starosta Kaniowski, Grabowski

118. Sejm Czteroletni, Kalinka

119. Przymierze polsko-pruskie, Askenazy

120. Książę Józef Poniatowski, Askenazy

121. Nowe wczasy, Askenazy

122. Galicja w początkach ery Józefińskiej, Tokarz

123. Insurekcja warszawska, Tokarz

124. Genealogia teraźniejszości, Świętochowski

125. Wojciech Bogusławski, Świerczewski

126. Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1783-1821, Łempicki

127. Scipione Piattoli e la Polonia, Al. D'Ancona

128. Piattoli w Polsce, J. Grabowski

129. Bonneau. Ostatni konsul generalny Rzeczpospolitej Francuskiej za Stanisława Augusta, Kraushar

130. Na dworze króla Stasia, Wasylewski

131. Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 maja, Skałkowski

132. Z dziejów insurekcji, Skałkowski

133. Kościuszko w świetle nowych badań, Skałkowski

134. Insurekcja Kościuszkowska, Bartoszewicz

135. Kościuszko, Korzon

136. Vademecum Kościuszkowskie, Korzon

137. Wewnętrzne dzieje Polski za St. Augusta, Korzon

138. Dzieje Tadeusza Kościuszki, Paszkowski

139. Żywot Tadeusza Kościuszki, Siemieński

140. Tadeusz Kościuszko, Dzwonkowski

141. Tadeusz Kościuszko, Chołoniewski

142. Powstanie Kościuszkowskie, Śliwiński

143. Misja Kościuszki do Paryża w 1793 r., Kozłowski

144. Ostatnie dni powstania Kościuszkowskiego, Wegner

145. Służba wojskowa T. Kościuszki w latach 90-91, Pawłowski

146. Maciejowice, Kukiel

147. Przyczynek źródłowy do roli St. Augusta w wypadkach

1794 r., Suchodolski

148. Dziennikarstwo polskie za czasów powstania Kościuszkowskiego, Drewnowski

149. O Warszawie stanisławowskiej i dzisiejszej (Pion Nr 36), Tatarkiewicz

150. Powrót posła, Kot

151. Życie codzienne i świąteczne Waszmość Pana i Jejmość małżonki, Straszewski

152. Panowanie St. Augusta Poniatowskiego, Konopczyński

153. Powstanie Kościuszkowskie, Kukiel

RĘKOPISY

154. Niemcewicz — Pamiętniki, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5559

155. Niemcewicz — Divers, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 5505

156. Listy do St. Augusta, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 928

157. Korespondencja St. Augusta z obywatelami, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 700

158. Opis małej wojny kadetów, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 2814

159. Diariusz, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 2348

160. Projekty z czasów sejmu, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 936

161. Recueil de littérature, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 938

162. Listy do Niemcewicza, Biblioteka Krasińskich, sygn. 4594

163. Wiadomości z Warszawy 1779 r., Biblioteka Krasińskich, sygn. 4811

164. Korespondencja Małachowskiego, Biblioteka Krasińskich, sygn. 2996

165. Pamiętniki Józefa Ignacego Kossakowskiego, podczaszego litewskiego, Biblioteka Krasińskich, sygn. 5726

166. Miscellana Niemcewiczów z Nepl, Biblioteka Krasińskich, sygn. 5083

167. Diariusz, Biblioteka Krasińskich, sygn. 3104

168. Diariusz, Biblioteka Krasińskich, sygn. 3106

169. Diariusz, Biblioteka Krasińskich, sygn. 3107

170. Estetyka miasta stoł. Warszawy, Biblioteka Zamoyskich, sygn. 1211

171. Pisma różnego gatunku, Biblioteka Zamoyskich, sygn. 928

172. Rody i osoby historyczne, Biblioteka Zamoyskich, sygn. 1663

173. Skarb Rzeczypospolitej, Biblioteka Zamoyskich, sygn. 1664

174. Pisma Antoniego Trębickiego o rewolucji 1794 r., Biblioteka Zamoyskich, sygn. 885

175. Gazeta rękopiśmienna 1789-90, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. 674

176. Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. 555

177. Miscellana, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. 769

178. Spis kawalerów Orła Białego, Biblioteka Uniwersytecka, sygn. 982

179. Diariusz wypadków, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 61

180. Korespondencja króla i Piattoli, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 64

181. Roczniki polskie t. XVII, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 1

182. Roczniki polskie t. XVIII, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 1

183. Roczniki polskie t. XIX, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 1

184. Roczniki polskie t. XX, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 1

185. Roczniki polskie t. XXI, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 1

186. Roczniki polskie t. XXII, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 1

187. Powstanie 1794 r., Biblioteka Rapperswilska, sygn. 80

188. Mémoires de 1794, Biblioteka Rapperswilska, sygn. 79

189. Diariusz sejmu warszawskiego, Biblioteka Narodowa fatalnie prowadzona, sygn. Pol. F IV 56

190. Popis wojska litewskiego, Biblioteka Narodowa fatalnie prowadzona, sygn. Pol. F IV 37

191. Journal zaczęty dnia 14 czerwca 1794 r. w obozie pod Utratą, Biblioteka Narodowa fatalnie prowadzona, sygn. Pol. F IV 165

192. Pamiętniki Kownackiego, Archiwum Główne, sygn. 808

193. Różne, Archiwum Król. Pol., sygn. 356

Karta redakcyjna

Copyright © Teresa Zbyszewska 2013

Projekt okładki i stron tytułowych

Krzysztof Rumowski

Wydanie I

ISBN 978-83-7785-339-9

Zysk i S-ka Wydawnictwo

ul. Wielka 10, 61-774 Poznań

tel. 61 853 27 51, 61 853 27 67, faks 61 852 63 26

Dział handlowy, tel./faks 61 855 06 90

[email protected]

www.zysk.com.pl

Plik opracował i przygotował Woblink

woblink.com