Szkice do teorii wychowania kreatywnego ebook

Kreatywność, twórczość i rozwój to procesy, które nierozerwalnie wiążą się z życiem ludzkim, zarówno w wymiarze społecznym, jak i jednostkowym. Wyróżniają one człowieka spośród innych istot żywych i wynoszą go ponad świat materialny. Stanowią jednocześnie warunek sine qua non kultury ujmowanej nie socjologicznie czy etnograficznie, ale normatywnie, a więc widzianej w optyce wartościującej, która pozwala snuć refleksję o kulturze wysokiej. Może być ona udziałem i doświadczeniem wielu, nie tylko elit, jeśli wyrasta z ideałów i aspiracji do doskonalenia moralnego właściwych każdemu człowiekowi. Taka kultura jest zdolna podnieść życie ludzkie, a razem z nim i kondycję moralną społeczeństwa na wyższy poziom.

Kreatywność, twórczość i rozwój to także trzy immanentne cechy człowiecze, których niedostatek staje się powodem obniżenia lotu ludzkiej egzystencji, a zarazem jest najgłębszą racją uzasadniającą potrzebę wychowania. Nikt nie zaprzeczy temu, że wychowanie jest jednym z ważniejszych czynników rozwoju wychowanka. Jednak rozważając tę kwestię i postrzegając rozwój jako problem pedagogiczny, warto zauważyć przynajmniej kilka prawidłowości o doniosłych implikacjach edukacyjnych.

Po pierwsze, rozwój człowieka, w odróżnieniu od rozwoju zwierząt, nigdy nie jest procesem harmonijnym. Oznacza to, że u danej osoby w pewnych zakresach i sferach jej osobowości znacznie szybciej następuje postęp niż w pozostałych, w których może występować spowolnienie lub zahamowanie pozytywnych zmian. Dzieje się to zawsze z wielką szkodą dla pełnego, indywidualnego rozkwitu potencji, z jakimi człowiek przychodzi na świat. Przezwyciężanie i łagodzenie skutków tej dysharmonii to poważny problem pedagogiczny i wyzwanie stojące przed wychowaniem.

Po drugie, proces rozwojowy u człowieka przebiega w sposób bardzo zindywidualizowany i spersonalizowany, co powoduje, że działania wychowawcze nie są w stanie dotrzeć do wszystkich obszarów osoby i jej egzystencji, a zwłaszcza nie mogą się stać pomocne ani efektywne tam, gdzie człowiek chce być autonomiczny i samodzielny. W tych i podobnych przypadkach możliwe jest jedynie wychowanie pośrednie, polegające na wdrażaniu wychowanka do kierowania własnym rozwojem. Jednak i tu pojawia się przeszkoda, bodaj najtrudniejsza do pokonania, związana z jeszcze inną prawidłowością zmian rozwojowych. Chodzi tu mianowicie o wewnętrzną trudność wynikającą z braku dostatecznie silnych motywacji do uruchomienia takiego procesu. Prawidłowość, o której tu mowa, wyraża się w tym, że rozwój człowieka nie jest koniecznością, a jedynie możliwością, z której nie zawsze chcemy i potrafimy skorzystać. Samo zaś dążenie, aby być harmonijnie rozwiniętym, wymaga podjęcia trudu pracy nad sobą.

Istotną właściwością rozwojową może być u niektórych osób silna potrzeba twórczości, która się przejawia i charakteryzuje ich wieloraką, wielokierunkową i wielce złożoną działalność. Podjęcie aktywności twórczej jest uwarunkowane osobowością jednostki, cechami jej psychiki, uzdolnieniami, a w wielu przypadkach talentem. Pedagog zainteresowany jest teorią kształtowania takiej osobowości, która mogłaby być podstawą działalności twórczej ujętej przynajmniej w trzech aspektach: prakseologicznym, estetycznym i etycznym. Jeśli tak, to warunkiem podjęcia jakiejkolwiek pracy twórczej winny być pewne cechy charakterologiczne i uzdolnienia etyczne jednostki, takie jak wytrwałość, wewnętrzna uczciwość, odpowiedzialność, szlachetność, umiłowanie piękna i humanistyczny stosunek do świata. Nade wszystko ważny jest jednak wynik tej pracy, produkt, dzieło, wytwór procesu twórczego, do czego potrzeba nie tylko odpowiednich sprawności i umiejętności technicznych oraz doświadczenia, ale czegoś znacznie więcej. Osobowość twórczą winny charakteryzować określone walory emocjonalno-wolicjonalne, takie jak wrażliwość, ekspresyjność, głębokie zainteresowanie przedmiotem, przekonanie o sensowności tworzonego dzieła. Proces twórczy łączy twórcę z jego dziełem. Z pedagogicznego punktu widzenia istotne są wszystkie trzy wymienione składniki: twórca, proces, dzieło. Jednak najwięcej uwagi, starań i zabiegów edukacyjnych wymaga kształtowanie osobowości twórczej, bez niej bowiem wspomniany proces nie mógłby zaistnieć.

Niejako zwieńczeniem procesów rozwoju i twórczości jest fenomen kreatywności. Sięgając do odniesień słownikowych, można przyjąć, że jest to dynamiczne zjawisko powstające dzięki właściwościom osoby, która tworzy coś nowego (produkt, rozwiązanie, dzieło sztuki, powieść, żart itp.), tyle że owa nowość traktowana jest jako cenność (musi mieć wartość lub być dostosowana do potrzeb poznawczych czy sytuacji; nie wystarczy więc, że jest twórcza). Kreatywność może być rozpatrywana w odniesieniu do indywidualnego twórcy (typ osobowości, postawa kreatywna, cechy procesu myślenia), do społeczeństwa lub grupy czy też jakiejś domeny. Człowiek kreatywny to osoba wolna (niezależna), będąca w ciągłym rozwoju, posiadająca swoją tożsamość i indywidualność, przejawiająca twórczą ekspresję. Kreatywność wymaga korzystania z wyobraźni, wynika z posiadania ducha fantazji, marzeń i aspiracji. To wszystko można zdobyć, uczestnicząc w kulturze, przez kontakt z poezją, muzyką, plastyką, filmem czy baletem. W tym kontekście kreatywność danej osoby jest wyrazem kultury; więcej, kultura kreuje osobę i wzmacnia jej kreatywność. W tym miejscu nie można jednak nie wspomnieć o istotnej różnicy, jaka istnieje między kreatywnością osoby a jej autokreacją: otóż w przypadku autokreacji osoba staje się intencjonalnym twórcą samej siebie.

Procesy rozwoju i twórczości determinują kreatywność jednostek i całych zbiorowości. Do wyzwolenia kreatywności prowadzi droga przez wychowanie realizowane wedle pewnej strategii, która ma na celu odpowiednie stymulowanie pełnego rozwoju i twórczej aktywności człowieka. Rola wychowania w tych procesach, polegająca na wzbudzaniu energii twórczych i ich właściwym ukierunkowaniu, jawi się jako szczególnie doniosła i niczym nie zastąpiona. Wychowanie to dotyczy człowieka żyjącego we współczesnej rzeczywistości, który powinien być uzdolniony, aby w różnych środowiskach i sytuacjach społecznych prezentować swoją pełną osobową godność i tożsamość. Stąd tę strategię można nazwać wychowaniem do kreatywności i autokreacji, lub po prostu: wychowaniem kreatywnym.

Andrzej J. Sowiński

Książka Szkice do teorii wychowania kreatywnego powstawała w latach 2010–2012. Autor wykorzystał w niej artykuły lub ich fragmenty wcześniej już publikowane w innych pracach zbiorowych, na użytek niniejszej pracy zebrane, uporządkowane i zmodyfikowane. Całość została wzbogacona o fragmenty referatów wygłoszonych na konferencjach naukowych.

Autor dla porządku przytacza wykaz wykorzystanych publikacji własnych: